Rozprawa główna

Rozprawa odbywa się ustnie (art. 365k.p.k. ). €Zasada ustności, polegająca na zachowaniu ustnej formy czynności procesowych, odnosi się do rozprawy i dotyczy całego jej przebiegu. Wyjątkowo znajduje ona ograniczenie na rzecz zasady pisemności, np. wniosek dowodowy może być na rozprawie złożony także na piśmie. Każde odstępstwo od tej zasady musi mieć charakter wyjątkowy i znajdować oparcie w przepisach kodeksu postępowania karnego. Nie jest to absolutnie kwestia dyskrecjonalnego uznania. Utrwalenie przebiegu rozprawy następuje w formie protokołu (art. 143 § 1 pkt 11). €W myśl tej zasady oskarżony musi ustnie złożyć wyjaśnienia, a nie może ich zastąpić na piśmie, świadek zaś zeznanie przed sądem; jedynie wyjątkowo ustawa zezwala na odczytanie protokołów wyjaśnień lub zeznań (art. 389 § 1 i art. 391 § 1 k.p.k. ).

Kierownictwo rozprawą

€ Kierownictwo rozprawy sprawuje przewodniczący składu sądzącego, a tylko niektóre czynności należą do kompetencji sądu, np. oddalenie wniosku dowodowego (art. 368 k.p.k.). Przewodniczący rozprawy zajmuje miejsce środkowe za stołem sędziowskim, a pozostali członkowie składu zajmują miejsca obok przewodniczącego. W razie wyznaczenia sędziów dodatkowych, zajmują oni miejsca także za stołem sędziowskim. Protokolant zajmuje miejsce przy stole sędziowskim po lewej stronie sądu. Prokurator, oskarżyciel inny niż prokurator, powód cywilny lub wnioskodawca zajmują miejsce przed stołem sędziowskim po prawej stronie, a oskarżony - po lewej stronie sądu (§ 83 ust. 1- 4 Reg. sąd.). Jeżeli w składzie orzekającym uczestniczy prezes lub wiceprezes sądu albo przewodniczący wydziału, przewodnictwo należy do niego, jeśli nie zarządzi on inaczej (§ 84 Reg. sąd.). €

Przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem (kierownictwo formalne) oraz podejmuje czynności zmierzające do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, dążąc do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej (kierownictwo materialne). Przewodniczący m.in. stosuje tzw. policję sesyjną (art. 372 k.p.k.), umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 § 1 k.p.k.), decyduje o przychylnym załatwieniu wniosku dowodowego strony (art. 368 k.p.k.), sprawdza, czy wszyscy wezwani stawili się oraz czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy (art. 381 k.p.k.), zarządza natychmiastowe doprowadzenie oskarżonego (art. 382 k.p.k.). € Przewodniczący jest uprawniony do merytorycznego rozstrzygnięcia wniosku dowodowego strony, lecz jest ono ograniczone. Może załatwić go tylko pozytywnie i to tylko wówczas gdy inna strona się temu nie sprzeciwiła ( art. 368 k.p.k.). W wypadku gdy wchodzi w grę oddalenie wniosku lub inna strona się temu sprzeciwia, decyzja co do wniosku należy do sądu.

Do zakresu czynności kierowniczych sądu należą m.in.: zezwolenie przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku (art. 357 § 1 k.p.k.), rozpatrywanie odwołań od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie (art. 373 k.p.k.), wyłączenie jawności rozprawy (art. 360 k.p.k.). €

€  Obowiązek baczenia, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, nakazuje takie wyjaśnienie sprawy, by podstawę rozstrzygnięć stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne

€  Przewodniczący jest obowiązany dążyć do rozstrzygnięcia sprawy na pierwszej rozprawie ( art. 366 § 2 k.p.k.).Jest to podyktowane jest przede wszystkim względami na prawidłowość orzekania oraz na pełne respektowanie gwarancji procesowych osób uczestniczących w postępowaniu. Jeżeli nie jest możliwe rozstrzygnięcie sprawy na pierwszej rozprawie, np. ze względu na dużą liczbę oskarżonych i obfitość dowodów, przewodniczący powinien w maksymalnym stopniu dążyć do eliminacji nieuzasadnionej zwłoki i do tego, aby przerwy w rozprawie były krótkotrwałe, a w żadnym razie nie występowały kilkumiesięczne odstępy pomiędzy poszczególnymi posiedzeniami

€  Strony mają zagwarantowane prawo wypowiadania się co do każdej kwestii rozstrzyganej przez sąd, zarówno faktycznej, jak i prawnej; przedstawiając argumentację przemawiającą za proponowanym rozstrzygnięciem, mogą wpływać na decyzję sądu. Wszystkie strony mają w jednakowym stopniu możliwość przedstawienia swoich racji, co jest warunkiem wszechstronnego i rzetelnego wyjaśnienia wszystkich okoliczności faktycznych i prawnych sprawy Prawo to jest przejawem zasady kontradyktoryjności. Za przestrzeganie tego prawa odpowiada przewodniczący ( art. 367 § 1 k.p.k.).

Ustawa gwarantuje prawo zabrania głosu każdej ze stron art. 367 § 1 k.p.k.). . Nie ma znaczenia, kto postawił problem do rozstrzygnięcia - strona czy sąd z urzędu. Jeżeli jedna ze stron zabiera głos, to i pozostałe mają prawo wypowiedzieć się w tej kwestii. Jeżeli oskarżony korzysta z pomocy kilku obrońców, każdemu z nich przysługuje prawo wypowiedzenia się w podnoszonej kwestii. Każda ze stron może zabrać głos jeden raz. Jednakże przewodniczący może zezwolić na powtórne zabranie głosu, bacząc z jednej strony na potrzebę wyjaśnienia okoliczności sprawy, a z drugiej, by nie przewlekać postępowania. Obrońca i oskarżony mają prawo wypowiedzieć się jeszcze raz po ustosunkowaniu się przez pozostałe strony do ich wniosku, co wynika z tego, że obrońcy lub obrońcom oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos jako ostatnim, z tym że oskarżony zawsze zabiera głos po obrońcy.

€Kolejność przeprowadzenia dowodów wynika przede wszystkim z tzw. ciężaru dowodu, który spoczywa na oskarżycielu. K.p.k. ustala regułę, że dowody na poparcie oskarżenia powinny być w miarę możności przeprowadzone przed dowodami służącymi do obrony ( art. 369 k.p.k.). Czuwanie nad przestrzeganiem tej dyrektywy jest obowiązkiem przewodniczącego. Kolejność przeprowadzania dowodów może zależeć też od czasu ich zgłoszenia; dowód na poparcie oskarżenia może być przecież zgłoszony po przeprowadzeniu dowodów służących obronie. €Ocena, czy określony dowód wspiera oskarżenie, czy służy do obrony, powinna być dokonana na tle materiałów konkretnej sprawy, chyba że przepis określa pierwszeństwo określonego dowodu, np. art. 384 § 2 nakazuje w warunkach określonym w tym przepisie przesłuchanie w pierwszej kolejności pokrzywdzonego.

€ Nasz k.p.k. nie przyjął koncepcji przesłuchiwania przez same strony i ich przedstawicieli procesowych, przyjmując założenie, że przewodniczący wzywa przesłuchiwaną osobę do swobodnego wypowiedzenia się, co jej wiadomo w sprawie, a następnie strony czynne i ich przedstawiciele procesowi, biegły, podmiot, który może zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowych uzyskanych z przestępstwa, obrońca i oskarżony być mogą zadawać pytania, po czym dopiero w zasadzie mogą to czynić członkowie składu orzekającego ( art. 370 § 1 w zw. z art. 171§ 1 k.p.k. ). W razie potrzeby członkowie składu orzekającego mogą zadawać dodatkowe pytania poza kolejnością ( art. 370 § 2 k.p.k.). Porządek ten - zdaniem twórców kodeksu - powinien przeciwdziałać nadmiernemu zaangażowaniu przewodniczącego w działania śledcze i niepożądanemu przechyłowi w kierunku funkcji ścigania. Taki tryb przesłuchania nie podważa głównej i aktywnej roli sądu w toku rozprawy, a podkreśla pozostawienie stronom szerokich możliwości w przeprowadzaniu dowodów i stwarza warunki dla urzeczywistnienia przez nich swych funkcji w procesie. Przez zadawanie pytań strony wpływają na ukształtowanie przekonania sądu co do stanu faktycznego sprawy i do wykrycia prawdy obiektywnej. €Ten porządek zadawania pytań osobom przesłuchiwanym jest wyrazem pogłębienia zasady kontradyktoryjności, gdyż zmusza strony do większej aktywności, a sąd do bierności. Ze względu na to, że na sądzie ciąży obowiązek wykrycia prawdy materialnej, organ ten nie może do końca pozostać bierny i opierać się tylko na aktywności stron. €Taki tryb przesłuchania dotyczy nie tylko świadków, ale także innych osobowych źródeł dowodowych, tj. oskarżonych, biegłych, specjalistów; dowodzi tego fakt posłużenia się w tym przepisie ogólnym określeniem: „osoba przesłuchiwana”, bez precyzowania, w jakim charakterze występuje w procesie. €  Odmienna kolejność zadawania pytań ma miejsce w sytuacji, gdy przesłuchiwany jest świadek dopuszczony na wniosek strony; wówczas pierwsza zadaje pytania ta strona; nie dotyczy sytuacji, gdy dowód z zeznań świadka został dopuszczony z urzędu ( art. 370 § 2 k.p.k.).

€ Pytania zadaje się osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, z tym że sąd może zarządzić inaczej, np. by były one zadawane za pośrednictwem przewodniczącego (art. 171 § 2 in fine k.p.k.).

€ Przewodniczący jest obowiązany uchylić pytanie sugerujące osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi lub niestosowne ( art. 370 § 4 w zw. z art. 171 § 6 k.p.k.). W ten sposób zapobiega się nadużywaniu przez strony prawa zadawania pytań. Przewodniczący może uchylić pytanie z własnej inicjatywy lub na wniosek strony ( art. 9 § 2 k.p.k.).

Przy przesłuchaniu świadka nie powinni być obecni świadkowie, którzy jeszcze nie zostali przesłuchani ( art. 371 § 1 k.p.k. ). €Ma to zapobiec wzajemnemu oddziaływaniu na siebie świadków. Świadek, znając relację innego, mógłby próbować dostosowywać swoje zeznanie do poprzednio zasłyszanej wersji o tym samym zdarzeniu. Nieobecność świadków podczas składania zeznań przez innego świadka jest gwarantowana tym, że przewodniczący zarządza opuszczenie przez nich sali (art. 384 § k.p.k. ). Odizolowanie świadków od siebie ma zapewnić uzyskanie od nich nie uzgodnionych, wiarygodnych zeznań. € Można przesłuchać osobę, która była obecna na rozprawie i przysłuchiwała się zeznaniom świadków. Chodzi o świadków, którzy nie łączą występowania w tym charakterze z inną rolą procesową. Nie dotyczy to pokrzywdzonego będącego jednocześnie świadkiem; ma on prawo wziąć udział w rozprawie i pozostać na sali, choćby miał składać zeznanie jako świadek. W takim wypadku sąd przesłuchuje go w pierwszej kolejności (art. 384 § 2 k.p.k.). Na przewodniczącym ciąży obowiązek zastosowania środków zapobiegających porozumiewaniu się osób przesłuchanych z osobami, które jeszcze nie zostały przesłuchane ( art. 371 § 2 k.p.k. ).

Sposób zachowania na rozprawie

Gdy sąd wchodzi na salę lub ją opuszcza, wszyscy obecni wstają ( art. 379 § 1 k.p.k.).

Jest to wyraz szacunku i powagi sądu. € Wszyscy, nie wyłączając sędziów, stoją w czasie składania przyrzeczenia przez świadka (art. 188 § 2k.p.k.), biegłego (art. 197 § 3 k.p.k.), tłumacza (art. 204 § 3 k.p.k.) i specjalisty (art. 206 § 1 k.p.k.). Stoją także wszyscy, z wyjątkiem sądu, w czasie ogłaszania wyroku (art. 418 § 1 k.p.k.).

€ Wstaje również każda osoba, do której sąd się zwraca lub która do sądu przemawia ( art. 379 § 2 k.p.k.). Nie jest to jednak wymóg bezwzględny, gdyż przewodniczący może ją od tego zwolnić. Może zezwolić na zajmowanie przez nią pozycji siedzącej, jeżeli jest to uzasadnione ważnym względami, przede wszystkim jej stanem zdrowia, podeszłym wiekiem.

Policja sesyjna€

€ Przewodniczący sprawuje tzw. policję sesyjną, czyli wydaje zarządzenia niezbędne do utrzymania na sali sądowej spokoju i porządku ( art. 372 k.p.k.). Jej zakres określają przepisy k.p.k. i Prawo o ustroju sądów powszechnych. €Zgodnie z przepisami k.p.k. przewodniczący m.in. wydaje zarządzenie o wydaleniu z sali osoby znajdującej się w stanie nie licującym z powagą sądu (art. 356 § 3 k.p.k), może upomnieć oskarżonego zachowującego się w sposób zakłócający porządek rozprawy, a następnie wydalić go (art. 375 § 1 k.p.k.).

€Mając na uwadze utrzymanie powagi sądu,  sędzia przewodniczący składowi sądu może upomnieć osobę, która narusza powagę, spokój lub porządek czynności sądowych, a po bezskutecznym upomnieniu może ją wydalić z sali rozpraw ( art. 48 § 1 u. s. p.); nie dotyczy to osób biorących udział w sprawie, które mogą być usunięte wyłącznie przez sąd (art. 48 § 2 u. s. p.).

€Szersze uprawnienia przysługują sądowi. Sąd może:

- wydalić osobę biorącą udział w sprawie, gdy mimo uprzedzenia o skutkach prawnych jej nieobecności przy czynnościach sądowych nadal narusza powagę, spokój lub porządek czynności sądowych ( art. 48 § 2 u. s. p.),

- wydalić z sali rozpraw publiczność z powodu jej niewłaściwego zachowania ( art. 48 § 3 u . s. p.).

- może ukarać winnego karą porządkową grzywny do wysokości dwukrotnego najniższego wynagrodzenia za pracę pracowników lub karą pozbawienia wolności do siedmiu dni w razie naruszenia powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych albo ubliżenia sądowi, innemu organowi państwowemu lub osobom biorącym udział w sprawie; osobie pozbawionej wolności, w tym także tymczasowo aresztowanej, można wymierzyć karę przewidzianą w przepisach o wykonywaniu kary pozbawienia wolności albo w przepisach o wykonywaniu tymczasowego aresztowania, tj. określoną w art. 143 § 1 k. k. w., a jeżeli tego czynu dopuścił się żołnierz w czynnej służbie wojskowej, sąd - zamiast wymierzenia kary - zwraca się do właściwego dowódcy jednostki wojskowej, który stosuje środki przewidziane w przepisach dotyczących żołnierzy; przepis ten stosuje się odpowiednio do osoby odbywającej zasadniczą służbę w obronie cywilnej ( art. 49 § 1 i 2 u. s. p. ).

Postanowienie o ukaraniu karą porządkową jest natychmiast wykonalne. Od postanowienia przysługuje zażalenie do sądu bezpośrednio przełożonego, a gdy zostało wydane przez sąd apelacyjny - do Sądu Najwyższego. Ponadto do zażalenia stosuje się przepisy o postępowaniu właściwe w sprawie, w której zastosowano karę porządkową. W razie wniesienia zażalenia sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może wstrzymać wykonanie kary porządkowej ( art. 50 § 1 u. s. p. ).

Zarządzenia porządkowe przewodniczącego oraz kary porządkowe wymierzane przez sąd nie mają zastosowania do sędziów i ławników należących do składu orzekającego oraz do prokuratora, adwokata i radcy prawnego biorących udział w sprawie, a także osób, do udziału których w sprawie stosuje się przepisy o prokuratorze, tj. do innych oskarżycieli publicznych ( art. 51 u. s. p. ). W razie dopuszczeni się przez obrońcę lub pełnomocnika strony czynu, za który przewidziana jest możliwość wymierzenia kary porządkowej sąd, zawiadamia o tym radę adwokacką lub inny właściwy organ, a gdy w taki sposób zachowa się oskarżyciel publiczny, sąd zawiadamia bezpośredniego przełożonego tej osoby ( art. 20 § 1 i 2).

Od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie głównej przysługuje odwołanie do składu orzekającego ( art. 373 k.p.k.). € Odwołanie przysługuje od zarządzeń przewodniczącego, wydawanych w związku z kierowaniem rozprawą główną, w tym w ramach tzw. policji sesyjnej. €

Obecność oskarżonego na rozprawie

€ Obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest warunkiem realizacji zasad bezpośredniości, jawności, ustności, kontradyktoryjności i prawa do obrony. Dlatego ustawa nakłada na oskarżonego obowiązek obecności na rozprawie głównej ( art. 374 § 1 k.p.k.). Jest obowiązany stawić się na rozprawie ( art. 75 § 1 k.p.k.), a tymczasowo aresztowanego należy doprowadzić ( art. 350 § 2 k.p.k.). Nie oznacza to, iż ma w niej aktywnie uczestniczyć; wystarczająca jest jego obecność.

€Wyjątki od tej zasady może przewidywać ustawa ( art. 374 § 1 in fine k. p. k. ). Ustawa dopuszcza prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego:

1. w postępowaniu uproszczonym, jeżeli nie stawił się na rozprawę główną, mimo doręczenia mu wezwania, i nie usprawiedliwił nieobecności (art. 479 § 1 i art. 480 k.p.k.),

2. w sprawie o wydanie wyroku łącznego (art. 573 § 2 k.p.k.),

K. p. k zezwala na kontynuowanie rozprawy, w wypadku:

1. wydalenia oskarżonego na pewien czas z sali rozprawy, który pomimo upomnienia go przez przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu ( art. 375 k.p.k.). Wydalenie - ze względu na to, że stanowi istotne ograniczenie prawa do obrony - powinno trwać tyle, ile jest potrzebne dla uspokojenia się oskarżonego. Zezwalając oskarżonemu na powrót, przewodniczący niezwłocznie informuje go o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów ( art. 375 § 2 k. p. k.).

3. gdy oskarżony, po złożeniu wyjaśnień, opuścił salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego ( art. 376 § 1 k.p.k.) lub nie stawił się bez usprawiedliwienia na rozprawę przerwaną lub odroczoną (art. 376 § 2 k.p.k.); wyroku wydanego w tym wypadku nie uważa się za zaoczny. Sąd zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego, jeżeli uznaje jego obecność za niezbędną ( art. 376 § 1 k.p.k.).

4. gdy oskarżony nie stawił się na rozprawę z powodu zawinionej niezdolności, chociażby nie złożył wyjaśnień (art. 377§ 1 k.p.k.). Stan niezdolności do udziału w rozprawie może wiązać się ze zdrowiem psychicznym, jak i fizycznym. Ma to przeciwdziałać coraz powszechniejszym praktykom utrudniania w ten sposób postępowania. Przed podjęciem decyzji o prowadzeniu rozprawy, sąd zapoznaje się ze świadectwem lekarza, który stwierdził stan takiej niezdolności, lub przesłuchuje go w charakterze biegłego. Stan niezdolności oskarżonego do udziału w rozprawie można stwierdzić także na podstawie badania niepołączonego z naruszeniem integralności ciała, przeprowadzonego za pomocą stosownego urządzenia ( art. 377§ 2 k.p.k.).

5. gdy oskarżony zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, że nie weźmie w niej udziału ( art. 377 § 3 k.p.k.). Z oświadczeniem oskarżonego, że nie weźmie udziału w rozprawie, mamy do czynienia niewątpliwie wówczas, gdy w sposób wyraźny wypowiada się, że nie weźmie udziału w rozprawie.

6. gdy oskarżony uniemożliwia doprowadzenie się na rozprawę (art. 377 § 3 k.p.k.). Warunkiem przyjęcia, że oskarżony uniemożliwienia doprowadzenie się na rozprawę jest wydanie postanowienia o jego zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu (art. 75 § 2 k.p.k.), a w wypadku gdy jest pozbawiony wolności, zarządzenia o doprowadzeniu go na rozprawę (art. 350 § 2 k.p.k.). Może wchodzić w grę m.in. zabarykadowanie się w domu, odmowa wyjścia z celi dla doprowadzenia na salę rozpraw, odmowa dobrowolnego opuszczenia pokoju aresztu i grożenie dokonaniem samouszkodzenia ucieczka przed doprowadzającym.

7. gdy oskarżony zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia ( art. 377 § 3 k.p.k.). Nieusprawiedliwione niestwiennictwo oskarżonego na rozprawę daje podstawę do prowadzenia postępowania pod nieobecność oskarżonego tylko wówczas gdy był osobiście zawiadomiony o terminie rozprawy, np. sam pokwitował odbiór zawiadomienia ( art. 132 § 1 k.p.k.) lub był poinformowany przez przewodniczącego na przerywanej rozprawie ( art. 402 § 1 k.p.k.). Nie wchodzi w grę tzw. doręczenie zastępcze ( art. 132 § 2 k.p.k.) i tzw. doręczenie domniemane ( art. 133 § 1 i 2 k.p.k.).

W zasadzie nie jest możliwe prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego, który ją usprawiedliwił. Ustawa dopuszcza możliwość jej prowadzenia w sytuacji, gdy na rozprawę odroczoną lub przerwaną nie stawił się współoskarżony, który usprawiedliwił swoje niestawiennictwo, ale tylko w zakresie nie dotyczącym bezpośrednio nieobecnego oskarżonego, jeżeli nie ograniczy to jego prawa do obrony ( art. 376 § 3 k.p.k.).

W tych wszystkich wypadkach wydanego wyroku nie uważa się za zaoczny ( art. 376 § 1 i art. 377 § 6 k.p.k.).

Rozwiązanie stosunku obrończego

W wypadku obrony obowiązkowej może dojść do zmiany obrońcy zarówno z inicjatywy oskarżonego, jak i obrońcy; dotyczyć to może obrońcy z wyboru jak i z urzędu. Od sposobu powołania obrońcy zależy tryb rozwiązania stosunku obrończego i ustanowienia nowego obrońcy.

W razie wypowiedzenia stosunku obrończego w obronie z wyboru, przez obrońcę lub oskarżonego wypowiada stosunek obrończy, sąd zakreśla oskarżonemu odpowiedni termin do powołania nowego obrońcy, a po bezskutecznym upływie tego terminu prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu ( art. 378 § 1 k.p.k.). W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza.

Ani oskarżony ani obrońca nie może wypowiedzieć stosunku obrończego w sytuacji gdy obrońca został wyznaczony z urzędu. Sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu ( art. 378 § 2 k.p.k.).

Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę ( art. 378 § 3 k.p.k.).

Rozpoczęcie rozprawy głównej

€ Rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy ( art. 381 k.p.k.). Następnie przewodniczący sprawdza, czy wszyscy wezwani stawili się oraz czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy.

€ Wywołanie sprawy polega na głośnym oznajmieniu w sali rozpraw i przed nią, że będzie rozpoznawana określona sprawa z wymienieniem jej numeru kolejnego na wokandzie, wskazaniem nazwiska oskarżonego i przestępstwa, o którego popełnienie jest oskarżony Dokonuje tego woźny sądowy lub protokolant na zarządzenie przewodniczącego albo sam przewodniczący przy użyciu urządzenia nagłaśniającego. Jest ono warunkiem realizacji zasady jawności rozprawy głównej.

€Od tego momentu rozpoczyna się rozprawa główna i zaczyna działać zasada ciągłości rozprawy. Wywołanie sprawy nie może nastąpić wcześniej niż o godzinie, na którą sprawa została wyznaczona, chyba że stawiły się wszystkie strony i wyrażają na to zgodę, wówczas bowiem nie ucierpi na tym ich interes, a oczekiwanie na termin wcześniej ustalony byłoby zbędnym formalizmem. Można to uczynić także wówczas, gdy nie stawili się wszyscy świadkowie. €

 Pierwszą czynnością przewodniczącego po wywołaniu sprawy jest sprawdzenie, czy stawiły się osoby wezwane oraz osoby, które zawiadomiono o terminie ( art. 381 k.p.k.). Konieczne jest sprawdzenie tożsamości oskarżonego w drodze zażądania okazania stosownego dokumentu, np. dowodu osobistego lub paszportu, co ma o tyle ważne znaczenie, że zdarzyły się wypadki osądzenia niewłaściwej osoby. Uzasadnione jest też wylegitymowanie świadków i innych uczestników postępowania. Niezbędne jest sprawdzenie, czy zostały prawidłowo doręczone wezwania lub zawiadomienia osobom wymienionym w zarządzeniu o wyznaczeniu rozprawy, a także czy wszystkie osoby zostały wezwane lub zawiadomione o rozprawie. Stwierdzenie prawidłowości doręczenia wezwania ma istotne znaczenia dla zajęcia właściwego stanowiska w kwestii niestawiennictwa osób wezwanych. Ustawa nie określa, poza niestawiennictwem oskarżonego i powoda cywilnego, jakie decyzje ma sąd podjąć w razie niestawiennictwa innych osób.

W wypadku gdy na rozprawę nie stawi się oskarżony, nie jest możliwe jej prowadzenie pod jego nieobecność, z wyjątkiem postępowania uproszczonego (art. 479 § 1 k.p.k.), postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego (art. 573 § 2 k.p.k.) oraz wypadków określonych w art. 377 k.p.k.. Obecność oskarżonego na rozprawie głównej w postępowaniu zwyczajnym - zgodnie z art. 374 § 1 k.p.k. - jest obowiązkowa.

Usprawiedliwione niestawiennictwo oskarżonego powoduje odroczenie rozprawy.

Odroczenie rozprawy jest uzasadnione także w wypadku, gdy oskarżony został prawidłowo powiadomiony o terminie rozprawy, a nie stawił się, lecz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód żywiołowych, np. zerwania mostu przez powódź, lub z innych wyjątkowych przyczyn, np. śmierci osoby najbliższej (art. 117 § 2 in fine k.p.k.).

Jeżeli oskarżony nie stawił się bez usprawiedliwienia na rozprawę, możliwe jest:

1) zarządzenie przez przewodniczącego natychmiastowego zatrzymania i doprowadzenia oskarżonego na rozprawę bez jej przerywania w sytuacji, gdy jest to możliwe, np. oskarżony mieszka w tej samej miejscowości w bliskiej odległości od sądu (art. 382 k.p.k.),

2) przerwanie rozprawy na kilka minut lub godzin i zarządzenie natychmiastowego zatrzymanie i doprowadzenia oskarżonego na rozprawę po przerwie, w wypadku gdy nie jest możliwe doprowadzenie oskarżonego - ze względu na niezbędny do tego czas - bez jej przerwania (art. 382 k.p.k.). Nie jest możliwe przerwanie rozprawy na dłuższy okres, np. na 3 dni, i sprowadzenie na nią oskarżonego. W art. 382 k.p.k. ograniczono możliwość przerwania rozprawy do sytuacji, gdy możliwe jest natychmiastowe zatrzymanie i doprowadzenie oskarżonego; trudno uznać, iż postulat natychmiastowego zatrzymania i prowadzenia s jest pełniony, gdy następuje to po upływie kilku dni od zarządzenia.

3) odroczenie rozprawy i:

a) zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia oskarżonego na rozprawę (art. 75 § 2 k.p.k.),

b) zarządzenie poszukiwań oskarżonego, jeżeli jego miejsce pobytu nie jest znane (art. 278 k.p.k.), a jednocześnie brak jest przesłanek do stwierdzenia, iż oskarżony ukrywa się.

€ W zasadzie udział prokuratora na rozprawie w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego jest obowiązkowy (art. 46 k.p.k.). Wyjątek stanowi postępowanie uproszczone, w którym - zgodnie z art. 477 - k.p.k. niestawiennictwo oskarżyciela nie tamuje toku rozprawy. Z przepisów tych wynika, że obligatoryjny jest udział prokuratora w postępowaniu zwyczajnym w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Niemniej rola i zadania prokuratora sprawiają, że jego udział w postępowaniu sądowym jest zawsze pożądany. W sprawach, w których udział prokuratora na rozprawie jest obowiązkowy, nie można prowadzić rozprawy w jego nieobecności.

 Niestawiennictwo powoda cywilnego nie stanowi przeszkody do prowadzenia rozprawy; jest to efektem jego subsydiarnej roli w postępowaniu. Stawiennictwo powoda cywilnego nie jest obowiązkowe; może nie stawić się na rozprawie i z tego powody nie ponosi ujemnych konsekwencji, o ile wnosił o rozpoznanie powództwa pod swoją nieobecność. W wypadku gdy powód nie stawił się na rozprawę i nie wnosił o rozpoznanie powództwa mimo jego nieobecności, sąd pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania ( art. 383 k.p.k.). Taki skutek wywołuje jego niestawiennictwo nie do chwili rozpoczęcia rozprawy głównej, ale do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli do rozpoczęcia odczytywania aktu oskarżenia. Nie ma znaczenie, czy niestawiennictwo było usprawiedliwione, czy też nieusprawiedliwione.

Nieobecność świadków nie musi skutkować odroczenia rozprawy. Konieczne jest ustalenie, czy świadkowi zostało prawidłowo doręczone wezwanie, a nadto czy jego nieobecność jest usprawiedliwiona. Ta ostatnia okoliczność ma istotne znaczenie w kwestii zastosowania do świadka środków przymusu. W razie niestawiennictwa większości świadków lub bardzo ważnych może być niecelowe kontynuowanie rozprawy, gdyż bez ich przesłuchania nie jest możliwe zakończenie sprawy, a jej przerywanie - ze względu na znaczenie zeznań i konieczność ewentualnej konfrontacji - może być nieuzasadnione, zajdzie potrzeba odroczenia rozprawy. W wypadku gdy przesłuchanie świadka będzie możliwe po przerwie lub jego bezpośrednie przesłuchanie może nie być niezbędne (art. 392 k.p.k.) albo będzie można przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo (art. 388 k.p.k.), uzasadnione jest kontynuowanie rozprawy, z zastrzeżeniem, że decyzja co do dowodu z zeznań nieobecnego świadka zostanie podjęta w końcu przewodu sądowego. Nie można z góry założyć znaczenia jego zeznań, gdyż w dużej mierze zależeć to będzie od wyników postępowania dowodowego, a także stanowiska strony.

Niestawiennictwo biegłego w zasadzie uzasadnia odroczenie rozprawy; udział bowiem biegłego w rozprawie powinien być regułą. Dowody przeprowadzane na rozprawie niejednokrotnie dostarczają biegłemu nowych informacji przydatnych do wydawania opinii, a także może zajść potrzeba zadania pytań biegłemu w związku ze złożoną opinią. €  €

Po sprawdzeniu obecności przewodniczący zarządza opuszczenie sali rozpraw przez świadków ( art. 384 § 1 k.p.k.). Zarządzenie przewodniczącego o opuszczeniu sali rozpraw przez świadków pozostaje w związku z wymogiem, by przy przesłuchaniu świadka nie byli obecni świadkowie, którzy nie zostali przesłuchani (art. 371 § 1 k.p.k.). Przewodniczący nie może zezwolić - wobec kategorycznego brzmienia przepisu - na pozostanie na sali świadków, którzy jeszcze nie złożyli zeznania.

€ €Zasadą jest, że biegli pozostają na sali rozpraw; w zasadzie są wzywani do udziału w przeprowadzeniu dowodów ( art. 198 § 1 k.p.k.). Przewodniczący może jednak zarządzić, by opuścili ją; zarządzenie takie wydaje z urzędu lub na wniosek strony ( art. 384 § 1 k.p.k.).

€  Szczególne uprawnienie w zakresie obecności na rozprawie ustawa przyznaje pokrzywdzonemu nawet gdy nie jest stroną w postępowaniu jurysdykcyjnym ( art. 384 § 2 k.p.k.). Ma prawo wziąć udział w rozprawie, jeżeli się stawi. Od niego zależy, czy chce pozostać na sali rozpraw; prawo to gwarantuje mu ustawa i przewodniczący nie może go odebrać, wydalając pokrzywdzonego z sali rozpraw. Nie ma znaczenia fakt, że pokrzywdzony jest jednocześnie świadkiem. W takim wypadku sąd przesłuchuje go w pierwszej kolejności, tj. po złożeniu wyjaśnień przez oskarżonego. Przewodniczący może zobowiązać go do obecności na rozprawie lub jej części, jeżeli jest to celowe ( 384 § 3 k.p.k.). Może to być uzasadnione m. in. potrzebą dokonania konfrontacji pokrzywdzonego z innymi świadkami, którzy będą przesłuchiwani w dalszej kolejności lub okazania go. Pokrzywdzony nie będący stroną nie może w niej uczestniczyć aktywnie, tj. zadawać pytań, czy składać wniosków dowodowych; może jednak jako osoba bezpośrednio zainteresowana składać wnioski o dokonanie tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu ( art. 9 § 2k.p.k.).

Takie same uprawnienia jak pokrzywdzony ma podmiot, który może być zobowiązany
do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa ( art. 416 k.p.k.). Może wziąć udział w rozprawie, jeżeli się stawi, i pozostać na sali, mimo że ma składać zeznania jako świadek; sąd przesłuchuje go w pierwszej kolejności ( art. 384 § 3 w z. z § 2 k.p.k.).  Uznając to za celowe sąd może zobowiązać go do obecności na rozprawie lub jej części ( art. 384 § 3 w zw. z § 2 k.p.k.).

W tej fazie rozprawy sąd musi podjąć decyzje co do zgłoszonych czynności, które miały być dokonane przed rozpoczęciem przewodu sądowego, a do tej pory nie wydano stosownego postanowienia. Musi wypowiedzieć się co do:

- żądania pokrzywdzonego o dopuszczenie go do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego, jeżeli zachodzą okoliczności skutkujące jego niedopuszczenie (art. 54 k.p.k.),

- zgłoszonego powództwa cywilnego (art. 65 § 1 k.p.k.),

- zgłoszenia przedstawiciela organizacji społecznej (art. 90 § 3 k.p.k.),

---