ŹRÓDŁA PRAWA
NIEMCY W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X - poł. XIII w.)
rozwój lokalnych praw zwyczajowych
nikłe ustawodawstwo królewskie
zróżnicowane prawo np. dla poszczególnych stanów:
Prawo kanoniczne (dla Kościoła)
Prawo ziemskie (dla szlachty)
1220-1235 powstał najstarszy spis zwyczajowy prawa niemieckiego,
tzw. Zwierciadło Saskie:
dokonany przez rycerza saskiego Eike von Repkow:
- był ławnikiem sądowym
- nie posiadał głębszego wykształcenia prawniczego, nie znał prawa rzymskiego
- zwolennik silnej władzy cesarskiej
- spisał prawo wschodniosaskie „Ostfalia”
spis składa się z 2 części poświęconych:
- prawu ziemskiemu (księga ta wywarła wpływ na rozwój prawa niemieckiego)
- prawu lennemu
spis prywatny, autentyczny, bez sugestii (zaczerpniętych z obcych systemów prawnych),
z tendencjami obrony praw cesarza wobec roszczeniom papieża
niektóre jego artykuły, nie odpowiadające interesom Kościoła, zostały potępione bullą papieską
z 1374r. (np. w którym Eike jako środek dowodowy dopuszcza ordalia-sądy boże, wbrew potępieniu
ordaliów przez sobór laterański w 1215r.)
I redakcję Zwierciadła Eike sporządził w języku łacińskim, II redakcję w języku
dolnoniemieckim dlatego uważany za twórcę prawniczego języka niemieckiego
spis stosowany nawet do XIX w. w niektórych krajach niemieckich
dotarł do Polski, Czech, Litwy
Zwierciadło Szwabskie z 1275r. to przykład innego spisu prawa zwyczajowego
powstało w Augsburgu i opierało się na prawie bawarskim
Zwierciadło Frankońskie z 1300r.
powstało w Hesji
Prawo miejskie (dla mieszczan)
takie same/zbliżone prawa całych rodzin miast (ze względu na system filialny miast)
źródła poznania prawa miejskiego:
I kategoria: porady prawne, ortyle (wyroki sądowe)
II kategoria: akty praktyki sądów miejskich, wilkierze (ustawodawstwo miejskie)
III kategoria: spisy zwyczajowego prawa miejskiego, statuty (systematyczne zbiory)
Prawo lenne
normowało stosunki między seniorem i wasalem, wynikające z kontraktu lennego
XI w., Włochy płn., powstanie prywatnego spisu prawa lennego, tzw. „Libri Feudorum”
zawiera zwyczaje prawa lennego stosowanego w Lombardii
(dlatego prawo lenne określano jako prawo longobardzkie)
XIII w. powstanie najlepszej redakcji „Libri F.”-„Wulgata”, w której zawarto „Corpus Iuris Civilis”
Prawo dworskie
normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej
nieliczne jego źródła
Prawo górnicze
XIII w. spisane w czeskiej Ihlavie na Morawach
NIEMCY W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XIII - XV w.)
rozwój ustawodawstwa w księstwach terytorialnych
wydawanie ustaw przy udziale Landtagów (np. prowincjonalnych, krajowych landfrydów)
próby skodyfikowania miejscowego prawa ziemskiego, np. prawa ziemskiego bawarskiego
z XIV w./prawa styryjskiego
proces przenikania prawa rzymskiego kanonicznego do Niemiec
XIV w. wpływy prawa kanonicznego
XV w. wpływy prawa rzymskiego
XVI w. dokonanie się recepcji prawa rzymskiego w Niemczech
NIEMCY W XVI - XVIII w.
Recepcja/ekspansja prawa rzymskiego w Niemczech (zastąpienie istniejącego systemu prawa zwyczajowego, prywatnym prawem rzymskim)
Przyczyny ekspansji prawa rzymskiego w średniowieczu
potrzeba wprowadzenia prawa jednolitego na większych obszarach
szczególnie w okresie rozdrobnienia feudalnego
tendencje do stworzenia prawa powszechnego dla całego państwa
- ius commune we Włoszech - droit commun we Francji
- common law w Anglii - Gemeines Recht w Niemczech
potrzeba rozszerzenia rzeczowego zakresu prawa przy dostosowaniu go do rozwoju gosp.
zakres prawa niedostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki towar.-pienięż.
należało wprowadzić nowe instytucje prawne
potrzeba udoskonalenia techniki prawa, unaukowienia prawa
nieprecyzyjne, niesystematyczne spisy prawa zwyczajowego
Sposób przeprowadzenia recepcji
uznanie mocy prawa rzymskiego, jako prawa stosowanego w sądownictwie
częściowe wyparcie prawa zwyczajowego, prawo rzymskie o charakterze posiłkowym/subsydiarnym
w stosunku do prawa zwyczajowego (1495r. w ustawie o Sądzie Kameralnym Rzeszy prawo rzymskie
oficjalnie uznano za obowiązujące, jednak posiłkowo: sąd ten miał sądzić według powszechnego prawa
rzymskiego, ale wedle norm prawa lokalnego)
prawo rzymskie ujednolicało prawo zwyczajowe niemieckie, jako prawo powszechne
ograniczony zakres tzw. powszechnego prawa niemieckiego (ustępowało prawu ziemskiemu, miejskiemu)
oficjalna recepcja polegała na tym, że królowie niemieccy jako cesarze, formalnie uznawali prawo
rzymskie za system prawny przyjęty przez casarzy niemieckich od ich poprzedników
prawnicy, sądy, uniwersytety przyspieszyły recepcję
(prawo rzymskie stosowane przez Sąd Kameralny Rzeszy i inne sądy wyższe)
ustawodawstwo krajowe: kodyfikowano miejscowe prawo ziemskie, tzw. landrechty, które przejmowały
wiele elementów prawa rzymskiego
Rozmiary recepcji prawa rzymskiego w Niemczech
obejmowała zachodnie połacie Niemiec
natomiast wschodnie kraje Niemiec i Szwajcaria objęte były zasięgiem Zwierciadła S. (prawem zwyczaj.)
recepcja prawa rzymskiego hamowała rozwój prawa narodowego
(dopiero w 1707r. powstała I katedra przedmiotu prawa niemieckiego w Wittenberdze)
istniała częściowa „recepcja praw obcych”, która obejmowała:
prawo rzymskie - te części, które były przegłosowane, skomentowane i nauczane na uniwersytetach
prawo kanoniczne - w zakresie norm prawa prywatnego
„Libri Feudorum”
Recepcja prawa rzymskiego w Europie
system prawa rzymskiego podstawą nauki prawa w średniowieczu
pojęcia prawa rzymskiego podstawą prawniczej kultury europejskiej
pod jego wpływem niemal wszystkie kraje Europy
wyróżniamy 4 strefy wpływów prawa rzymskiego w Europie (ze względu na różny przebieg ekspansji)
Włochy, południowa Francja, Hiszpania, Portugalia - kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa
rzymskiego od starożytności (prawo rzymskie stosowane w praktyce odbiegało tu często od wzorów
prawa klasycznego)
Niemcy, Austria i Holandia - kraje, gdzie wpływ prawa rzymskiego zaznaczył się szczególnie silnie,
oficjalne uznano je jako powszechne prawo niemieckie (posiadało charakter prawa subsydiarnego,
dlatego nie wyparło w całości prawa zwyczajowego)
płn. Francja, Niemcy w zasięgu Zwierciadła Saskiego, Polska, Węgry, Szkocja - kraje, w których
własne prawa zwyczajowe były dość rozwinięte, by przeciwstawiać się naciskowi prawa rzymskiego
(ograniczony wpływ prawa rzymskiego)
Rosja, kraje skandynawskie, bałkańskie, Szwajcaria - kraje, które dzięki swemu położeniu i innym
wzglądom nie odczuły głębiej wpływów prawa rzymskiego (powstały tam jednak prawa rodzime,
które były oparte na pojęciach pokrewnych prawu rzymskiemu)
Karolina
1532r. ustawa ogłoszona przez cesarza Karola V, doprowadziła do ujednolicenia prawa karnego
w Niemczech, a także w ks. mediolańskim, w Szwajcarii, w Polsce, na Litwie
posiadała charakter posiłkowy w stosunku do praw partykularnych (zamieszczona w niej tzw.
klauzula salwatoryjna precyzowała, że Carolina wchodzi w życie, jednak bez naruszenia mocy
poszczególnych praw terytorialnych)
łączyła ona w sobie normy prawa karnego stosowanego w Niemczech z postępowymi osiągnięciami
rozwiniętego karnego prawa włoskiego
zawiera przepisy z zakresu prawa karnego materialnego i prawa karnego formalnego (procesu)
W dziedzinie prawa karnego materialnego:
przestępstwie decyduje wina sprawcy (nie skutek zewnętrzny)
wprowadzenie kar publicznych, wśród nich kary śmierci (by odstraszyć od popełnienia przestępstwa)
stosowanie analogii w odniesieniu do przestępstw nie przewidzianych w Karolinie (samowola sądu)
W dziedzinie procesu:
w sprawach cywilnych i karnych: zapewnienie pierwszeństwa postępowaniu inkwizycyjnemu,
przed tradycyjnym postępowaniem skargowym (akuzatoryjnym)
w przypadku postępowania skargowego rozpoczęcie procesu zależało wyłącznie od woli strony,
kiedy skarga dostała dostarczona sędziemu
Cechy procesu inkwizycyjnego:
- proces wdrażał sędzia z urzędu, na podstawie informacji, przeciw osobie posądzonej o czyn wstępny
- sędzia łączył w sobie funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i prawie zawsze brał udział
w wydawaniu wyroku
- rozwinął się w nim system tzw. dowodów formalnych (przepisy prawa z góry określały jaką wartość mają
poszczególne środki dowodowe, przyznanie się do popełnionego czynu było „królową dowodów”,
sędziemu prawo pozwalało stosować tortury dla wymuszeniam przyznania)
- postępowanie było pisemne i w zasadzie tajne
Kodyfikacje XVIII w.
tendencje do tworzenia nowoczesnych kodyfikacji (ustawy normujące większą dziedzinę
prawa/jedna wielka ustawa normująca cały system prawny), np. Landrecht pruski z 1794r.
koncepcja władzy absolutnej, wszechwładzy, wiązała się z wkraczaniem władz nawet
w dziedzinę prawa zwyczajowego prywatnego, wprowadzeniem jednolitego prawa dla całego państwa
poważny wpływ doktryny prawa natury, która uzasadniała potrzebę wprowadzenia prawa
zgodnego z rozumem
kodyfikacje prawa cywilnego:
niektóre opierały się na dawnych prawach, np. kodeks cywilny bawarski z 1756r.
kodeks tzw. Landrecht pruski z 1794r.
- obejmował przede wszystkim prawo cywilne, ale także przepisy z zakresu prawa państwowego,
karnego, administracyjnego
- nie obejmował procedury sądowej
- dzieło o małej przejrzystości i niskim poziomie techniki kodyfikacyjnej
- posiadał charakter posiłkowy w stosunku do praw partykularnych stosowanych
w prowincjach pruskich
- z czasem jego liczne działy zastępowano nowymi kodeksami, np. karnym z 1851r.
l900r. wejście w życie Niemieckiego Kodeksu Cywilnego
kodyfikacje prawa karnego (bardziej ożywiona):
rozwój doktryn humanitarnych w dziedzinie prawa karnego, których przedstawicielem
był włoski myśliciel Cesare Beccaria, w swym traktacie „O przestępstwach i karach” domagał się:
- zniesienia kar dowolnych i nie przewidzianych prawem
- kary śmierci i tortur
- tajności procesu
kodeks karny Wielkiego Księstwa Toskańskiego z 1786r. wprowadził w szerokim zakresie idee Beccarii
1768r. wydanie kodeksu tzw. Terezjany przez Marię Teresę
- nie stanowiła żadnego postępu w stosunku do przepisów Karoliny
1787r. wydanie kodeksu tzw. Józefiny przez Józefa II
- zerwała z wprowadzona przez Carolinę zasadą analogii
- za przestępstwo uznawała tylko taki czyn, który w ustawie był określany jako przestęp.
- zabraniała wymierzania kar nie przwidzianych w ustawie
- znosiła karę śmierci (tylko w postępowaniu zwyczajnym)
1788r. wydanie ordynacji o postępowaniu karnym
1803r. wydanie nowego kodeksu tzw. Franciscany przez cesarza Franciszka II
- nie wprowadziła wiele nowego w stosunku do Józefiny
- przywróciła jeden rodzaj kary śmierci
- złagodziła kary pozbawienia wolności