OBCIĄŻENIE ZAPISEM LUB POLECENIEM. WYKONAWCA TESTAMENTU

ZAPIS

• jest to rozrządzenie testamentowe, które zobowiązuje spadkobiercę albo zapisobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby

• zapis w prawie polskim wywołuje skutki jedynie obligacyjne; wynikające z zapisu uprawnienie zapisobiercy do żądania spełnienia świadczenia jest wierzytelnością, do której stosuje się przepisy o zobowiązaniach

• zapisobierca nie staje się następcą prawnym spadkodawcy ani też nie odpowiada za długi spadku; jest następcą pod tytułem szczególnym spadkobiercy

1. podmiot obciążony (zobowiązany do wykonania zapisu) może nim być:

1. spadkobierca testamentowy lub ustawowy

2. zapisobierca (zapis, który obciąża zapisobiercę, nosi nazwę dalszego zapisu, a osoba uprawniona z tego tytułu nazywa się dalszym zapisobiercą)

• zapisobierca obciążony dalszym zapisem może zwolnić się od obowiązku jego wykonania w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie (art. 974 k.c)

3. spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla spadkobiercy testamentowego, który nie chce lub nie może dziedziczyć udział spadkowy:

1. jeżeli osoba ustanowiona jako spadkobierca testamentowy i obciążona zapisem nie chce lub nie może być spadkobiercą, ponieważ zmarła przed otwarciem spadku albo spadek odrzuciła, albo też
   została uznana za niegodną

2. w braku odmiennej woli spadkodawcy

4. jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów, chyba że spadkodawca inaczej postanowił (spadkodawca może bowiem obowiązek wykonania zapisu nałożyć tylko na jednego lub na niektórych spośród swych spadkobierców testamentowych lub ustawowych); to rozwiązanie stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy spadkodawca obciążył dalszym zapisem kilku zapisobierców

Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonać dalsze zapisy.

2. odpowiednie zastosowanie przepisów:

Do zapisu stosuje się odpowiednio przepisy:

1. o powołaniu spadkobiercy

• osoba zapisobiercy musi być oznaczona przez spadkodawcę w testamencie

• inaczej jednak niż przy powołaniu spadkobiercy ustanowienie zapisu może nastąpić pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (art. 975 k.c)

2. o zdolności do dziedziczenia

3. o niegodności

4. do zapisu stosuje się też przepisy o podstawieniu i przyroście

3. przedmiot zapisu

Przedmiotem zapisu jest zawsze określone świadczenie majątkowe, które ma spełnić spadkobierca na rzecz zapisobiercy lub zapisobiercą na rzecz dalszego zapisobiercy. Świadczenie to polega najczęściej na:

1. przeniesieniu na rzecz zapisobiercy własności lub innego prawa majątkowego (np. wierzytelności)

2. wypłacie określonej sumy pieniężnej

3. ustanowieniu na rzecz zapisobiercy oznaczonego prawa majątkowego (w praktyce: użytkowanie, służebność osobista mieszkania albo dożywotniego utrzymania, analogicznego do prawa dożywocia

4. zwolnieniu zapisobiercy z długu, który obciąża go w stosunku do spadkodawcy (tzw. legatum liberationis)

4. przeniesienie na zapisobiercę własności rzeczy:

	oznaczonej co do tożsamości	oznaczonej co do gatunku
skuteczność zapisu	zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli: rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy w braku odmiennej woli spadkodawcy	zapis rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku jest skuteczny bez względu na to, czy rzeczy takie znajdowały się w spadku w chwili jego otwarcia (stosownie do paremii: genus perire non censetur)
odpowiedzialność obciążonego za wady rzeczy będącej przedmiotem zapisu	jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca (art. 978, por. art. 892 k.c).	jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do odpowiedzialności obciążonego względem zapisobiercy za wady fizyczne i prawne rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży (art. 980 zd. pierwsze k.c); jednakże uregulowanie tu jest częściowo odmienne, przede wszystkim z uwagi na to, że umowa o przeniesienie własności tych rzeczy w wykonaniu zapisu - w przeciwieństwie do sprzedaży - nie jest umową wzajemną; dlatego też zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 980 zd. drugie k.c.)
roszczenia zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich równowartości, jak również do roszczeń obciążonego o zwrot nakładów na rzecz	w okresie między otwarciem spadku a przeniesieniem własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości na zapisobiercę znajduje się ona w posiadaniu obciążonego zapisem. KC nakazuje stosować odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem, a zatem postanowienia księgi drugiej k.c. (art. 224-227 i 229). Z punktu widzenia tych przepisów zapisobiercę traktuje się zatem jak właściciela rzeczy, mimo że nie jest on jeszcze właścicielem, a obciążonego -jak samoistnego posiadacza. Istotne znaczenie ma przy tym dobra lub zła wiara obciążonego, którego należy uważać za będącego w złej wierze od chwili, gdy dowiedział się on lub z łatwością mógł się dowiedzieć o istnieniu zapisu.
		jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy tym potrzeby zapisobiercy

5. wykonanie zapisu

Wykonanie zapisu polega na spełnieniu przez obciążonego zapisem odpowiedniego świadczenia na rzecz zapisobiercy. Świadczenie to polega na zawarciu umowy, przez którą obciążony z reguły przenosi na zapisobiercę własność rzeczy; umowa może mieć także inną treść, zależnie od tego, co stanowi przedmiot zapisu.

• umowa zawierana w wykonaniu zapisu jest oczywiście czynnością prawną inter vivos i podlega przepisom k.c., regulującym odpowiedni rodzaj umów

• zapisobierca nabywa zatem przez zapis odpowiednie prawo skuteczne względem spadkobiercy (zapisobiercy) i jest jego następcą prawnym pod tytułem szczególnym, a nie następcą prawnym spadkodawcy

6. roszczenie o wykonanie zapisu

• powstaje w zasadzie z chwilą otwarcia spadku

• staje się ono wymagalne - w braku odmiennej woli spadkodawcy - niezwłoczne po ogłoszeniu testamentu; odmienna wola spadkodawcy w tym zakresie może polegać na uzależnieniu zapisu od warunku
  zawieszającego lub zastrzeżeniu terminu początkowego

• wymagalność roszczenia o wykonanie dalszego zapisu doznaje jednak dodatkowego ograniczenia, ponieważ zapisobierca obciążony zapisem może się wstrzymać z jego wykonaniem aż do chwili wykonania przypadającego mu zapisu przez spadkobiercę

• jak wynika z art. 971 k.c, jeżeli zapisem jest obciążonych kilku spadkobierców (lub odpowiednio - jeżeli dalszym zapisem obciążono kilku zapisobierców), zapisobierca może w zasadzie od każdego z nich żądać spełnienia tylko części świadczenia odpowiadającej wielkości udziału osoby obciążonej; należy jednak sądzić, że zasada ta ma zastosowanie tylko wtedy, gdy należne zapisobiercy świadczenie jest podzielne (np. zapłata określonej sumy pieniężnej); nie powinno natomiast budzić wątpliwości, że za spełnienie świadczenia niepodzielnego obciążeni odpowiadają jak dłużnicy solidarni (art. 380 k.c)

• zapisobierca może oczywiście dochodzić realizacji swego roszczenia w drodze sądowej, w zasadzie w trybie procesu

• w judykaturze wypowiedziano pogląd, że w postępowaniu o dział spadku sąd nie może rozstrzygać o roszczeniach zapisobierców przeciwko spadkobiercom o wykonanie zapisu, chyba że zapisobierca jest jednocześnie spadkobiercą dzielonego spadku (orzeczenie SN z 26 września 1968 r.)

• przedawnienie roszczenia z tytułu zapisu następuje z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu

7. zapis obciążający spadkobiercę gospodarstwa rolnego

Wyróżnić można dwa rodzaje zapisów, jakie mogą obciążać spadkobiercę gospodarstwa rolnego, a mianowicie:

1. zapisu gospodarstwa rolnego lub jego części oraz

2. tzw. innego zapisu

Obecnie dopuszczalny jest zapis, który nakłada na spadkobiercę, obowiązek przeniesienia tak całego gospodarstwu rolnego, jak i poszczególnych jego części, na wskazanego w testamencie zapisobiercę. Zapisobierca ten nie musi legitymować się żadnymi kwalifikacjami rolniczymi, co jest logicznym następstwem tego, że kwalifikacji rolniczych nie wymaga się obecnie ani od spadkobierców, ani od nabywców nieruchomości rolnych w obrocie inter vivos. Jedyne zachowane ograniczenie polega na tym, że wykonanie zapisu nie może prowadzić do podziału gospodarstwa rolnego, który byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Jeżeli taki efekt w wykonaniu zapisu miałby nastąpić, zobowiązany spadkobierca mu prawo żądać zamiany przedmiotu zapisu na świadczenie pieniężne.

• zobowiązany spadkobierca ma jedynie prawo, ale bynajmniej nie musi żądać zamiany zapisu; jeżeli zatem spadkobierca wykona zapis, nie jest możliwe późniejsze kwestionowanie jego skuteczności z tego powodu, że obiektywnie rzecz biorąc spowodował on sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki podział gospodarstwa rolnego

• jak należy rozumieć pojęcie podziału gospodarstwa rolnego?: Można mianowicie, wychodząc z definicji zawartej w art. 553 k.c, twierdzić, że do “podziału" gospodarstwa rolnego dochodzi nie tylko w razie zbycia części nieruchomości rolnych składających się na gospodarstwo, ale także wówczas, gdy przedmiotem zapisu są poszczególne sztuki inwentarza; jak się wydaje, na tle art. 1067 § 2 k.c. przez “podział" gospodarstwa rolnego należy rozumieć wyłącznie podział wchodzących w skład tego gospodarstwa nieruchomości wszystkie poza gruntami składniki gospodarstwa rolnego mają charakter odtwarzalny więc nie można uznać za prowadzący do podziału gospodarstwa sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki; podział sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki musi bowiem wywoływać nieodwracalne przekształcenia o charakterze strukturalnym

• zapis, który w wyniku żądania spadkobiercy został zamieniony na świadczenie pieniężne, należy traktować identycznie jak zapis pieniężny od chwili swego powstania. Zapis ten może zatem zostać odpowiednio obniżony

ART. XXIII - przepisy wprowadzające k.c. (obywatele państwa obcego)

§ 1. Spadkobiercom lub zapisobiercom będącym obywatelami państwa obcego, których prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub ograniczone na podstawie przepisu szczególnego, należy się od spadkobierców, na których rzecz to wyłączenie lub ograniczenie nastąpiło, równowartość pieniężna spadku lub zapisu w takim zakresie, w jakim spadek - po odliczeniu długów - lub zapis przypadałby spadkobiercom lub zapisobiercom, będącymi obywatelami państwa obcego, gdyby ich prawo do dziedziczenia lub otrzymania zapisu nie zostało wyłączone lub ograniczone. Przepis te stosuje się pod warunkiem istnienia wzajemności w państwie, którego obywatelem jest spadkobierca lub zapisobierca uprawniony do otrzymania równowartości pieniężnej.

§ 2 . Przepisy paragrafu poprzedzającego stosuje się także w wypadkach, w których otwarcie spadku nastąpiło przed dniem wejścia w życie k.c.

• zapis w postaci świadczenia pieniężnego przypadający obywatelowi państwa obcego nie może zostać obniżony; zasadę tą stosuje się pod warunkiem istnienia wzajemności

POLECENIE

W prawie spadkowym przez polecenie rozumie się zawarte w testamencie postanowienie, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę lub zapisobiercę do oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (art. 982 k.c).

• mimo użycia przez ustawodawcę liczby pojedynczej nie ulega wątpliwości, że poleceniem można obciążyć również kilku, a nawet wszystkich spadkobierców czy zapisobierców

• polecenie, nakładając oznaczony obowiązek na określoną osobę, nie stwarza jednak stosunku obligacyjnego między tą osobą a innym podmiotem: obowiązkowi obciążonego poleceniem nie odpowiada wierzytelność innego podmiotu

• pozwala na realizację celów, co do których zwykła konstrukcja długu i odpowiadającej jej wierzytelności z natury rzeczy nie znajduje zastosowania: polecenie może mieć na celu uczczenie pamięci spadkodawcy, względy tradycji rodzinnej albo nawet korzyść obciążonego poleceniem czy interes osoby trzeciej albo społeczny

• polecenie może też być połączone z innymi stosunkami o charakterze obligacyjnym

• w przeciwieństwie do zapisu, który ex definitione polega na świadczeniu majątkowym, polecenie może nie przedstawiać wartości majątkowej; jeżeli jednak działanie lub zaniechanie, na którym spadkodawcy zależy, reprezentuje wartość majątkową i ma na względzie interes osoby trzeciej albo interes społeczny, spadkodawca może swą wolę zrealizować w postaci bądź polecenia, bądź też zapisu (wspomaganie finansowe osoby trzeciej) w zależności od tego, który z tych sposobów spadkodawca wybierze, skutki prawne rozrządzenia będą z gruntu odmienne

• chociaż polecenie nie czyni nikogo wierzycielem, określone osoby mogą żądać wykonania polecenia, jeżeli nie ma ono wyłącznie na celu korzyści obciążonego poleceniem; wykonania polecenia może więc żądać każdy ze spadkobierców oraz wykonawca testamentu; jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy (art. 985 k.c); wymienione osoby nie są jednak wierzycielami obciążonego, ponieważ żądając - we własnym imieniu i z mocy własnego uprawnienia - wykonania polecenia nie działają na swoją rzecz ani w swoim interesie; wykonania polecenia dochodzi się w procesie (por. art. 39 k.p.c.); sposób egzekucji zapadłego w danej sprawie wyroku zależy od charakteru polecenia, w szczególności odpowiednie zastosowanie mogą tu znaleźć art. 1049 i 1050 k.p.c.

• należy sądzić, że - podobnie jak przy zapisie - w braku odmiennej woli spadkodawcy - wykonania polecenia można żądać niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu; zapisobierca obciążony poleceniem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę; przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę

• jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę polecenia; przepis ten stosuje się odpowiednio

1. do spadkobiercy podstawionego

2. do spadkobiercy, któremu przypadł udział spadkowy z tytułu przyrostu

• jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą, spadkobierca zwolniony od obowiązku wykonania zapisu powinien, w braku odmiennej woli spadkodawcy, polecenie wykonać; zasadę tę stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę (art. 984 k.c)

WYKONAWCA TESTAMENTU

1. geneza

Instytucja wykonawcy testamentu nie była znana prawu rzymskiemu i ukształtowała się w późniejszym rozwoju prawa spadkowego.

2. funkcje

1. zapewnienie ścisłego wypełnienia ostatniej woli spadkodawcy, zwłaszcza w zakresie wykonania zapisów i poleceń

2. odciążenie spadkobierców od kłopotów związanych z zaspokajaniem długów spadku

3. zapewnienie jednolitego zarządu majątkiem spadkowym aż do chwili działu i zapobieżenie sporom między spadkobiercami na tym tle

4. inne

3. ustanowienie wykonawcy

• spadkodawca może powołać wykonawcę testamentu tylko w testamencie (art. 986 § 1 k.c.)

• nie może być wykonawcą testamentu, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 986 § 2 k.c). Nie ma natomiast przeszkód, aby wykonawcą testamentu był jeden ze spadkobierców lub zapisobierców

• osoba powołana na wykonawcą testamentu może tego obowiązku nie przyjąć, powinna jednak w tym celu złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem (art. 987 k.c, por, art. 664 k.p.c.),

4. zakres obowiązków i uprawnień wykonawcy testamentu

może przede wszystkim określić spadkodawca; jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien

1. zarządzać majątkiem spadkowym (ustawa nie wskazuje ograniczeń)

• w drodze wykładni należy dojść do wniosku, że dopóki wykonawca testamentu zarządza spadkiem, zarządu tego nie mogą sprawować spadkobiercy, w przeciwnym bowiem razie powołanie wykonawcy testamentu mijałoby się z celem.

2. spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia

3. wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą (w prawie polskim wykonawca testamentu nie jest uprawniony do dokonania działu spadku)

4. wykonawcy testamentu przysługuje wynagrodzenie za pełnienie jego funkcji (art. 989 § 2 k.c); do wzajemnych roszczeń między spadkobiercami a wykonawcą testamentu, wynikających ze sprawowania zarządu spadkiem, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu za wynagrodzeniem (art. 989 § 1 k.c. por. art. 734-751 k.c).

Wykonawca testamentu działa w zakresie powierzonych mu funkcji we własnym imieniu (arg. z art. 988 § 2 k.c), ale na rachunek spadkobierców. Należy go zatem uważać za szczególny rodzaj zastępcy pośredniego.

5. wygaśnięcie obowiązków i uprawnień wykonawcy testamentu

1. z chwilą wykonania jego zadań określonych w testamencie, u w braku odpowiednich postanowień testamentowych - wyznaczonych przepisem art. 988 § 1 k.c.

2. przez śmierć wykonawcy testamentu

3. w razie zwolnienia wykonawcy przez sąd z ważnych powodów (art. 990 k.c)

^{ROZDZIAŁ VIII - OBCIĄŻENIE ZAPISEM LUB POLECENIEM}

1

5

---