ROZDZIAŁ VII - USTANOWIENIE SPADKOBIERCY

OGÓLNE ZASADY USTANOWIENIA SPADKOBIERCY

USTANOWIENIE SPADKOBIERCY to termin techniczno - prawny dla powołania spadkobiercy do dziedziczenia w testamencie.

powołanie do całości lub części spadku. oznaczenie spadkobiercy

Art. 959. Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.

Przepis ten:

• jest wyrazem swobody testowania

• nawiązuje do wypowiedzianej w art. 926 § 3 k.c. zasady, zgodnie z którą dziedziczenie testa­mentowe może zachodzić bądź co do całości, bądź też co do części spadku; w tej ostatniej sytuacji co do pozostałej części następuje dziedziczenie ustawo­we

Przez część rozumie się tu

• określony ułamkiem udział w całości spadku

• wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne lub wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej w odniesieniu do spadków otwartych przed 14 lutego 2001 r

Konsekwencją dopuszczalności dziedziczenia testamentowego co do części spadku jest to, że ta sama osoba może dziedziczyć część spadku na podstawie testamentu, a część — z mocy ustawy.

• osoba ustanowionego spadkobiercy musi być przez spadkodawcę określona, niekoniecznie jednak imieniem i nazwiskiem, ale również w jakikolwiek inny spo­sób, który pozwoli tę osobę oznaczyć

• do ważności ustanowienia spadkobierców nie jest konieczne określe­nie wysokości ich udziałów spadkowych

• jeżeli spadkodawca powołał do spad­ku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udzia­łów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych (art. 960 k.c.). Postanowienie to stosuje się również wówczas, gdy spadkodawca powołał do spadku jedynie swych spadkobierców ustawowych, których udziały w spadku — gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego — byłyby różne

reguły interpretacyjne art. 961 k.c.

Ustanowienie spadkobiercy nie wyma­ga użycia jakichś ściśle oznaczonych słów; w języku potocznym nie czyni się różnicy między ustanowieniem spadkobiercy a zapisem w techniczno - prawnym znaczeniu.

Jeżeli rozrządzenia zawarte w testamencie dotyczą nie majątku spadkodawcy, traktowanego jako całość, ale wyłącznie poszczególnych przedmiotów majątkowych bywa niejasne, czy rzeczywistą wolą spadkodawcy, któremu obce były subtelności języka prawnego, było powołanie jednego lub kilku spadkobier­ców, czy też ustanowienie zapisów. Dla tej sytuacji normę interpretacyjną usta­nawia art. 961 k.c.

Przepis ten zawiera dwie rozłączne reguły

1. Reguły te znajdują zastosowanie jeżeli:

2. wymienione przedmioty majątkowe wyczerpują prawie cały spadek (tym bardziej —jeżeli wyczerpują cały spadek (argumentum a minori ad maius) czy też nie

3. gdy zachodzą wątpliwo­ści co do tego, jaka była wola spadkodawcy

Wybór tej, która in concreto znajduje zastosowanie, zależy od tego czy wyszczególnione w te­stamencie przedmioty majątkowe zostały przeznaczone jednej osobie, czy też dwóm lub więcej osobom.

Art. 961. Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

①

Jeżeli spadkodawca

1. przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe,

2. przedmioty te wyczerpują prawie cały spadek,

osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku

②

Jeżeli:

1. takie rozrzą­dzenie testamentowe (tj. przeznaczenie w testamencie poszczególnych przedmiotów majątkowych) zostało dokonane na rzecz kilku osób

2. przedmioty te wyczerpują prawie cały spadek,

osoby te poczytu­je się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach odpo­wiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów

To czy odpowiednie przedmioty majątkowe wyczerpują prawie cały spadek, należy oceniać wedle stosunku wartości przedmiotów wymienionych w testa­mencie do wartości tych, które nie zostały tam wymienione; miarodajne jest przy tym w zasadzie subiektywne przekonanie spadkodawcy o ich wartości. Przy ustaleniu wielkości udziałów na podstawie art. 961 k.c. bierze się pod uwagę także przedmioty, które spadkodawca „przeznaczył" oznaczonym osobom w błęd­nym przekonaniu, że stanowią one jego własność.

Uznanie za spadkobierców , a nie za zapisobierców konsekwencje:

1. osobom tym przypadają zatem również wchodzą­ce w skład spadku przedmioty, które w testamencie nie zostały wymienione, a także

2. obciąża je odpowiedzialność za długi spadku

Artykuł 961 k.c. stosuje się nie zamiast, ale obok reguł interpretacyjnych, zawartych w art. 948 k.c.

Art. 948. § 1. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. § 2. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.

Dlatego też w wypadkach, o których mówi art. 961 zd. drugie k.c., może z okoliczności wynikać, że woli spadkodawcy odpowiada, aby jedne z osób wymienionych w testamencie uznać za spadkobierców, a inne za zapisobierców; może na to wskazywać zwłaszcza stosunek wartości przeznaczo­nych tym osobom przedmiotów do wartości całego spadku.

Uwzględnienia woli spadkodawcy co do sposobu działu spadku prawo polskie nie przewiduje spadkobiercom przysługuje udział w spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

zakaz warunku i terminu

Ustanowienie spadkobiercy nie może nastąpić pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (art. 962 k.c.).

Naruszenie tego zakazu pociąga za sobą, zależnie od okoliczności, jeden z dwóch skutków alternatywnie określonych w ustawie:

1. co do zasady zastrzeżenie warunku lub terminu uważa się za nie istniejące tzn. że ustanowienie spadkobiercy jest ważne jako bezwarunkowe lub nie ograniczone terminem.

2. jeżeli z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne

• decyduje tu okoliczność, że gdyby spadkodawca wiedział o bezskuteczności uczynionego zastrzeżenia, nie ustanowiłby w ogóle danej osoby spadkobiercą

Postanowień tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku (art. 962 zd, trzecie k.c.), albowiem wówczas w chwili otwarcia spadku stan niepewności już nie zachodzi.

Ustawodawca sprzeciwia się możliwości ustanowienia spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu wymaga tego pewność obrotu, a także chce szybko rozwiązać kwestie związane z sukcesją po zmarłym.

ustanowienie spadkobiercy gospodarstwa rolnego

Przed nowelizacją przeprowadzoną w roku 1990:

1. do dziedziczenia gospodarstwa rolnego lub jego części można było powołać jedynie spadkobiercę, który w chwili otwarcia spadku odpowiadał określonym przesłankom (warunkom)

2. można było powołać spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jako wyodrębnionej części spadku (odstępstwo od zasady, że sukcesja do jakiej dochodzi w wyniku spadkobrania ma charakter uniwersalny)

Obecnie:

1. na podstawie testamentu może dziedziczyć każda osoba

2. spadkodawca może powołać spadkobiercę jedynie do całości albo do wyodrębnionej części spadku

Dyspozycje testamentowe powołujące spadkobierców do dziedziczenia wyłącznie gospodarstwa rolnego należy oceniać w sposób przewidziany w art. 961 k.c.

PODSTAWIENIE (SUBSTYTUCJA)

Wyróżnia się dwa rodzaje podstawienia, czyli substytucji:

1. podstawienie zwykle

2. podstawienie powierni­cze

Tylko pierwsze z nich jest dopuszczalne w prawie polskim.

Ad 1.

• zwane też pospolitym (vulgaris)

• polega na tym, że spadkodaw­ca ustanawia spadkobiercę testamentowego (tzw. spadkodawca podstawiony) na wypadek, gdyby inna osoba po­wołana do spadku z ustawy lub z testamentu (tzw. spadkodawca wpierw powołany) nie chciała lub nie mogła być spad­kobiercą (art. 963 k.c.).

• spadkobierca wpierw powołany „nie chce" być spadkobiercą, jeżeli:

• zrzekł się dziedziczenia albo

• odrzucił spadek.

• spadkobierca wpierw powołany „nie może" być spadkobiercą, jeżeli:

• nie dożył otwarcia spadku albo

• został uznany za niegodnego

We wszystkich wymienionych wypadkach do spadku jest powołany spadko­bierca podstawiony.

• okoliczności od których zależy powołanie do dziedziczenia spadkobiercy podstawionego, albo

• istnieją już w chwili otwarcia spadku (wcześniejsza śmierć spadkobiercy wpierw powołanego, zrzeczenie się prze­zeń dziedziczenia)

• zaszły później - wówczas wywierają skutek z mocą wsteczną (uznanie spadkobiercy wpierw powołanego za niegodnego, odrzucenie przez niego spadku), od chwili otwarcia spadku. Wskutek tego spadkobierca podsta­wiony, o ile dziedziczy, zawsze nabywa spadek od chwili jego otwarcia.

• dopuszczalność podstawienia zwykłego jest ważnym elementem swobody testowania

• jeżeli jest kilku spadkobierców ustanowionych, spadkodawca może stosować podstawienie w różnych wariantach.

Dopuszczalne jest zarówno:

1. powołanie jed­nego spadkobiercy podstawionego — na wypadek, gdyby którykolwiek ze spadkobierców ustanowionych nie chciał lub nie mógł dziedziczyć, jak też

2. powoły­wanie odrębnego spadkobiercy podstawionego w miejsce jednego lub kilku tyl­ko spadkobierców ustanowionych.

3. spadkobiercą podstawionym może być także jeden ze spadkobierców usta­nowionych. Wynika to jasno z art. 1014 § 1 k.c., regulującego zasady przyjęcia i odrzucenia spadku.

Ad 2.

• polega na tym, że spad­kodawca zobowiązuje spadkobiercę ustanowionego do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie — spadkobiercy podstawionemu (art. 964 k.c.). W tej sytuacji spadek dziedziczą kolejno dwaj spadkobiercy; najpierw, od otwarcia spadku, spadkobierca ustanowiony, a następnie, po zajściu określonego późniejszego zdarzenia (np. po śmierci spadkobiercy ustanowione­go), spadkobierca podstawiony

• spadkobierca ustanowiony nie może w zasadzie swobodnie dysponować majątkiem spadkowym lub jego poszczegól­nymi składnikami przez czynności prawne inter vivos ani mortis causa

• niedopuszczalność podstawienia powierniczego w prawie polskim wynika już z art. 962 k.c., ponieważ spadkobierca podstawiony jest powołany do spadku bądź to pod warunkiem, bądź to z zastrzeżeniem terminu.

Jednakże art. 964 k.c. nieco inaczej niż art. 962 k.c. normuje skutki narusze­nia ustawowego zakazu W zasadzie podstawienie powiernicze wywiera skutki podstawienia zwykłego, tzn. że spadkobierca podstawiony jest powołany do spadku tylko wtedy, gdy spadkobierca ustanowiony nie chce lub nie może dzie­dziczyć. Jeżeli jednak:

• z treści testamentu lub

• z oko­liczności

wynika, że bez takiego ograniczenia spadkobierca nie byłby powo­łany, powołanie spadkobiercy jest nieważne - (zarówno spadkobiercy ustanowionego, jak i podstawionego).

Art. 964. Postanowienie testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.

PRZYROST

• instytucja ta reguluje losy prawne udziału w spadku, jaki by przypadł jednemu ze spadkobierców testamentowych, który nie chce lub nie może dziedziczyć

• zasadę przyrostu wyraża art. 965 k.c. „Jeżeli spadkodawca powołał kilku spad­kobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypa­dających im udziałów"

• sposób obliczenia:

1. sprowadza się ułamki określające udziały spadkobierców do wspólnego mianownika

2. sumuje się liczniki (to co na górze w ułamku), z wyjątkiem spadkobiercy wyeliminowanego i to stanowi nowy mianownik; liczniki po sprowadzeniu do wspólnego mianownika już nie zmieniają się

• podstawienie może mieć miejsce, mimo literalnego rozumienia art. 965 k.c. także gdy okoliczności takie zachodzą co do większej liczby spadkobierców testamentowych

• zasada przyrostu działa także między spadkobiercami testamentowymi, któ­rzy zostali powałani tylko do części spadku.

• konieczne przesłanki zastosowania zasady przyrostu są następujące:

1. spadkodawca ustanowił kilku spadkobierców testamentowych (przynajmniej 2)

2. przynajmniej jeden z nich dziedziczy spadek lub jego część, tzn. „chce i może" być spadkobiercą.

Jeżeli spadkobiercą nie chce lub nie może być jedyny spadkobierca testamen­towy albo żaden z kilku spadkobierców testamentowych, spadek przypada spad­kobiercom ustawowym.

• artykuł 965 k.c. ma charakter dyspozytywny i jego działanie może być wyłączone przez odmienną wolę spadkodawcy np. gdy przewidział podstawienie zwykłe, czy po prostu wyłączył przyrost.

• gdy przyrost został wyłączony i testator nie przewidział podstawienia i żaden ze spadkobierców testamentowych nie chce lub nie może dziedziczyć wówczas następuje dziedziczenie ustawowe

^{ROZDZIAŁ VII - USTANOWIENIE SPADKOBIERCY}

1

Ustanowienie spadkobiercy pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu, jeżeli powoduje nieważność, to tylko ustanowienia spadkobiercy - inne rozrządzenia testamentowe pozostają w mocy.

---