47.a

B. Eichenbaum: Teoria metody formalnej

Metoda formalna:

• przez ewolucję i poszerzanie dziedziny analiz wykracza poza metodologię i przekształca się w odrębną naukę o literaturze;

• ośrodkiem zainteresowania - specyfika analizowanego materiału;

• dąży do stworzenia samodzielnej nauki o literaturze, opartej o specyficzne właściwości materiału literackiego;

• problem rozumienia „formy” artystycznej;

• narusza trwałe tradycje każdej nauki o sztuce;

• spór między przedstawicielami metody formalnej a teoretykami symbolizmu i krytyki impresjonistycznej;

• główne hasło na początku - hasło wyzwolenia słowa poetyckiego z okowów filozoficznych i religijnych tendencji (s. 278);

• rezygnacja z filozoficznych przesłanek, psychologicznych i estetycznych interpretacji, zerwanie z filozofującą estetyką.

METODA FORMALNA:

• koncentruje się wokół zasady specyfikacji i konkretyzacji nauki o literaturze;

• nie neguje innych metod, a pozbawione zasad pomieszanie różnych nauk i różnych problemów naukowych;

• głosi, że przedmiotem nauki o literaturze ma być analiza specyficznych cech materiału literackiego, cech wyróżniających, nie drugorzędnych (przedmiotem nauki o literaturze jest nie literatura a literackość - Jakobson);

• zestawienie języka poetyckiego z językiem praktycznym - wyjściowe założenie pracy formalistów, - w systemie języka praktycznego wyobrażenia językowe (głoski, cząstki morfologiczne) nie mają samoistnej wartości, są środkiem porozumienia się;

• orientacja na lingwistykę jako naukę stykającą się z poetyką (ale z innego punktu widzenia); lingwiści też zainteresowali się metodą formalną;

• występuje kwestia dźwięku w wierszu. Formaliści atakują symbolizm. Bełkotliwość - zazwyczaj ukrywana pod maską jakiejś treści;

• język poetycki nie jest jedynie językiem obrazów, dźwięki posiadają znaczenie samoistne, dźwięki egzystują poza związkami z obrazem i pełnią samodzielną funkcję językową, są rezultatem autonomicznego poetyckiego zamierzenia;

• formaliści -zanegowali to (potiebnianizm), że poezja - myślenie obrazami, poezja = obrazowość, nie chcieli rozumienia formy jako „naczynia”, specyfika sztuki polega nie na samych składnikach, lecz na szczególnym ich użyciu;

• przeżycie artystyczne - przeżycie formy, składnik samej sztuki, nie istniejącej poza odbiorem, forma - nie otocze, nie naczynie a pełnia, coś konkretnego, dynamicznego, treściwego samo przez się;

• uchwytność formy powstaje w rezultacie stosowania szczególnych chwytów artystycznych;

• chwyt udziwnienia / skomplikowania formy - przeciwstawiony zasadzie ekonomii artystycznej. Udziwnienie (Szkłowski) - bo trzeba wydłużyć czas odbioru dzieła. S. 287-8 Celem obrazu jest nie zbliżenie jego znaczenia do naszego rozumienia, lecz kreacja szczególnego typu odbioru przedmiotu;

• obrazowość i symboliczność nie pozwalają odróżniać język poezji od języka prozy - konstrukcja języka poetyckiego jest wyczuwalna;

• formaliści chcieli, żeby przedmiotem analizy sztuki słowa były jej cechy specyficzne.

Prace Szkłowskiego z zakresu teorii fabuły i powieści:

• fabuła - nie jako połączenie szeregu motywów, przeniesienie fabuły ze sfery pojęć tematycznych do pojęć konstrukcyjnych; kompozycja fabuła staje się częścią analizy formalnej, jako specyficzny wycinek utworu literackiego;

• pojęcie formy zaczyna się utożsamiać z pojęciem faktu literackiego;

• analogie między chwytami kompozycji i chwytami stylu;

• negował Szkłowski przydatność tezy o związku literatury z życiem; geneza może wyjaśnić tylko pochodzenie a dla poetyki jest ważne wyjaśnienie funkcji literackiej;

• dzieło sztuki odbierane jest na tle i przez skojarzenia z innymi dziełami sztuki, forma dzieła jest wyznaczana przez stosunek do innych, uprzednio istniejących form;

• nowa forma pojawia się po to, by zastąpić starą, nieartystyczną już formę;

• utwór literacki to nie zjawisko wyizolowane. Formalizm już nie jako wypracowywanie schematów i klasyfikacji;

• pojęcie „motywacji” i związek motywacji z chwytem. Dla Szkłowskiego schemat fabularny to materiał, który zostaje opracowany w ramach konkretnej fabuły, nie powinien być utożsamiany z opisem wydarzeń. Fabuła to konstrukcja, schemat fabularny - materiał.

Teoria wiersza:

• nie istniała początkowo;

• w wierszach są trwałe twory składniowe, związane z rytmem. Dzięki temu pojęcie rytmu straciło charakter abstrakcyjny i łączyło się z frazą, rytm nie jest dodatkiem z zewnątrz (prace Brika);

• składnia -jest związana z frazą wiersza, na pograniczu fonetyki i semantyki. Pojawia się pojęcie dominanty organizującej styl poetycki, wyodrębnienie pojęcia melodyki. Pozwala to na wyróżnienie w liryce 3 stylów: deklamacyjnego (oratorskiego), śpiewnego i kolokwialnego;

• pojęcie wiersza - pojęcie szczególnej mowy (pojawia się rytm słowno-akcentowy, intonacyjno-frazowy, harmoniczny itp.). Mowa poetycka - mowa zorganizowana w swoim brzmieniu. Brzmienie - skomplikowane, więc kanonem staje się jeden z jego składników. Forma staje się prawdziwą treścią mowy poetyckiej;

• poezja może korzystać z metod języka emocjonalnego dla swoich własnych celów, często są te dwa języki błędnie utożsamiane;

• słowo w wierszu - otoczone nową aurą znaczeniową;

• pojęcie formy zlewa się z wyobrażeniem o dziele sztuki, nie musi mieć pojęć opozycyjnych innych niż inne formy, poza granice formy nie wykracza też pojęcie materiału;

• rytm (prace Tynianowa) - podstawowy konstrukcyjny czynnik wiersza; pomiędzy słowami w poezji powstaje zależność usytuowania, której nie ma w prozie;

• ewolucja literacka - forma jest rozumiana jako treść ulegająca stałym przemianom, zależnym od poprzednich wzorców;

• analiza teoretyczna (przedmiot - problem teoretyczny, posługuje się różnorodnym materiałem historycznym) i analiza ewolucji literackiej - składniki metody formalnej;

• chcą formaliści ujmować konkretne funkcje chwytu w poszczególnych przypadkach;

• zagadnienie dziedziczności i tradycji - nie ma kontynuacji w linii prostej jeśli chodzi o dziedziczenie z tradycji literackiej - jest zawsze odbicie się od pewnego punktu, walka, ewolucja literatury polega na konfliktowości;

• według Szkłowskiego literatura posuwa się naprzód wzdłuż przerywanej linii, każda nowa szkoła literacka - to rewolucja;

• nie wprowadzają do swoich prac problematyki biograficznej i psychologii twórczości, interesuje ich proces ewolucyjny i dynamika form literackich poza czynnikiem osobniczym - literatura jako zjawisko społeczne;

• nie interesuje ich przeszłość jako fakt indywidualno-historyczny;

• związek formalistów z piśmiennictwem współczesnym i zbliżenie krytyki do nauki;

• historia literatury różni się od teorią nie tylko przedmiotem, ale i metodą analizy literatury;

• prace formalistów - zainteresowanie pisarzami „drugorzędnymi”, analiza tradycji, przemian wewnątrz gatunku.

Ewolucja metody formalnej - zasadnicze momenty:

• zróżnicowanie rozumienia języka praktycznego w różnych jego funkcjach i rozgraniczenie metod języka poetyckiego i emocjonalnego;

• od pojęcia form w nowym rozumieniu przejście do pojęcia chwytu i potem do pojęcia funkcji;

• rytm jako czynnik konstytutywny dla całości wiersza, wiersz - forma o specyficznych cechach językowych;

• materiał jako motywacja, materiał - składnik biorący udział w konstrukcji;

• zróżnicowanie chwytu, ewolucja form (problematyka historycznoliteracka).

1

---