Literatura średniowiecza, renesansu, baroku
2. KULTURA UMYSŁOWA I LITERACKA ŚREDNIOWIECZA. FILOZOFIA SCHOLASTYCZNA, JEJ NURTY I PODSTAWOWE FAZY ROZWOJU, RELACJE DO FILOZOFII STAROŻYTNEJ. WPŁYW DOKTRYN RELIGIJNO-SPOŁECZNO-POLITYCZNYCH NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW I WZORCÓW.
Chrześcijańska myśl filozoficzna
Myśl chrześcijańska:
filozofia grecka
pismo święte
myśliciel Pseudo-Dionizy Aeropagita V-VIw. (w jego dziełach zarysował się teocentryzm, dualizm)
św. Augustyn dał początek epistemologii, antropologii, historiozofii; zapoczątkował nowy etap filozofii europejskiej.
DUAZLIM:
Istnieje Bóg i świat; byt najwyższy i wieczny (bez początku i końca), stworzył czasoprzestrzenny świat wg idealnych powodów tkwiących w Jego umyśle. Ponad światem rzeczy istnieje świat boskich idei. Akt twórczy nie jest jednorazowy, ale posiada naturę ciągłą. Bóg stale przeważa nad światem i nieustannie interweniuje w bieg spraw ziemskich. Człowiek składa się z ciała i ducha. Ciało jest zniszczalne i ma charakter czasowy, dusza jest nieśmiertelna i nie podlega zniszczeniu. Dzięki woli i uczuciu, na podłożu intuicji, człowiek może osiągnąć widzenie intelektualne, jednakże jedynie możliwa za pośrednictwem Boga w wyniku łaski na drodze oświecenia. Zło pochodzi od człowieka, dobro od Boga. Ludzie dobrzy dostąpią łaski Boga i zbawienia - tworzą oni „państwo Boże”; źli przeznaczeni na potępienie stanowią „ państwo ziemskie”. Treścią dziejów świata jest walka obu tych państw, ale historia ziemska zmierza ku końcowi, a czas zostanie wchłonięty przez wieczność - dualizm do założenia Augustyna. System też zwie się „augustynizmem”.
MYŚL BOECJUSZA (V/VIw.):
Jednostka osiąga wolność dzięki temu, że może w sposób rozumny kierować swą wolą i dokonywać suwerennych wyborów. Dusza ludzka jest równie wolna jak jej idealny prawzór w Boskim umyśle, traci zaś wolność oddalając się od Boga.
MISTYCYZM - podłoże neoplatońskie
Boga można poznać przez osobiste obcowanie z nim stopniowo, aż do stanu ekstazy. (św. Wiktor, św. Bonawentura).
ASCETYZM
Odmiana mistycyzmu, ukształtowana przez Mistrza Jana Eckharta - „O naśladowaniu Chrystusa”.
TOMIZM
Twórca to Tomasz z Akwinu, który czerpał z Arystotelesa. Uważał on, iż należy oddzielić rozum jako źródło wiedzy od objawienia jako źródło wiary. Świat jest złożony z niczego aktem woli Boskiej. Bóg jest samoistny, niematerialny, niedefiniowalny. Bóg kieruje całością stworzenia zgodnie z własnym planem (Opatrznością). Dusza ma się do ciała jak forma do materii, jak istota do istnienia. Człowiek ma niematerialną i nieśmiertelną i materialne, śmiertelne ciało.
Symbolizm
Nurt przejęty przez św. Augustyna od Greków i Rzymian. Za znaki (signa) uważano zarówno te spośród bytów zmysłowych (ves), które wskazują „coś innego” (alia ves), jak i słowa (verba), odsyłające do odpowiadających im znaczeń. Augustyn dzielił znaki na: naturalne (np. dym świadczący o ogniu) oraz konwencjonalne stanowione bądź przez Boga (np. cuda fizyczne),bądź przez ludzi; wśród ludzkich znajdują się się słowa służące komunikacji językowej. Każda rzecz widzialna stawała się symbolem niewidzialnej. Księga świata postrzeganego zmysłami pozwala odczytać „drugą księgę”, jaką jest mądrość Boża.
Spór o uniwersalia
W średniowieczu kształtowały się dwa przeciwstawne stanowiska: realizm pojęciowy i nominalizm.
REALIZM POJĘCIOWY - uniwersalia miały być bądź idealnymi wzorami rzeczy, bądź też ich źródłem, w tym sensie, iż rzeczy są przez nie emanowane.
NOMINALIZM - zakładano realne istnienie tylko jednostkowych przedmiotów, odmawiając substancjalnego bytu pojęciom ogólnym. Pojedynczym rzeczom miały odpowiadać nazwy, będące wytworami mowy, rozumiane fizykalnie jako dźwięki.
SERMONIZM - stanowisko pośrednie między realizmem, a nominalizmem. Wyrazy składają się z dźwięków oraz przyporządkowanych im znaczeń. Pojęcie ogólne (uniwersalne) nie posiada bytu substancjalnego, ale jest identyczne ze znaczeniem nazwy.
Scholastyka
Jest to tzw. filozofia „szkolna”. Jej doktrynami stały się tomizm i augustynizm. Objawiała ona chrześcijańskie prawdy wiary za pomocą racjonalnych metod filozoficznych. Autorytetami były: rozum ludzki, dowody dostarczane, przez pisma twórców chrześcijańskich i pogańskich. Scholastyka miała charakter uniwersalny. Z niej to wykształciły się formy wypowiedzi piśmienniczej: komentarz, summa (systematyczny wykład wiedzy).
Język łaciński, a „linguae vulgares”
Łaciną posługiwano się na co dzień w zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego. Została ona wprowadzona do liturgii.
„vulgus” - mowa potoczna używana przez lud, odchodząca od wzorów antycznej łaciny. Św. Hieronim dokonał przekładu Biblii (IV/V w.) waśnie w „vulgus”. Ta mowa wchłonęła także słowa z hebrajskiego i greckiego. W taki sposób łacina uczona zaczęła się oddzielać od mowy ludowej. Odtąd łacina stała się językiem szkoły, nauki, liturgii, dyplomacji i prawa - wykształconych środowisk zachodniego świata, podczas gdy mowa nieuczonych mas dała początek językom formujących się właśnie narodów.
Ewolucja wiersza łacińskiego
W mowie nastąpił zanik iloczasu. Starożytny system metryczny stał się zbiorem pustych form i był podtrzymywany głównie w teorii szkolnej oraz poezji uczonej. „Poezja metryczna” posługiwała się w sposób naśladowczy: heksametrem i pentametrem. Obok metrycznego uformował się nowy system - rytmiczny (unormowana, powtarzająca się liczba sylab w kolejnych wersach - IZOSYLABIZM; stały rozkład akcentów wyrazowych, rym). Poezja rytmiczna wykształciła nowe formaty wierszowe (np. siedmio, ośmio, dwunastozgłoskowiec) stosowane w różnych gatunkach poezji łacińskiej kościelnej i świeckiej.
Toeria poezji
W dojrzałym średniowieczu dochowano próby stworzenia uniwersalnej teorii poezji, wyprowadzonej z założeń poetyki rzymskiej (zwłaszcza „Ars poetica” Horacego) oraz retoryki (dzieł retorycznych Cycerona „Retoryka do Heremiusza; kształcenie mówcy” Kwintyliusza)- zasilanej wątkami estetyki chrześcijańskiej.
Retoryka
Teoria retoryczna nie wygasła. Podtrzymywała ją szkoła późnoantyczna i wczesnośredniowieczna. (Cyceron, Cezar, Liwiusz, Tacyt). Okres XI/XII w. wyorał własną teorię, która długo zachowała wpływ na praktykę pisarską i przyczyniła się do ukształtowania artystycznej prozy łacińskiej dojrzałego średniowiecza: tzw. „ars dictandi”.
„Ars dictandi”.
„Sztuka dyktowania”. (dictare - dosł. Dyktować, w znaczeniu: pisać, komponować) była teorią układania tekstów pisanych, listów, dokumentów, prozy, poezji. -> Alberyk z Monte Cassino Włochy XI w.
Sztuka ta odróżniała dwa typy stylu prozatorskiego: prosty i ozdobny; pierwszy - dla ludzi mniej wykształconych; drugi - dla elity intelektualnej.
Cechy prozy ozdobnej:
Zdania rozwinięte (okresy) zbudowane z wyraźnie wyodrębnionych i symetrycznie układanych członów: dłuższych (coma) bądź krótszych (cola) -> hagiografia, dziejopisarstwo
Tekst słowny - dźwięczny i rytmiczny
Rym
Akcent
Reguły komponowania utworu
System edukacji
Szkolnictwo pozostawało w mocy Kościoła. -> klasztory (np. na Monte Cassino)
Szkoły pałacowe
Katedry
Dwory
Program nauczania na „siedmiu sztukach wyzwolonych” i 2 poziomach
Niższy stopień (trivium - trójdrożne): gramatyka, dialektyka, retoryka
Stopień wyższy (quadrivium - czterodrożne): arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.
Powstawanie uniwersytetów
Universitas (dosł. Powszechność0 - pierwsze szkoły wyższe
Wydziały (facultas - zrzeszenie wykładowców)
Nacje (natio - korporacja studentów pochodzących zasadniczo z jednego kraju)
Paryska Sorbona - sztuki wyzwolone
Bolonia - prawo kanonickie (kościelne) i rzymskie (cywilne)
Oxford, Cambridge, Padwa
Książki
Spisywane w klasztornych skryptoriach, warsztatach kopistów, kancelariach monarszych.
Sztuki plastyczne. Romanizm i gotyk.
Wzór do naśladowania: kaplica pałacowa wzniesiona dla Karola Wielkiego w Akwizgranie
Style:
Romański
Gotycki
Sztukę ówczesną nazywano niekiedy „literaturą dla nieuczonych”.
Muzyka
Św. Augustyn „O muzyce”
Boecjusz „O nauczaniu muzyki ksiąg pięć”
Rozwój śpiewu kościelnego
Głoszono (w myśl Pitagorasa), że treścią muzyki jest harmonia, polegająca na liczbowej proporcji składników
Muzykę dzielono na: istniejącą we wszechświecie - stanowiącą podłoże harmonii w duszy człowieka oraz stworzoną przez człowieka i oddawaną za pośrednictwem instrumentów muzycznych, w tym także ludzkiego gardła.
Kościół wprowadził do liturgii śpiew monodyczny (jednogłosowy). Z czasem zyskał on nazwę chorału gregoriańskiego (od reformatora papieża Grzegorza I Wielkiego). Papież Grzegorz I opracował „Antyfonarz”, zawierający kanon kościelnych melodii. Pod koniec VIII w. do chorału dołączono organy -> ukształtowały się pieśni liturgiczne (tropy lub sekwencje) oraz wieloczęściowe kompozycje o życiu świętych (oficja liturgiczne). Śpiewy towarzyszyły też dramaturgii kościelnej.
Od monodii przechodzono do polifonii (wielogłosowości)
Dwory przyczyniły się do rozwoju pieśni świeckiej (miłosnej) - motet, kontrapunkt, madrygał, caccia.
Dwujęzyczność literatury. Twórczość ustna.
Twórczość łacińska -> poezja i proza w językach narodowych. Twórczość oralna, bezimienna (pieśni, eposy, opowieści prozą) znane dziś tylko z pośrednich źródeł lub całkowicie niedostępne.
Zasób tematów i wzorców literackich:
Biblia - Psałterz, „Pieśń nad Pieśniami”, „Nowy Testament”
Apokryfy
Pisma Ojców Kościoła
Hagiografia
świeckie piśmiennictwo zachodnie inspirowało:
dziejopisarstwo
poezję okolicznościową
epikę rycerską
poezję dworsko-panegiryczną
lirykę
poezję stanową
poezję eschatologiczną
pośredni wpływ na polskie piśmiennictwo łacińskojęzyczne miały teksty:
Wergiliusza/ Owidiusza/ Horacego
Liwiusza
Stosowanie starożytnych form metrycznych
wiek XV - pisarze humaniści
światopogląd chrześcijański
dualizm (materia i duch, rzeczywistość zmysłowa i nadzmysłowa, ciało i dusza, natura i łaska)
gradualistyczny porządek bytu (struktura wertykalna i hierarchiczna)
augustynizm (neoplatonizm)
tomizm (neoarystotelizm)
środki artystyczne stosowane w polskiej literaturze średniowiecznej:
alegorie, personifikacje, kontrast
symbolika chrześcijańska (zwierzęta, kolory, rośliny, liczby)
motywy w literaturze średniowiecznej:
człowiek w obliczu śmierci
postawa „pogardy świata”
człowiek uniwersalny (człowieczeństwo)
człowiek rozpięty między wiecznością a czasem
„taniec śmierci”
wzorce osobowe:
pozytywne: święty, rycerz, idealny władca
negatywne: zdrajca, okrutnik, mściwy zabójca
Z chrześcijańskich założeń światopoglądowych wynikała akceptacja implikowanych przez religię systemów wartości etycznych; propagowaniu tych ostatnich, podobnie jak podstawowych prawd wiary, literatura służyła bardziej lub mniej otwarcie. Wartość nadrzędną stanowił heroizm, przyjmujący różne formy:
świętego - (realizującego ideały ascezy i dobrowolnego ubóstwa, lub męczennika - przyjmującego z pokorą cierpienia fizyczną i śmierć zadaną przez pogańskiego prześladowcę)
rycerza (wodza lub władcę), walczącego w obronie ojczyzny. Akt heroicznego poświęcenia własnej osoby nadrzędnemu dobru był zawsze rezultatem świadomie podejmowanej decyzji, dokonywał się zatem przy udziale woli. Wartość ogólna przeważała nad korzyścią jednostkową, cel boski nad ludzkim, dążenie do szczęścia wiecznego nad powodzeniem doczesnym.
kompozycja utworów średniowiecznych
przeważnie otwarta
narracja epicka budowana addytywnie: następujące po sobie epizody przyrastały w kolejności czasowej
zabiegiem oprawiającym teksty było dzielenie ich na rozdziały lub części (często 3) oraz obudowywanie zarówno całości, jak części przedmowami i zakończeniami o odrębnej poetyce (tradycja retoryczna)
w poezji lirycznej - zjawisko gubienia, przestawiania lub przerastania zwrotem
łacińska proza i poezja
W poezji stosowano reguły wiersza sylabicznego bądź (rzadko) normy wiersza iloczasowego. W poezji asylabicznej domyślamy się oddziaływania form i stylistyki tradycyjnego recytatywu ustnego. Względnie sylabiczna pieśń zwrotkowa formowała się pod artystycznym wpływem średniowiecznej poezji łacińskiej (sylabicznej), wykazując jednocześnie otwartość na wzory i konwencje prostego, nieuczonego stylu codziennej polszczyzny.
Początek XVI w., a zwłaszcza 2. i 3. dziesięciolecia , uważa się za wczesną fazę renesansu w Polsce. Istotnie, pozycja humanistycznej twórczości łacińskiej była już ugruntowana. Powstała wtedy większość utworów Pawła z Krosna, Jana z Wiślicy, Mikołaja z Hussowa, Andrzeja Krzyckiego i Jana Dantyszka. Twórczość polska Biernata z Lublina ciążyła jeszcze ku poetyce średniowiecznej, ale sam autor swą erudycją i gustami czytelniczymi, a także poglądami estetycznymi, zbliżał się już do środowisk humanistycznych. Jednakże spod pras drukarni krakowskich wychodziły jeszcze całkowicie średniowieczne utwory dewocyjne. Po r. 1543, uważanym za datę szczególnie ważną w rozwoju polskiego renesansu, kiedy to zbiegły się: wydanie „Krótkiej rozprawy” Mikołaja Reja, norymberska wersja „O obrotach sfer niebieskich” Mikołaja Kopernika i „O karze za mężobójstwo” Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Gdy w Krakowie czytano odbity jeszcze w 1542 r. po polsku humanistyczny dramat Jakuba Lochera „Sąd Parysa…” oraz łacińskie utwory Klemensa Janickiego (1542) - Wawrzyniec z Łaska kopiował typowo średniowieczne narracje apokryficzne (1544), a w konwentach franciszkańskich kompletowano w ogromne zbiory tradycyjne pieśni kościelne (1551-1555).