Skarga pauliańska uregulowana została w art. 527-534 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.). Zgodnie z art. 527, jeżeli spełnione zostały następujące przesłanki:
l w następstwie dokonanej czynności prawnej dłużnik stał się niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż przed dokonaniem czynności (a zatem nastąpiło pokrzywdzenie wierzycieli),
l w następstwie dokonanej przez dłużnika czynności prawnej osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową,
l dłużnik, dokonując czynności prawnej, działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
l osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli
- każdy z wierzycieli może wytoczyć powództwo o uznanie takiej czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego i w konsekwencji poszukiwać zaspokojenia z tego, co wskutek czynności „wyszło” z majątku dłużnika lub do niego „nie weszło”.
Wierzyciel występujący z takim powództwem jest obowiązany udowodnić przed sądem wymienione przesłanki skargi pauliańskiej, co bardzo często jest niezwykle trudne, zwłaszcza gdy chodzi o ostatnią przesłankę. Z korzyścią dla wierzyciela ustawodawca wprowadził wiele domniemań, które w pewnych okolicznościach zwalniają wierzyciela z udowadniania niektórych przesłanek takiej skargi.
I tak, jeżeli czynnością prawną, której uznania za bezskuteczną żąda wierzyciel, była darowizna, a w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny - istnieje domniemanie, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Takie samo domniemanie istnieje w przypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Co do ostatniej z wymienionych przesłanek, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim z nim stosunku, istnieje domniemanie, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Takie samo domniemanie istnieje w wypadku, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych. Ponadto, jeżeli w następstwie czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, nawet jeśli osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Stosownie do art. 530 k.c. wierzyciel może skorzystać ze skargi pauliańskiej również w przypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Przepisy art. 527-529 k.c. stosuje się wówczas odpowiednio. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia wiedziała, że dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli.
PRZYKŁAD 1
Przedsiębiorca Jan K. zaciągnął szereg zobowiązań u swoich dostawców. Oprócz przedsiębiorstwa służącego wykonywaniu działalności gospodarczej posiadał zabudowaną działkę i samochód osobowy. Gdy uznał, że nie jest w stanie spłacić zobowiązań, w obawie przed egzekucją podarował nieruchomość synowi, a samochód sprzedał koledze po cenie niższej od wartości rynkowej. Zarówno przeciwko synowi Jana K., jak i koledze Jana K. dostawcy mogą skierować skargę pauliańską. Dokonane czynności niewątpliwie krzywdzą wierzycieli, gdyż w ich następstwie Jan K. wyzbył się majątku, z którego wierzyciele mogliby prowadzić egzekucję. Syn i kolega Jana K. uzyskali korzyści majątkowe - a jako że są osobami pozostającymi w bliskim stosunku z Janem K. - istnieje domniemanie, iż wiedzieli o świadomym działaniu Jana K. na niekorzyść wierzycieli. Dodatkowo w przypadku czynności dokonanej przez Jana K. z synem istnieje domniemanie, że Jan K. działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
TRYB POSTĘPOWANIA
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie pięciu lat od daty tej czynności. Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa (wzór poniżej) lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową (nabyła prawo lub zwolniona została z obowiązku). Jeżeli jednak osoba trzecia rozporządziła już uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, ale tylko gdy:
l osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną, albo
l rozporządzenie było nieodpłatne.
PRZYKŁAD 2
Syn Jana K., który od zadłużonego ojca, „ratującego” swój majątek przed wierzycielami, otrzymał zabudowaną nieruchomość, sprzedał ją swemu teściowi. Wierzyciele Jana K. mogą skierować skargę pauliańską przeciwko teściowi, jeżeli teść wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności Jana K. za bezskuteczną. Gdyby syn Jana K. zbył nieruchomość nieodpłatnie, wiedza jego teścia o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności Jana K. za bezskuteczną nie miałaby znaczenia dla możliwości wytoczenia skargi pauliańskiej bezpośrednio przeciwko niemu.
Jeżeli wierzyciel uzyska wyrok sądu uznający czynność prawną dłużnika za bezskuteczną, będzie mógł z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną „wyszły” z majątku dłużnika albo do niego „nie weszły”. Osoba trzecia może jednak zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli:
- zaspokoi tego wierzyciela albo
- wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.