Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego

1. Rozważania ogólne

• chodzi o wolność człowieka od arbitralnego stosowania środków detencyjnych (środków polegających na pozbawieniu wolności)

• art. 3 PDPC „Każda osoba ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego”

• art. 9 PDPC „Nikt nie może podlegać arbitralnemu zatrzymaniu, aresztowaniu lub wyganiu”

• różnica w zakresie możliwości sposobu uregulowania tego standardu:

• art. 5 EKPC

• art. 9 MPPOiP

• art. 7 MKPCz

• art. 6 AKPCiL

• różnica polega na stopniu szczegółowości regulacji

1. sformułowanie tylko ogólnej reguły zakazu arbitralnego/bezprawnego pozbawienia wolności

2. dodatkowe, enumeratywne wskazanie sytuacji, w jakich będzie dopuszczalne stosowanie środków detencyjnych tylko w art. 5 EKPC!!!!! (to model bardziej gwarancyjny)

• pełne podobieństwo - w zakresie regulacji tzw. bezpieczeństwa osobistego

• ukazywane jako minimalne gwarancje procesowe - przyznawane obligatoryjnie każdemu pozbawionemu wolności

• art. 5 EKPC - rozwiązanie modelowe - nawiązuje się do niego w innych systemach

• Komitet Pr. Człowieka na tle art. 9 MPPOiP podkreśla, że ten art. ma zastosowanie do wszelkiego rodzaju przypadków pozbawienia wolności, a nie tylko tych zagrożonych sankcją karną - więc dot. np.:

• pozbawienia wolności ze wzg. na chorobę psychiczną, włóczęgostwo, narkomanię, ze wzg. wychowawczych etc.

• 2 elementy standardu:

• wolność jednostki

• bezpieczeństwo jednostki - musi być rozumiane w kontekście wol. fizycznej człowieka - oznacza ochronę przed arbitralną ingerencją w wolność

• wymóg zgodności z prawem każdego przypadku pozb. wolności :

• nie tylko zgodność śr. detencyjnego z pr. krajowym

• także kompatybilność śr. detencyjnego z celem art. 5 (ochroną jednostki przed arbitralnością decyzji organów państwowych)

• Bozano p. Włochom, 1986r.

2. Zakaz arbitralnego pozbawienia wolności

• gwarancje z art. 5 - wyrażają się w dwóch kwestiach:

1. enumeratywne wyliczenie 6 sytuacji zgodnego z prawem pozbawienia wolności

2. odpowiednie uściślenie tych sytuacji - poprzez użycie pojęć, które ograniczają swobodę organów państwa w zakresie posługiwania się śr. detencyjnymi

• charakter sytuacji - zróżnicowany - dot. różnych kontekstów prawnych

• pozb. wolnośći w sferze pr. karnego

• pozb. wol. w ogólnym kontekście porządkowo prewencyjnym

• ETPC - różnica między pozb. wolności a ograniczeniem wolności różnica stopnia intensywności restrykcji,a nie istoty (Guzzardi p. Włochom,1980r.)

• katalog przypadków dozwolonego pozb. wolności

• art. 5 ust. 1 pkt.a pozbawienie wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd

• skazanie prawomocnym wyrokiem sądowym na karę pozb. wolności (też dożywocie)

• wymogi jakościowe:

• wyrok prawomocny

• wydany przez sąd

• zastosowanie kary przewidzianej przez pr. krajowe

• „w wyniku skazania” pozwala na objęcie zakresem też syt. szczególnych (np. odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia - nawet jeśli druga decyzja nie wyd. przez org. sądowy)

• ważne jest, by oryginalna decyzja skazująca została wydana przez właściwy sąd

• V. p. Zjed. Królestwu,1999r.

2. art. 5 ust. 1 pkt.b zgodne z prawem pozb. wolności osoby w przypadku niepodporządkowania się przez nią orzeczeniu sądu lub niewykonania określonego przez prawo obowiązku

• bardziej ogólny charakter

• cel korygujący - spowodowanie wymaganego przez prawo od danej osoby zachowania

• npdst. tego przepisu rozpatrywane są przypadki:

• przymusowego doprowadzenia świadka na rozprawę w celu złożenia zeznań

• przymusowe przeprowadzenie testu krwi sprawcy wypadku drogowego

• zatrzymanie w celu ujawnienia tożsamości danej osoby

• wykonanie przez osobę ciążących na niej obowiązków niezwłoczne jej zwolnienie

• Vasileva p. Danii, 2003r.

• art. 5 ust. 1 pkt.c zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie osoby w celu postawienia jej przed właściwym organem w zw. z uzasadnionym podjerzeniem popełnienia przez nią czyniu zabronionego albo gdy w sposób zasadny jest to konieczne dla zapobieżenia popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki sprawcy po jego dokonaniu

• typowa syt. karnoprocesowa

• 3 różne sytuacje faktyczne - wspólna cecha - pozb. wolności w ogólnym celu doprowadzenia osoby przed właściwy organ - sądowy

• organ sądowy („sędzia lub inny urzędnik upoważniony prawnie do wyk. wł. sądowej”)

• gwarancje niezawisłości i bezstronności w sprawie

• spełnienie warunków zabezpieczających osobę przed arbitralnym lub nieusprawiedliwionym pozb. wol.

• niezależność od władzy wykonawczej i stron postępowania

• obowiązek wysłuchania osoby zatrzymanej i sprawdzenia, czy zatrzymanie jest zasadne

• w przypadku braku zasadności - obowiązek zarządzenia zwolnienia osoby

• Assenow i inni p. Bułgarii

• tylko uzasadnione podjerzenie względem danej osoby - istnienie faktów/informacji, które byłyby w stanie przekonać obiektywnego obserwatora iż właśnie ta osoba mogła popełnić dany czyn zabroniony (K.F p.RFN,1997r)

• to nie znaczy że wina podejrzanego jest już ustalona fakty rodzące podjerzenie nie muszą być równoważne z tymi, które wymagane są do skazania

• N.C. p. Włochom,2001r.

• O'Hara p. Zjed. Królestwu,2001r

• istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego jest warunkiem sine quo non legalności dalszego pozbawienia wolności - ale z czasem nie wystarcza - muszą być ustalone inne, dodatkowe przyczyny usprawiedliwiające potrzebę dalszego pozbawienia wolności np.

• obawa ucieczki

• ryzyko popełnienia nowego czynu zabronionego

• Ilijkow p. Bułgarii,2001r.

• wymóg ostrożnej oceny ryzyka ponownego popełnienia czynu zabronionego czy ucieczki sprawcy po popełnieniu czynu

• ocena ryzyka nie może być hipotetyczna w oparciu o wysokość grożącej kary czy ciężar gatunkowy zarzucanego czynu

• należy rozważyć wszystkie okoliczności sprawy i właściwości osobiste osoby pozbawionej wolności

• Letellier p. Francji,1991r.

4. art. 5 ust. 1 pkt.d zgodne z prawem pozbawienie wolności osoby nieletniej w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub postawienia przed właściwym organem

• to detencja prewencyjna - zapobieżenie pogłębiania się przejawów demoralizacji osoby nieletniej

• „nadzór wychowawczy” - wymaga od państwa:

• działań edukacyjno - terapeutycznych

• umieszczenia nieletniego w przystosowanego do tego celu instytucji

• Bouamar p. Belgii,1988r.

• D.G. p. Irlandii,2002r.

5. art. 5 ust. 1 pkt.e moż. przymusowej izolacji osób chorych zakaźnie, chorych psychicznie, alkoholików, narkomanów, włóczęgów

• prewencyjno - ochronne pozb. wolności osób stwarzających zagrożenie dla siebie lub otoczenia

• przymusowa izolacja jest jedynym skutecznym sposobem eliminacji zagrożenia

• dla zasadności przymusowej izolacji nie wystarczy stwierdzenie, iż dana osoba jest chora zakaźnie etc.

• konieczne jest dodatkowe stwierdzenie, iż pozbawienie wolności jest absolutnie niezbędne ze względów ochronnych

• Litwa p. Polsce,2000r.

• H.M. p. Szwajcarii,2002r.

• osoby chore psychicznie - potrzebna obiektywna ekspertyza lekarska diagnozująca zaburzenie psychiczne wymagające izolacji

• zaburzenie musi utrzymywać się w całym czasie stosowania izolacji

• osoba musi być poddawana sukcesywnym badaniom kontrolnym

• Winterwerp p. Holandii,1979r.

• Rakevich p. Rosji,2003r.

6. art. 5 ust. 1 pkt.f zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie osoby w celu zapobieżenia nielegalnemu wkroczeniu przez nią na terytorium państwa albo dla potrzeb prowadzonego przeci danej osobie post. o wydalenie lub ekstradycję

• zapewnienie innego poziomu ochrony niż w pkt.c

• wymóg jedynie wszczęcia postępowania o wydalenie

• nie jest konieczne dodatkowe uzasadnienie potrzeby stosowania zatrzymania lub aresztu

• np. dla zapobieżenia popełnienia przestępstwa czy ucieczki osoby -

• Chahal p. Zjed. Królestwu,1996r.

• ale jest wymóg zgodności z prawem tego pozbawienia wolności

• Shamsa p. Polsce,2003r.

3. Gwarancje na wypadek pozbawienia wolności

• na standard wol. i bezp. osobistego - składa się też pakiet minimalnych gwarancji proceduralnych

• powinny być zapewnione każdej osobie pozbawionej wolności

• wypełniają faktyczny sens bezp. osobistego - za ich pomocą podmiot może skutecznie zabiegać o odzyskanie wolności

• pakiet obejmuje uprawnienia dwojakiego rodzaju:

1. gwarancje ogólne - adresowane do wszystkich kategorii osób pozbawionych wolności

1. prawo do natychmiastowej informacji o przyczynach pozb. wolności i wszelkich stawianych danej osobie zarzutach

• art. 5 ust.2 EKPC - „informacja natychmiastowa”

• art. 9 ust. 2 MPPOiP - „informacja w momencie zatrzymania”

• chodzi o to, by inf. dotarła do danej osoby tak szybko, jak to możliwe - bez uzasadnionej zwłoki

• ma zapewnić niezbędną orientację osoby co do jej sytuacji prawnej i dalszych możliwości proceduralnych

b) prawo do odwołania się do sądu w celu szybkiego ustalenia legalności pobawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeśli pozb. wol. było niezgodne z prawem

• to tradycyjna gwarancja habeas korpus

• zadanie - kontrola pozbawienia wolności, zwłaszcza długotrwałego

• przyznanie osobie prawa do zainicjowania sądowego post. kontrolnego - które respektuje zas. równości broni stron procesowych

• Nikolova p. Bułgarii, 1999r.

• Niedbała p. Polsce, 2000r.

• sądowe post. kontrolne - ma być przeprowadzone

• „szybko” art. 5 ust . 4 EKPC

• „niezwłocznie” art. 9 ust. 4 MPPOiP, art. 7 ust. 6 AKPC

3. prawo do odszkodowania w wypadku bezprawnego pozbawienia wolności

• zapewnienie osobie zainteresowanej możliwości ubiegania się o odszkodowanie w z. ze stwierdzeniem bezprawności pozb. wolności

• nie ma odszkodowania jeśli nie wystąpiła materialna lub niemajątkowa szkoda, którą należy zrekompensować <Wassink p. Holandii, 1990r.>

• warunek sine quo non uzyskania tytułu do odszkodowania - stwierdzenie:

• naruszenia któregokolwiek z warunków standardu wolności i bezpieczeństwa osobistego art. 5 ust. 5 EKPC

• bezprawności pozbawienia wolności art. 9 ust. 5 MPPOiP

2) gwarancje adresowane tylko do osób zatrzymanych lub aresztowanych w procesie karnym

prawo osoby zatrzymanej lub aresztowanej w zw. z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia czynu zabronionego polegające na

• niezwłocznym doprowadzeniu tej osoby do organu sądowego

• zapewnieniu jej szybkiego osądzenia lub zwolnienia na czas postępowania

zwolnienie - może być uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawiennictwo w sprawie

moż. stosowania środków alternatywnych wobec aresztu tymczasowego (kaucja, poręczenie majątkowe) preferowana i zalecana organom krajowym

sprzeczne z art. 5 ust. 3 są regulacje prawne, które w bezwarunkowy sposób wykluczaja pewne kategorie przestępstw spod moż. stosowania śr. alternatywnych (S.B.C. p. Zjed. Królestwu,2001r.)

ta gwarancja nie jest uzależniona od osoby pozbawionej wolności

- jest urzeczywistniana z urzędu przez organ, który dok. zatrzymania

ten obowiązek organy muszą realizować „niezwłocznie”:

• art. 5 ust. 3 EKPC

• art.9 ust. 3 MPPOiP

• art. 7 ust. 5 AKPC

problem „rozsądności” czasu trwania aresztów tymczasowych

• pozostawienie oskarżonego w warunkach długoterminowego pozb. wol. - oceniane z uwzględnieniem wszystkich szczególnych okoliczności danej sprawy

• dopuszczalne dłuższe stosowanie aresztu jeśli istnieją szczególne przesłanki rzeczywistego interesu publicznego

• interes publiczny przeważa nad zas. poszanowania wolności jednostki (niezależnie od domniemania niewinności) - Jabłoński p. Polsce, 2000r.

• w standardach zalecanych RE - sugeruje się przyjęcie nieprzekraczalnego górnego limitu czasu trwania a. tymczasowego na poziomie:

• 6 m-cy - przest. drobne

• 18 m-cy - przest. poważne

4. Charakter prawa chronionego

• to nie prawo absolutne

• może podlegać derogacji w sytuacji nadzwyczajnej

• ale w standardzie jest niederogowalny rdzeń absolutny wymóg legalności każdego przypadku pozbawienia wolności (nawet w syt. nadzwyczajnej)

• zakaz pozbawiania człowieka wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się z zobowiązań umownych - zakaz niewoli za długi

• art. 1 protokołu dodatkowego nr 4 z 1963r do EKPC

• art. 11 MPPOiP

• art. 7 ust. 7 AKPC

• ten zakaz to relikt dawnych systemów

• ale ważna nadal obiektywna niemożność uregulowania zaciągniętych długów nie może być włączną podstawą pozbawienia wolności

7

---