Historia starożytnych Greków tom I

I. Wstęp

1. Charakterystyka środowiska geograficznego

Północna Grecja przecięta wysokim łańcuchem gór Pindos biegnącym z północy na południe.

Grecja była podzielona na naturalne krainy, za sprawą łańcuchów górskich.

2. Krainy geograficzne:

Macedonia, Tesalia, Epir, Fokida, Etolia, Beocja, Attyka, Megaryda, Przesmyk Koryncki, Achaja, Arkadia, Elida, Mesenia, Lakonia... + Eolida, Jonia, Doryda na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej.

[Polecam od razu brać atlas i wkuwać, gdzie są poszczególne krainy :)]

3. Rolnictwo

• w starożytności dominował system dwupolówki

• uprawa przede wszystkim oliwek

• w mniejszym stopniu zboża, wysiewane było ono między oliwkami

• uprawa winorośli (ogromna ilość winnic)

4. Hodowla

• przede wszystkim owce i kozy

• mniejszą uwagę przywiązywano do bydła rogatego, które służyło głównie jako siła pociągowa

• marginalną rolę odgrywały świnie

• brak dobrych pastwisk ograniczał hodowlę koni (źródła podają, że dobrymi końmi dysponowali mieszkańcy Tesalii)

5. Transport i komunikacja

• transport lądowy przy pomocy osłów i mułów (drogi i bardzo powolny)

• transport morski (o wiele szybszy i tańszy od lądowego, acz uzależniony od pory roku)

• drogi budowano jedynie na małą skalę, z powodu trudnych warunków terenowych

6. Pożywienie

• podstawowa żywność: chleb, oliwki, ser, jarzyny (głównie w okresie letnim)

• ryby: suszone i marynowane

• mięso: spożywane rzadko, zazwyczaj podczas praktyk religijnych

• podstawowym tłuszczem była oliwa z oliwek (zarówno do potraw jak i nacierania ciała)

• powszechnie pito wodę zmieszaną z winem w proporcji 5 jednostek wody na 2 jednostki wina

• duże miasta sprowadzały zboże głównie z południowej Italii i Egiptu

7. Język grecki

• uformowanie się języka greckiego w wyniku ewolucji nieznanego nam języka należącego do rodziny indoeuropejskiej, którzy przynieśli ze sobą najeźdźcy pod koniec III tysiąclecia

• jeżyk grecki poświadczony jest przez sporą liczbę jednorodnych, ubogich tekstów, napisanych pismem linearnym B na tabliczkach glinianych, pochodzących z początku XIV i końca XIII wieku

• od VIII wieku pojawiają się poświadczenia napisane pismem alfabetycznym

• teksty II połowy II tysiąclecia nazwane zostały umownie dialektem achajskim

• badania językoznawcze pozwalają nam stwierdzić, że nie była to jedyna postać języka greckiego - istniała inna postać, od której będą wywodzić się późniejsze dialekty doryckie i zbliżone do doryckich oraz tworząca się w Tesalii odmiana dialektu achajskiego, z którego w przyszłości będzie wywodzić się dialekt eolski

• teksty I tysiąclecia wskazują wielką rozmaitość form dialektycznych, które dzielę się w głównej mierze na dwie grupy: zachodnie i północno-zachodnie oraz wschodnie, która obejmuje dialekty: attycko-joński, eolski, arkado-cypryjski

• Rozmieszczenie dialektów:

a) Północno-zachodnie → Akarnania, Lokryda, Fokida, Doryda, Elida

b) Doryckie → Peloponez z wyjątkiem Elidy, Arkadii; ponadto występują w Megarze, na wyspach południowych Morza Egejskiego (najważniejsze z nich to: Melos, Thera, Kos, Rodos) oraz na Kreci, na południowej części zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, jak i w miastach założonych przez poleis doryckie podczas Wielkiej Kolonizacji (VIII - VI wiek)

c) Attycki - Attyka, podone do niego dialekty jońskie występują na Eubei i innych wyspach Morza Egejskiego z wyjątkiem południowych oraz eolskiej Lesbos; ponadto w środkowej części wybrzeży zachodnich Azji Mniejszej oraz mieszkańców założonych przez te miasta w toku Wielkiej Kolonizacji (VIII- VI wiek)

d) Eolski - Tesalia, Beocja, Lesbos, północno-zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej

e) Arkadyjski - Arkadia

f) Cypryjski (zbliżony do Arkadyjskiego) - Cypr

• teksty literackie były tworzone w języku poetyckim, którego podstawą były dialekty jońskie

• Hezjod, mimo iż pochodził z Beocji, w której mówiono w dialekcie eolskim, pisał swe dzieła w dialekcie jońskim (!)

• największy wpływ na język poetycki tekstów, które powstawały po VIII wieku wywarł Homer (nie bez powodu nazywa się go „wychowawcą Hellady”)

• poeci pisali w dialekcie jońskim, attyckim, eolskim (lesbijskim) i doryckim, zależnie od gatunku literackiego ← inne nie wchodziły w grę

• pierwsze utwory prozą również były spisane w dialekcie jońskim; Herodot pisał w tym dialekcie; wyłamał się Tukidydes, który napisał Wojnę Peloponeską w dialekcie attyckim (Ateny miały wówczas centralną rolę w życiu umysłowym Hellady); dialekt attycki zaczął odtąd pełnić kluczową rolę (acz posiadał elementy dialektu jońskiego)

• dialekt ten stanie się podstawą późniejszego języka używanego przez szerokie masy po podbojach A. Wielkiego

II. Dzieje basenu Morza Egejskiego do VIII wieku.

1. Epoka Kamienia

a) Obecność człowieka potwierdzona jest od średniego paleolitu.

b) W górnym paleolicie doszło do przedostawania się ludzi na niektóre wyspy

c) Zabytki archeologiczne świadczą, że mieszkańcy Tesalii sporządzali swe narzędzia z obsydianu (wydobywany na wyspie Melos - świadczy to o tym, że opanowali technikę obróbki tego materiału oraz umieli pływać po morzu)

d) Podstawą bytu była uprawa roli; resztki kostne świadczą o hodowli zwierząt

e) Znali ceramikę (znaleziska w Macedonii); prawdopodobnie za sprawą Anatolii

2. Epoka brązu

wczesny		Kreta - okres minojski	Ląd grecki - okres helladzki	Cyklady - okres cykladzki
		I	3000-2600	2900-2600	2900-2600
		II	2600-2300	2600-2300	2600-2300
		III	2300-2000	2300-1900	2300-1900
	średni	I	I A 2000-1900 I B 1900-1800	I 1900-1800	1900-1800
		II	II A 1800-1750 II B 1750-1700	II 1800-1700	1800-1700
		III	III A 1700-1650 III B 1650-1580	III 1700-1580	1700-1580
	późny	I	IA 1580-1500 IB 1500-1450	I 1580-1500	1580-1500
		II	1450-1400	II A 1500-1400 II B 1450-1400	1450-1400
		III	III A 1400-1300 III B 1300-1200 III C 1200-1100	1400-1300 1300-1200 1200-1100	1400-1300 1300-1200 1200-1100

• Źródła:

- głównie archeologiczne

- od XIV wieku tabliczki z pismem linearnym B

- pewnych informacji dostarcza język: nazwy geograficzne, rozmieszczenie i stosunki między dialektami

- mity

3. Kreta

• przełom III i II tys. - formowanie się nowej, oryginalnej kultury na Krecie, która będzie miała ogromny wpływ na przyszłe formowanie się kultury mykeńskiej

• kultura kreteńska (minojska) - posiadała liczne zapożyczenia ze Wschodu, lecz mimo tego była bardzo oryginalna, różniła się równocześnie od kultury Grecji kontynentalnej

a) Charakterystyka środowiska

• znaczna część wyspy zajęta jest przez pasma bardzo wysokich gór

• nieliczne grunty do uprawy zbóż

• Równina Mesara: południowo-środkowa część wyspy, jedyne grunty, które nadawały się do uprawy zbóż

• uprawa oliwek, winnej latorośli i figowców

b) Kreta w mitach greckich

• mity dotyczące Minosa (syn Zeusa i Europy), władcy Krety

• są dwie kategorie mitów - jedne uznają Minosa za władcę sprawiedliwego (np. w Odysei), inne zaś przedstawia go nam w zupełnie innym świetle (ojciec Minotaura)

c) Informacje:

• najstarsze ślady osadnictwa przypadają na początki epoki neolitu (6100)

• ludność z udomowionymi zwierzętami i gatunkami roślin przywędrowała najpewniej z Azji Mniejszej bądź Syrio-Palestyny (nie ma zgodności co do miejsca, skąd przybyła ta ludność)

• neolit trwał na Krecie do ok. 3000 roku

• początki III tysiąclecia odznaczają się intensywnym rozwojem metalurgii

• powstawały małe osady, o silnych więzach międzyludzkich

• duże nadwyżki materiałowe

• wykształcenie się silnych grup rzemieślników → początek podziałów klasowych

• przypuszczenie polityka pokojowa - brak dowodów prowadzenia wojen

d) Rozwój pałaców:

• 2000 - 1700: powstają wielkie kompleksy budynków zwane pałacami

• trzy zespoły pałacowe - Knossos, Fajstos, Malia (czwarty, odkryty w Kato Zakro pochodzi z okresu 1650 - 1450)

• Pałac:

• znajdował się wśród miejskiej zabudowy

• nie posiadał obwarowań

• znaczną jego część zajmowały magazyny i warsztaty

• posiadał obszerny dziedziniec

• ściany pokryte freskami

• możliwe, że na kształt pałaców wpływ miały wzorce wschodnie

• pałac jako ośrodek władzy politycznej

• 1700: zniszczenie pałaców w Knossos i Fajstos → możliwe, że zniszczyło je trzęsienie ziemi; inna hipoteza to najazd zbrojny → pałace odbudowano

• XVII - XV wiek: największy rozkwit kultury kreteńskiej

• ok. 1500 - wybuch wulkanu na wyspie Therze

• zapadnięcie się środka wyspy

• niekorzystne oddziaływanie wybuchu na Kretę: opad gazów i pyłów wulkanicznych, tsunami, zniszczenie upraw, skażenie środowiska

• oddziaływanie Krety na mieszkańców lądu stałego

• 1550: podbój Krety przez mieszkańców Grecji lądowej, nowi władcy osiedlili się w Knossos

• zniszczeniu uległy ośrodki w Zakro, Mochlos i Psirze

• 1380: Pałac w Knossos uległ ponownemu zniszczeniu, ale w tym wypadku nie został odbudowany (Druga inwazja Greków? Rewolta miejscowej ludności? Nie wiadomo)

e) Pismo linearne A:

• pismo sylabiczne, utworzone w początkach II tysiąclecia i nieodszyfrowane do dnia dzisiejszego

• znane głównie z glinianych tabliczek i metalowych naczyń

• używane również poza Kretą, np. na Cyprze, gdzie powstało pismo cypryjsko-minojskie

• prawdopodobnie służyło do prowadzenia archiwów pałacowych i świątynnych

• brak w nim informacji na temat stosunków politycznych, gospodarki i instytucji państwowych

• na podstawie tabliczek z pismem lin. A. można stwierdzić, że istniała rozwinięta księgowość

• w życiu pałacowym aktywnie uczestniczyły kobiety (uroczystości publiczne, czynności sakralne)

• istnieje możliwość, że na Krecie istniał matriarchat (to jedynie przypuszczenie!)

• kobiety były chętnie przedstawiane przez artystów ;-)

f) Niewolnictwo na Krecie:

• Istnienie niewolnictwa jest pewne. Istnieje jednak możliwość, że była to jedynie forma niewolnictwa pałacowego.

g) Stosunki Krety ze Światem zewnętrznym:

„Stosunki” z:

• Cyklady - ceramika cykladzka na Krecie

• Cypr - sprowadzano z niego miedź, której brakowało na Krecie

• Wyspa Rodos i wybrzeża Azji Mniejszej - występowała tam ceramika wyprodukowana na Krecie

• Ugarit, Byblos (tereny Fenicji) - znajdowały się tam grupy kreteńskich osadników

• Egipt - występowanie niewielkich ilości ceramiki w delcie Nilu oraz egipskich przedmiotów na Krecie; freski egipskie przedstawiające posłów kreteńskich

h) Towary: Import i eksport.

• Z Krety do Egiptu → ceramika, naczynia metalowe, drzewo, tekstylia

• Z Egiptu na Kretę → kość słoniowa, papirus, złoto, kamienie półszlachetne

• handel odbywał się prawdopodobnie jedynie za pośrednictwem pałacu

• nie wszystkie towary trafiały na wyspę poprzez handel; zdobywano je za sprawą: wymian darów pomiędzy władcami, opłat za usługi, piractwa i wojen

• zakładano faktorie handlowe - prawdopodobnie za przyzwoleniem ludności

• Kreta wg Herodota i Tukidydesa zdobyła thalassokrację (panowanie nad morzami).

Teza ta budzi wątpliwości, gdyż:

a) tezy Tukidydesa opierają się głównie na mitach

b) w I połowie II tysiąclecia nie istniały okręty ściśle wojenne

c) w czasach Tukidydesa brakowało źródeł pisanych dotyczących tego zagadnienia; jedynym źródłem była tradycja ustna

i) Wierzenia i Kult:

Miejsca sprawowania kultu:

• poza osadami

• wokół drzew, słupów lub kamieni (nad brzegami morza lub rzeki)

• tereny święte były oddzielane murem

• w osadach i pałacach wydzielano niewielkie pomieszczenia zwane salami kultu

• składano ofiary: płody rolne, kwiaty, cenne przedmioty

• w czasie ważnych uroczystości urządzano procesje

• w obrzędach uczestniczyły kobiety

• wiara w życie po śmierci (zmarły udawał się na Wyspy Błogosławionych)

• pałace spełniały funkcje świątyni

4. Grecja lądowa i wyspy:

a) Początki kultury mykeńskiej:

• koniec XVI w. - radykalne zmiany na terenie Grecji kontynentalnej, w wyniku których powstaje bardzo jednolita kultura mykeńska

• główny ośrodek - Mykeny

• źródłem wiedzy na temat przekształceń społecznych są dwa zespoły grobowe w Mykenach

• grobowce były bogato wyposażone, składana do nich biżuteria była wykonana kunsztownie, składano w nich ponad to broń i ozdobne naczynia (surowce do ich produkcji pozyskiwano z Mezopotamii, Nubii, Krety, Syrii, Azji Mniejszej)

• brak źródeł dotyczących pałaców, osad dla służby oraz władców grzebiących przodków w grobach szybowych

Przypuszczalne (!) pochodzenie bogactw z komnat grobowych:

a) rabunek

b) zapłata za służbę najemną

c) handel

b) Ośrodki kultury mykeńskiej:

Pierwsza faza istnienia: (1580-1500 | 1500-1450) - silne wpływy kreteńskie jedynie w odniesieniu do sztuki (ceramika i freski), brak dominacji politycznej.

• Najważniejszy ośrodek - Mykeny (okazały kompleks ruin twierdzy), fortyfikacje, pałac ok. 1400

• Inne ośrodki:

• Turyns - XIV - XIII wiek, kilkanaście km od Myken.

• Pylos - XIII wiek kompleks pałacowy; zniszczony ok. 1200, duża ilość tabliczek z pismem linearnym B, źródła dostarczają informacji a temat władców panujących w Pylos

• Gla - na terenie Beocji, ośrodek mieszczący się na wyspie, na jeziorze Kopais, ślady ogromnej twierdzy, 10-cio krotnie większej od tej w Turynsie

• Teby - informacje czerpiemy z mitów (zwłaszcza z cyklu o Edypie)

Połowa XV wieku - najazd Achajów na Kretę, zdobycie Knossos, włączenie Krety do świata achajskiego.

c) Pismo linearne B i język tabliczek:

• nie wiadomo czy powstało na Krecie czy na Peloponezie

• najstarsza tabliczka jest datowana na 1380

• odczytano je w 1953 r. n.e.

• dotyczą dokumentacji biur pałacowych

• teksty te są istotne do badania stosunków ludnościowych i kulturalnych w Grecji w II tysiącleciu

• odszyfrowanie pisma otworzyło nowe możliwości badania struktury społecznej i ustroju politycznego

d) Obraz społeczeństwa w tabliczkach:

• analizując treść tabliczek dochodzi się do wniosku, że mamy do czynienia z trybem życia społecznego i gospodarczego, w którym podstawową rolę odgrywa władca i jego urzędnicy

• większa część ludności żyła w społecznościach wiejskich i była zobowiązana do spełniania powinności wobec pałacu

• władca nosi tytuł WANAKS

• cała ziemia była królewska - nie istniała kategoria własności ziemskiej (władca mógł zrezygnować z ziemi, ale tylko na pewien czas)

e) Kategorie ziemi:

a) Kotona=Ktoina - termin oznaczający działkę ziemi

b) Ktoina kitimena - działka ziemi prywatnej, ale w bardzo ograniczonym sensie, przeznaczona jedynie dla dostojników i ludzi dworu

c) Ktoina kekemena - ziemia publiczna w bezpośrednim władaniu króla

• tabliczki z Pylos - zawierają informacje na temat obróbki brązu

• tabliczki z Knossos - zawierają informacje na temat wytwarzania tkanin

- rzemieślnicy, a zwłaszcza kowale podlegali bezpośrednio pod pałace (z pałacu pobierali surowce do produkcji i tam zwracali gotowe wyroby)

- pałac był organizatorem handlu ze światem zewnętrznym oraz głównym odbiorcą i dystrybutorem towarów importowanych

• hequetai - grupa osób zrzeszona wokół króla; mogli liczyć na opiekę ze strony władcy; byli dowódcami oddziałów wojskowych; władcy przydzielał im duże działy ziemi

• telestai - użytkownicy dużych działek oraz rzemieślnicy; byli obciążeni wypełnianiem służby zleconej przez dwór (od usług rzemieślniczych po służbę wojskową i inne funkcje militarne)

• niewolnicy - kobiety i mężczyźni, mogli dzierżyć ziemię publiczną; ich sytuacja różniła się od tej w czasach późniejszych → nie było widać podziału pomiędzy ludźmi wolnymi, a niewolnymi

f) Armia:

Podział na wojska lądowe - Knossos ok. 200 rydwanów i wojska morskie - Pylos 600-700 wioślarzy (ok. 20 okrętów).

Kultura Mykeńska była nastawiona militarystyczne - ogromne ilości broni, sceny walki na malowidłach, motywy rydwanów w ikonografii.

g) Wierzenia i Kult:

• wpływy kreteńskie na religię mykeńską:

- Bogowie Greccy z I tysiącleciu:

• Zeus

• Posejdon

• Hera

• Ares

• Artemida

• Hermes

• Dionizos

• Pajawon (odpowiednik Apollona)

- Dwie boginie: Posidaeja i Diwija są żeńskimi odpowiednikami Posejdona i Zeusa.

• Ofiary: oliwa, zboże, wino, sery, miód, wełna

• w Pylos także owce i byki

• ponadto składa się również kosztowne naczynia i niewolników

- Miejsca kultu:

• sanktuaria wiejskie

• kult pałacowy - sprawowany w pomieszczeniach, z których najważniejszym był megaron ze swoim ogniskiem

- Pochówki:

• w latach 2000 - 1600 dominują groby jamowe i skrzynkowe

• groby szybowe - przeznaczone dla arystokracji, były bardzo bogato wyposażone

• brak informacji na temat wierzeń w życie pozagrobowe

h) Stosunki ze światem zewnętrznym. Osadnictwo mykeńskie poza Grecją:

• XV wiek: inwazja Grecji kontynentalnej na Krecie

• Scoglio del Tonno, odkryto ogromne ilości ceramiki mykeńskiej, co świadczy o obecności faktorii handlowej

• Sycylia - wpływy mykeńskie na dekoracje ceramiki i obyczaje grobowe

• Tarent - ogromne ilości ceramiki mykeńskiej, w tym figurki (zabytki, które świadczą o dłuższym pobycie)

• Cypr - początkowo stosunki ograniczone do kontaktów handlowych i wypadów rabunkowych; po okresie migracji Ludów Morza, rozszerzenie osadnictwa mykeńskiego

• Syria i Palestyna - 25 stanowisk występowania ceramiki mykeńskiej; Achajowie byli stale obecni w miejscowości Ugarit (miasto tranzytowe); miejsce wymiany handlowej pomiędzy północną Syrią i południowym wybrzeżem Azji Mniejszej, Cyprem i światem Egejskim.

• Egipt - jedno stanowisko występowania ceramiki w Tell-el-Amarna

• Azja Mniejsza - bardzo żywe kontakty, osady mykeńskie w Milecie, na Jasos i Musgebi.

• Kontakty z Troją.

i) Handel:

• importowanie metalu z Cypru i z północnej Syrii

Poszukiwane metale:

• Cyna - całkiem brak w Grecji. Najpewniej nabywana w Syrii.

• Złoto - możliwe drogi pozyskiwania: Egipt, Azja Mniejsza.

• sprowadzano bursztyn, kość słoniową, przedmioty luksusowe

• eksportowano malowaną ceramikę, oliwę, zboże, wino

• handlowano niewolnikami

j) Koniec świata mykeńskiego:

• przełom XIII i XII wieku, za sprawą tzw. Ludów Morza

• tereny dotknięte ekspansją Ludów Morza to: Egipt, Cypr, Syria, Palestyna, Południowo-Wschodnie wybrzeże Azji Mniejszej

• w ciągu stu lat wydarzyły się trzy katastrofy, które zrujnowały kulturę mykeńską; zniszczeniu uległy pałace, monumentalna architektura, osady się wyludniły

• nastąpiła migracja ludności achajskiej na Cypr, Chios, Cylicję i Azję Mniejszą

• upadek kultury mykeńskiej jest utożsamiany z migracjami nowych grup ludności (prawdopodobnie Dorów) → UWAGA, twierdzenie nie jest pewne.

• zanik grobów kopułowych świadczy o załamaniu elity społecznej

• skromniejsze groby skrzynkowe = zubożenie społeczeństwa

• upowszechnienie się zwyczaju palenia zwłok

• następuje ogólne zubożenie

k) Sprawa dyskusyjna: Najazd Dorów.

Upadek kultury mykeńskiej nie mógł najprawdopodobniej nastąpić pod wpływem najazdu Dorów. Tworzyli oni kulturę mniej rozwiniętą od mykeńskiej. Najprawdopodobniej upadek nastąpił wskutek konfliktów wewnętrznych spowodowanych starciami między władcami pałaców i znacznym uciskiem społeczeństwa przez władców

l) Wojna Trojańska.

• ok. 1300 - upadek Troi

• dla Troi przyjęto zasadę numerowania warstw od I do VII C

• brak źródeł dotyczących wojny trojańskiej (nie możemy bazować na Iliadzie i Odysei)

• mało prawdopodobne, żeby to Achajowie zniszczyli Troję (w Grecji panowały wówczas niepokoje; mało prawdopodobne, żeby w czasie spięć wewnętrznych wysyłali na wojnę wszystkie swoje wojska).

• Zniszczenie Troi prawdopodobnie zostało dokonane przez Ludy Morza

• możliwy jest udział Achajów w wojnie z Troją - nie można jednak nic powiedzieć ani o dacie, ani o przebiegu

5. Cyklady:

• Początek osadnictwa - prawdopodobnie w ostatniej fazie neolitu

• Kształtowanie własnej kultury Cyklad - w połowie III tysiąclecia

• dogodne warunki do uprawy ziemi

• występowanie rud metali

• obecność marmurów (Paros, Melos)

• występowanie obsydianu

• stosunki handlowe z Grecją i z Azją Mniejszą

• brak najazdów - największym zagrożeniem były trzęsienia ziemi

III. Wieki Ciemne:

• 1100 - 750: okres po wielkim zniszczeniu

• brak materiałów źródłowych dla tego okresu (jedynym są wyposażenia grobowców)

• XIII - X wiek poważne wyludnienie się Grecji (wojny, epidemie, klęski żywiołowe)

• IX wiek - stopniowa poprawa sytuacji w Grecji

a) Wieki Ciemne - Trzy okresy zostały wyróżnione na podstawie typów dekoracji ceramiki:

a) Protogeometryczny (do ok. 1000)

b) Geometryczny (X i IX wiek)

c) Geometryczny dojrzały (dipyloński) - (I połowa VIII wieku)

Wiodący ośrodek: Attyka (nie zniszczona w czasie najazdu Dorów lub dotknięta nim w niewielkim stopniu, zachowała ciągłość osadnictwa)

Kolonizacja zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej - ok. 1000 roku (mieszkańcy Tesalii i Beocji)

b) Początki żelaza w Grecji:

• koniec świata mykeńskiego jest uważany za koniec epoki brązu

• stopniowo pojawia się żelazo

• upowszechnienie żelaza przypada na VIII - VII wiek

3 fazy upowszechniania się żelaza:

1. Okres, w którym przedmioty żelazne nie są rzadkością. Używa się ich jednak niezgodnie z ich właściwym przeznaczeniem (używano go przede wszystkim do produkcji wyrobów prestiżowych)

2. Okres, w którym żelazo było często używane do produkcji przedmiotów zgodnych z jego właściwościami, lecz wciąż powszechniejszy był brąz

3. Okres, w którym żelazo było używane częściej niż brąz

• Opanowanie techniki odlewania żelaza nastąpiło bardzo późno

Przyczyny wprowadzenia żelaza w produkcji:

• trudności w zdobywaniu miedzi i cyny

• żelazo było łatwe w obróbce i występowało w wielu miejscach Grecji

Obalono tezy, że ośrodkami przemysłowej eksploatacji żelaza były północne obszary półwyspu Bałkańskiego i tereny Imperium Hetyckiego.

IV. Grecja Archaiczna:

• początek epoki - VIII wiek (do końca nie wiadomo, czy to początek, czy jej środek)

• wielkie zmiany:

- pismo alfabetyczne

- powstanie literatury pisanej - czynnik odbijający i kształtujący mentalność

- nowa organizacja polityczna - poleis

- „Wielka Kolonizacja”

• koniec epoki nastąpił w latach 60-tych V wieku

1. Powstanie alfabetu greckiego:

• pismo pochodziło z Fenicji, wg. Herodota; według dzisiejszych ustaleń termin fenicki należy zmienić na zachodniosemicki - Syria, Palestyna

• przejęcie pisma - w mieście syryjskim bądź fenickim, gdzie żyła duża liczba Greków (Al-Mina w Syrii)

• najstarsze znane zabytki pisma 750. - czara Nestora znaleziona w Pithekussaj (obecnie Ischia nieopodal Neapolu)

2. Poematy Homera: Iliada i Odyseja:

• najstarsze utwory, napisane heksametrem, znacznych rozmiarów, zachowały się do naszych czasów

• poematy do tzw. śpiewanej recytacji

• styl poematów - podniosły, heroiczna atmosfera

• opowieść o sporze Achillesa z Agamemnonem i konsekwencjach tego sporu

a) Spór o Homera:

• spory unitarystów i pluralistów odnośnie autorstwa Iliady i Odysei

• unitaryści - obrońcy spójności artystycznej poematów

• pluraliści - przeciwnicy spójności artystycznej poematów

• poematy powstały na terenie z dialektem jońskim

b) Datowanie poematów:

• Między wynalezieniem pisma w IX wieku, a twórczością Achilocha 680-640 (poety, który z całą pewnością znał już utwory Homera)

• powstanie Iliady - połowa VIII wieku

• powstanie Odysei - koniec wieku VIII bądź początek VII

• w poematach zmieszana została fikcja z faktami z Wieków Ciemnych i współczesnych autorowi

• poematy stworzono dla elity społecznej (arystokracji)

• ich głównym celem było podtrzymywanie tradycji i nauczanie zachowań moralnych

3. Społeczeństwo czasów archaicznych:

Do badania sytuacji społecznej Grecji Archaicznej można wykorzystać wiele źródeł:

a) poematy homeryckie

b) dokumenty w formie inskrypcji

c) późniejsze prace i dokumenty traktujące o przeszłości

d) źródła archeologiczne

• formowanie się instytucji politycznych i kulturowych

a) Miasta epoki archaicznej:

• epoka archaiczna zapoczątkowała urbanizację

• elementy typowe dla miasta to: mur, agora i znajdujące się na niej miejsce kultu bóstwa opiekuńczego

• powstanie zróżnicowania ekonomicznego w miastach

• terminy określające miasto: asty, polis

b) Struktury społeczne polis. Podstawowy podział społeczny:

a) Ludzie niewolni

b) Ludzie wolni - członkowie wspólnot politycznych

• tworzą wspólnotę polityczną (mieszkańcy miast)

• określani jako politai

• duże podziały wewnętrzne politai

• esthloi, agathoi, aristoi - ludzie bogaci i wpływowi

• kakoi, deiloi - ludzie pracujący na swoje utrzymanie

• możliwość awansu społecznego bądź spadku

• zarówno bogaci jak i biedni uznawali te same wartości i czcili tych samych bogów

• podział obywateli na 3 lub 4 fyle; podział ten służył celom wojskowym, politycznym, administracyjnym

• fratria - podgrupa fyli - wszystkie fratrie danej polis czciły jednego boga, przodka wszystkich mieszkańców polis

c) Funkcje Fratrii:

• przyjmowanie dzieci do grona obywateli

• przyjmowanie młodzieńców, którzy osiągnęli pełnoletność do grona obywateli

• podział na rodziny wpływowe (dobre) i biedniejsze (podłe); rodziny wpływowe gromadziły wokół siebie rodziny słabsze

• rodzina wpływowa wraz z podległymi jej rodzinami biedniejszymi tworzyły PARTIE

• Fratria składała się z kilku lub kilkunastu Partii

• proces powstawania partii wiążę się z procesem powstawania fyli

d) Elementy charakterystyczne dla polis:

• suwerenna wspólnota obywateli, sami się rządzą, nie tworząc odrębnych struktur państwowych

• posiadanie spisanych praw

• formalne procedury powoływania władz

• określony zakres działania Zgromadzenia Ludowego

e) Powstanie poleis:

Możliwe, że poleis powstały na najbardziej rozwiniętych terenach już w VIII wieku. Świadczą o tym poematy Homerowe, w których odnaleźć można elementy charakterystyczne dla greckiej polis.

• terminy aristoi, politai - o kreślenie grupy, z którą człowiek jest związany

• przymiotnik demios, wskazujący na istnieje rzeczownika demos

f) Model greckiej polis:

• wszystkie ważne decyzje dotyczące polis podejmowało Zgromadzenie Ludowe

• urzędnicy byli wybierani spośród wspólnoty na okres jednego roku

• ludzie sprawujący władzę stanowili bardzo wąski krąg (selekcjonowani według: urodzenia, bogactwa, popularności)

• Rada - grupa ludzi wybierana spośród członków Zgromadzenia (różne kryteria wyboru); Rada przygotowywała i opracowywała działalność Zgromadzenia

• istotną rolę odgrywali mówcy, którzy przemawiali na Zgromadzeniu

• dobry polityk = dobry mówca

g) Cudzoziemcy:

metoikowie:

• cudzoziemcy stale zamieszkujący polis

• mogli liczyć na opiekę prawną

• musieli płacić podatki

• pociągani do służby wojskowej

• nie mogli nabywać ziemi

xenos:

• cudzoziemiec przebywający przez określony czas na terenie polis

h) Finanse:

• nie było obowiązku systematycznego płacenia podatków; nakładano je tylko w wyjątkowych okolicznościach, takich jak: wojna, budowa świątyni etc.

i) Liturgie:

• świadczenia ludzi najbogatszych na rzecz obywateli

• przykładami liturgii były:

- wystawianie sztuk i spektakli

- budowa obiektów państwowych

- trierarchia - budowa, wyposażenie i dbanie o trierę w czasie wyprawy wojennej

• liturgie były powodem do dumy i rywalizacji

• ludzie spełniający liturgię byli otaczani wielkim szacunkiem

• między poleis dochodziło do konfliktów, rzadko jednak kończyło się to wojną

• typowym zjawiskiem było dążenie do hegemoni (przewodnictwa)

j) Polis u progu czasów archaicznych:

• przewodniczył król lub królowe (w poleis takich jak: Sparta, Argos czy Kyrene)

• określenie króla - „wanat” uległo przemianie; zaczęło funkcjonować określenie „basileus”

• na początku epoki nie ma silnej władzy monarszej: tytuł basileus przechodzi na przywódców najsilniejszych rodzin arystokratycznych danej polis

Aristoi:

• właściciele majątków ziemskich; zatrudniali zarówno niewolników, jak i ludzi wolnych, którzy nie mieli środków do życia

• byli w wielkim stopniu związani z miastem

• dążyli do zdobycia jak największej ilości ziemi

• posiadali ogromne stada

• ich bogactwo w głównej mierze pochodziło z wojen

• organizowali wyprawy kolonizacyjne

• posiadali służbę niewolną i służbę ze stanu ludzi wolnych

• dążyli do podporządkowania sobie jak największej ilości ludzi, gdyż było to wskaźnikiem potęgi

• zawierali małżeństwa zarówno z kobietami z polis macierzystej, jak i tymi z odleglejszych poleis

• przewodzili na wojnach (kadra dowódcza)

• jako jedyna grupa społeczna posiadali konie - mogli dzięki temu szkolić się w jeździectwie

• cenili odwagę i heroizm (skutek wychowania homeryckiego)

• w VIII wieku zajmowali się piractwem [sic!]

• chętnie przywoływali swoją genealogię (zazwyczaj wywodzili swój ród od jakiegoś boga/herosa)

• przejawiali zamiłowanie do szeroko pojętej sztuki i piękna

• uprawianie sportu (zwycięstwo w zawodach to tak jakby zwycięstwo na wojnie; głównym celem była rywalizacja i górowanie nad innymi)

k) Wolni członkowie wspólnot nie należący do aristoi:

Politai:

• ludzie wolni, chłopi

• mogli w łatwy sposób powiększyć swój stan posiadania, lecz równocześnie a łatwy sposób wszystko stracić

• mogli posiadać niewolników (był jeden prosty warunek - musieli posiadać wystarczający dobytek, żeby ich opłacać)

• w razie trudności materialnych mogli zaciągnąć pożyczkę

• w razie niemożności spłaty długów mogli zastawić gospodarstwa, grunty lub całe osady ze swojego otoczenia

• często z niemożności spłaty długów sami stawali się niewolnikami

• brali udział w handlu i kolonizacji, co stwarzało okazję do zdobycia większego majątku

• młodzi mężczyźni byli najmowanie do obcych armii (stosowali bowiem falangę, co w tamtych czasach było najskuteczniejsze)

Demioergoi:

• rzemieślnicy, nic nie wiadomo o ich życiu, acz znane są nam efekty ich pracy; pracowali w małych warsztatach - kilku pracowników i właściciele

• obok rzemieślników do tejże grupy należą: aojdowie, wieszczowie, heroldowie i lekarze)

Thetes:

• grupa nie posiadająca majątku

• możliwe, że byli poza organizacjami społecznymi

• najmowali się do pracy na roli

• nie byli zabezpieczeni przed głodem, gwałtami, starością

l) Stan ludzi niewolnych (duloi lub demos):

• ludzie wyłączeni ze wspólnoty obywatelskiej; podlegali konkretnym członkom wspólnoty

• musieli pracować na roli

• oddawali część swoich upraw (ilość zależna od polis)

• mogli zostawić dla siebie nadwyżki produkcji

• w razie klęski żywiołowej, głodu, choroby, klęski nieurodzaju mogli liczyć na wsparcie swojego właściciela

• musieli towarzyszyć swym panom na wojnie (byli giermkami, brali udział w walce)

• nie wolno ich było sprzedawać za granicę

• normy prawne strzegły ich prywatnej własności

• od V wieku mogli występować w sądzie i otrzymywać odszkodowanie

• mogli zawierać związki małżeńskie z kobietami wolnymi (ich dzieci z takiego związku były wolne)

• mieli własne kulty i obyczaje

m) Określenia dla niewolników pracujących na roli:

a) perioikoi - Ci, którzy mieszkają na około - na Krecie

b) hektemoroi - sześcioczęściowcy - w Atenach

c) gymnetes - nadzy - w Argos

d) Korynepharoi - uzbrojeni w maczugę - Sykion

(str. 147)

n) Sytuacja innych niewolników:

• pracowali w posiadłościach swoich panów

• mężczyźni uprawiali pola i zajmowali się cięższymi zajęciami

• kobiety zajmowały się pracami domowymi; służyły też swemu panu jako nałożnice

• dzieci z takich związków często wchodziły w skład rodziny, lecz na gorszych prawach niż ich rodzeństwo

Źródła niewolników:

a) z wojen

b) uprowadzona ludność np. podczas piractwa

c) nabyci drogą kupna :)

Po reformach Solona sytuacja niewolników uległa zmianie:

• część chłopów przeszła ze stanu niewolnych chłopów do stanu obywatelskiego (nie wszyscy, nie od razu, zajęło to wiele czasu)

• uwolnieni często dalej pracowali dla swoich byłych panów (dobrowolnie)

4. Kolonizacja dobry archaicznej:

a) Wielka Kolonizacja - ruch kolonizacyjny okresu archaicznego; kolonizacje były kierowane przez całe poleis; pomiędzy polis, a kolonią występował bardzo silny związek.

Apoikia - określenie koloni

Założenie kolonii - stosunki z tubylcami:

Dwa typy osad:

• niezależne od metropolii (nowe wspólnoty obywatelskie)

• faktorie handlowe (nieduże miejscowości, miejsca wymiany towarowej)

• założenie faktorii na mocy decyzji społeczności

• Oikistes - kierownik wyprawy

• wyprawy - najczęściej kilka statków, ok. 200-300 osób (prawdopodobnie sami mężczyźni)

• oikistesowie wybierani byli spośród najważniejszych rodzin metropolii

• osady były zakładane w miejscach dobrze zaopatrzonych w wodę i żyzne ziemie

• ważne było dogodne miejsce na założenie portu

• stosunki z tubylcami - zazwyczaj starano się z nimi dogadać pokojowo, acz czasem konieczne było zbrojne podporządkowanie

• w koloniach następowała parcelacja działek

• silne oddziaływanie na tubylców w dziedzinie techniki produkcyjnych i form życia społecznego

b) Przyczyny kolonizacji:

• klęski dotykające rolnictwo zmuszały do szukania nowych ziem uprawnych

• walki wewnętrzne - porażka zmuszała do emigracji

• poszukiwanie surowców i towarów luksusowych

• znaczny wzrost demograficzny

c) Główne poleis organizujące wyprawy kolonizacyjne:

• Chalkis

• Eretria

• Korynt

• Megara

• Fokaja

• Milet

• w stosunkach pomiędzy faktorią, a metropolią zazwyczaj panował spokój; walki zdarzały się bardzo rzadko i były uznawane za czyn haniebny

d) Greckie osady w południowej Italii i na Sycylii:

• na tych terenach najczęściej rozwinęły się ruchy osadnicze

• najstarsza kolonia to PITHEKUSSAJ - założona przez Chalkis i Eretrię - ok. 770

• z osady na Pithekussaj powstała osada - Kyme - silna polis prowadząca kolonizację, która odgrywała również poważną rolę w kontaktach z Etruskami

• kolonie południowej Italii - nazywane Wielką Grecją; były żyzne i bogate

• stosunki z mieszkańcami na tym obszarze były bardzo złe

• od VI wieku istniało stałe zagrożenie ze strony Lukanów

• II połowa VIII wieku kolonizacja Sycylii

• teren zdobywano siłą

• zachód Sycylii - kolonie fenickie: Motye, Panormos, Solunt - pod panowaniem Kartaginy

• tereny Wielkiej Grecji i Sycylii - dzięki ich niesamowitej żyzności produkowały nadwyżki zboża, które następnie wywożono do Grecji właściwej

e) Greckie osady na wschodzie:

• nie zakładano polis; silna kontrola terenu przez istniejące, obce struktury państwowe

• zakładano osady na specjalnych prawach nadawanych przez miejscowych władców

• Al-Mina - jedna z osad greckich, ; na szlaku od Mezopotamii i północno wschodniej Azji Mniejszej

• Grecy kupowali w Syrii przedmioty metalowe bądź metal w sztabach

• Tell Sukas - kolejna osada z ogromną ilością greckiej ludności

• Naukratis - jedyna grecka osada w Egipcie VII wieku

VII wiek - wzrosła ilość Greków w Egipcie. Hoplici licznie zaciągali się do egipskiej armii. Większość z nich przebywała w Memfis w dzielnicy Hellenion.

Naukratis - jedynie w tym ośrodku (konkretniej porcie handlowym) możliwa była wymiana pomiędzy Grekami, a Egipcjanami; osada powstała po zezwoleniu władcy

• Egipcjanie byli nieprzychylnie nastawieni do Greków

• Z Egiptu importowano:

* tkaniny lniane

* biżuterię

* wonne olejki

* pszenicę

* lekarstwa

* papirus

• Egipt eksportował:

* wino

* oliwę

* malowaną ceramikę

* srebro, nadzwyczaj cenione w Egipcie

f) Greckie osady na dalekim zachodzie:

• VI wiek - największa fala greckich kolonistów - uciekinierzy z polis Fokai (wyemigrowali po perskiej agresji)

• zakładanie kolonii w południowej Hiszpanii i Francji, kontakty z Kartaginą

• stosunki z Kartaginą były wrogie

• ok. 600 - założenie Massali (dzisiejsza Marsylia)

• założenie Alali na Korsyce ok. 570/565; uprawianie piractwa, które sprowokowało wojnę z Etruskami

• 535 - bitwa w pobliżu Alalii - zwycięstwo Greków nad etruską flotą

• pojawienie się na zachodnich brzegach Fokijczyków, którzy pływali okrętami wojennymi

• wyprawy po „hiszpańskie” metale: cynę, srebro, miedź

• kontakty z państwem Tartessos w południowej Hiszpanii - sprowadzano srebro

• silne oddziaływanie kultury greckiej na miejscowe ludy; sztuka iberyjska kształtowała się pod wpływem sztuki greckiej

g) Greckie osady na północnych. wybrzeżach Moza Egejskiego:

• trudności z powodu wrogo nastawionych plemion trackich

• tereny atrakcyjne - obfitowały w lasy z drewnem idealnym do produkcji statków

• najstarsza kolonia - Mende (730), założona przez Eretrię (miasto Eubeiskie)

• Torone założona przez Chalkis (również miasto Eubeiskie)

h) Kolonie na wybrzeżach Morza Czarnego:

• bardzo żyzne gleby, wielka obfitość ryb

• klimat typowo kontynentalny (mroźne zimy, suche lata)

• najwcześniej skolonizowane były wybrzeża anatolijskie

Najstarsze anatolijskie kolonie:

(brak zgodności historyków w kwestii datowania)

• Synopa ok. 770

• Trapezunt 756

• Amisos koniec VIII w.

Synopa - założona na szlaku prowadzącym do Syrii (tereny obfite w rudy metali, żyzne ziemie i dobre miejsce na port)

Trapezunt - założony przez Synopę na obszarze, na którym znajdowały się kopalnie; początkowo faktoria handlowa, która z czasem przekształciła się w polis

i) Zach i pn. wybrzeża Morza Czarnego

• kolonie zakładane w VII w.

• szczyt działalności VI w.

• głowni założyciele osad: Milet, Megara

• duże nadwyżki pszenicy (od końca VI w. teren ten nazywano spichlerzem Grecji)

• ryby solone i suszone - drugi ważny produkt handlu z Grecją właściwą

• miasta tych terenów były ludne i zamożne, ale jednocześnie peryferyjne

j) Koniec Wielkiej Kolonizacji.

580 - osłabienie wypraw kolonizacyjnych

Przyczyny:

• Konflikty z Etruskami i Kartaginą

• konflikty z tubylcami

• sytuacja wewnętrzna Grecji - powstawało więcej warsztatów, rozszerzył się handel, a greccy rolnicy nie musieli już szukać nowych ziem pod uprawę

• zmiana mentalności - ludzie byli bardziej związani ze swoją rodzinną polis (szczególnie arystokracja)

k) Skutki Wielkiej Kolonizacji:

• znaczny wzrost bogactwa Grecji

• rozwój handlu na szeroki tereny = wzrost potęgi miast (duże miasta bazowały na sprowadzanej żywności)

• większa ruchliwości ludności (zwiększenie łatwości wzbogacenia się)

• rozwój ludów żyjących na terenie kolonii i w jej sąsiedztwie

• zmiana sposobu myślenia poprzez podróże i poznawanie nowych ludów, i obyczajów

• poszerzenie ludzkich horyzontów

Silny związek między kolonią, a ziemią (kolonie zakładano w miejscach z żyznymi glebami żeby ludność była w stanie samodzielnie się wyżywić).

5. Nowe zjawiska w życiu społecznym w systemie sprawowanie władzy:

1. Powstanie falangi

• VII wiek (dokładniej - nie wiadomo)

• przełomowy styl walki

• ciężkozbrojna piechota stojąca ciasno obok siebie

• szyk liczył najczęściej osiem szeregów

• szyk mający na celu odparcie frontalnego ataku

• rola dowódcy:

- przed bitwą dba o morale; składa ofiary; dobiera i szkoli żołnierzy

Wojownicy musieli posiadać takie same uzbrojenie:

• pancerz wzorowany na kształcie ludzkiego ciała

• hełm

• tarcza (drewniana, wzmacniana blachą)

• nagolenniki - wymodelowane w taki sposób, że trzymały się bez rzemieni

• włócznia, ok. 2-3 m

• krótki, obosieczny miecz

Falanga - system walki kompletnie niedopasowany militarnie do warunków panujących w Grecji. Skuteczność falangi przejawiała się na dużym i płaskim terenie, nie zaś na górzystym i ciasnym.

Datowanie powstania falangi:

• brak źródeł

• wiadomo, że musiała istnieć w 650 - przedstawienie falangi na naczyniach

2. Strony w konfliktach społecznych doby archaicznej

• konflikty wewnętrzne między arystokracją

• arystokracja zrzeszała wokół siebie ludzi z niższych warstw

• często biedniejsze lub mniej wpływowe rody skupiały się wokół jednego, silniejszego rodu; w ten sposób powstawały duże ugrupowania (STASIS)

• protesty przeciwko działalności sądowniczej arystokracji (uważano ją za niesprawiedliwą)

• zawiązywały się sojusze pomiędzy obywatelami niebędącymi arystokracją, a niewolnymi chłopami

Podsumowanie:

a) arystokracja walczyła o zachowanie pozycji

b) nie arystokracja i chłopi niewolni walczyli o godziwy byt

3. Spisanie prawa

• na prawo składały się normy obyczajowe

• u progu epoki archaicznej głównym sędzią był król

• po zniknięciu monarchii władzę sądowniczą sprawowali arystokratyczni urzędnicy

• aristoi często naginali przepisy prawne na korzyść własną lub swojej grupy

• wydawali niesprawiedliwe wyroki, co sprowokowało spisanie praw

• spisanie prawa - przyczynił się do tego proces kolonizacji (stare prawa nie miały odpowiedniej mocy w koloniach)

Greccy prawodawcy:

a) Zaleukos 650 - z italskiej kolonii w Lokrach Epizefyryjskich

b) Charondas z Katany - VI wiek

c) Drakon 621 Ateny (niezwykle surowe prawa; rozróżnienie pomiędzy zabójstwem, a nieumyślnym zabiciem)

Tyrania:

• rozpowszechnienie się tyranii w VII wieku

• w V i IV wiek - określenie jednostek sprawujący władzę wbrew prawom i obyczajom

• tyrani wywodzili się z arystokracji

• arystokracja była zawsze przeciwna tyrani, gdyż traciła władzę na rzecz jednostki

• tyrani szukali zazwyczaj oparcia w obywatelach niearystokratycznych

• tyrani nie likwidowali starych instytucji politycznych, a jedynie obsadzali w nich swoich ludzi

• rodziła się głównie w polis rozwiniętych i bogatych, otwartych na świat i handel; w tych poleis rodziły się bowiem najłatwiej podziały i konflikty społeczne, co było tyranom jak najbardziej na rękę

• dbali o opinię publiczną

• otaczali się ludźmi kultury i sztuki

• inicjowali wielkie prace budowlane

• wyprawiali wielkie uroczystości rodzinne

• dbali o strefę sakralną (budowali świątynie, rozwijali formy kultu)

• utrzymywali dobre stosunki z wyrocznią delifcką (sponsorowali bowiem wyrocznię)

Ajsyment:

• tyran wybierany przez wspólnotę obywateli

• przywoływany na czas określony w celu:

* przeprowadzenia reform

* obrona państwa

* usunięcie wewnętrznych sporów

• tyrania okazała się systemem niestabilnym i krótkotrwałym

• problemy z zachowaniem dynastii - tyrania kończyła się najczęściej na drugim lub trzeim pokoleniu

• tyrani byli zazwyczaj usuwani przez arystokrację

• na skutek rządów tyranów wiele rodzin arystokratycznych straciło na znaczeniu

Tyrania Koryntu:

• pierwsze greckie miasto, w którym pojawiła się tyrania

• początkowo władzę stanowili tzw. Bakchiadzi (Bakchiadowie) - grupa zrzeszonych rodzin arystokratycznych

• co roku rządził jeden z Bakchiadów - tytułował się królem

• pierwszy tyran - Kypselos - wywodził się z Bakchiadów

• posiadał oparcie ludu

• wygnał arystokratów i skonfiskował grunty

• wprowadził od dochodu - 1/10

• rządził 30 lat

• Periander - drugi tyran, syn Kypselosa „kapryśny i brutalny”, silnie atakował arystokrację

• intensywna działalność kolonizacyjna

• zakładanie kolonii u wejścia do Adriatyku (s. 204)

Powstanie pieniądza:

• przed wprowadzeniem monety - handel wymienny, płacenie kruszcami szlachetnymi

• bicie monety prywatnej (niewielka, spłaszczona bryłka metalu z wykutym znakiem rodziny arystokratycznej wypuszczającej monetę)

• najstarsze monety znalezione na wybrzeżach Azji Mniejszej (bite z elektronu tj. stopu złota i srebra)

• datowane na ok. 680-600

• pomysł bicia monety ze srebra i złota jest przypisywany Krezusowi 560-545

• upowszechnienie monety - koniec VI wieku

• od VI wieku bicie monety staje się powszechne we wszystkich poleis; dominuje moneta srebrna

• od IV wieku upowszechnia się moneta brązowa

• monety nie były stosowane w handlu detalicznym (przynajmniej do końca VI wieku)

• początkowo pieniądz służył do regulowania płatności państwa

6. SPARTA

• posiadamy bardzo mało źródeł dotyczących Sparty

• pierwotnie 1100 km2 ; rozciągała się pomiędzy pasami Parnonu i Tajgetu w dolinie Eurotasu

• po podboju Mesenii 4100 km2 (powierzchnia 3 x większa niż Attyka)

• Spartiaci - pełnoprawni obywatele Sparty

• Lacedemończycy - oficjalna nazwa (Spartiaci + periojkowie)

• Lakonia - dolina Eurotasu

• XII - XI wiek - spadek liczby zatrudnienia, pojawienie się Dorów

• VIII - VII wiek - szybki rozwój

• handel ceramiką lakońską

• najsłynniejsze wyroby z brązu (czarne kratery)

• VI wiek - stopniowy upadek ceramiki i brązów

• IX w. - zjednoczenie 4 osad w dolinie Eurotasu

• ekspansja na południe Eurotasu, podbój kilku osad, przyłączenie osady Amyklaj

• połowa VIII wieku - ekspansja na zachód (podbój Mesenii)

• koniec VIII wieku - założenie Tarentu (jedyna kolonia Sparty)

• ekspansja na północ, walki z Arkadyjczykami i Argos, 669 bitwa pod Itysiaj, wygrana wojsk Argiwskich

• II połowa VII w. - druga wojna z Meseńczykami, przegrana Mesenii

• VI w. - kolejne walki z Arkadyjczykami - wygrana Sparty

• formowanie się systemu sojuszy z podbitymi sąsiadami - „Związek Peloponeski”

a) Kiedy Sparta staje się Spartą?

• panowało przekonanie, że reformy państwowe zostały przeprowadzone w VI wieku przez Likurga; nie posiadamy jednak danych źródłowych na temat Likurga, przez co jest postacią niewiarygodną

• VII wiek - reforma hoplicka - początek przemian ustrojowych

* ustalenie stosunków między Radą, królami i Zgromadzeniem

* wymuszenie na arystokracji równego podziału ziemi między obywateli

* uprawa ziemi w całości spoczywała na niewolnych chłopach

* usunięcie wszelkich różnic majtkowych

b) Spartanie:

• społeczność spartańska liczyła ok. 40 tysięcy osób

• rezygnacja z działania na polu gospodarczym

• warstwa zawodowego wojska hoplickiego

• podstawa bytu - „terytorium obywatelskie” - przydział najlepszej ziemi z doliny Eurotasu uprawianej przez helotów

• Spartanie mogli posiadać ziemię poza terytorium obywatelskim

• bardzo surowe życie, potępienie luksusu, zakaz posiadania złotych i srebrnych monet

• ograniczenie życia rodzinnego na rzecz życia społecznego

• AGOGE - system wychowania spartańskiego

- poddawani niemu byli chłopcy od 7 roku życia

- życie obozowe

- zniechęcanie do rywalizacji i walki

- powszechny staje się homoseksualizm [Kiełbaśnictwo! - uwaga B.M. ;P]

- skąpe odzienie, braki w racjach żywnościowych, szkolenie odporności na ból

• 20 rok życia - młodzieniec wchodził do grona obywatelskiego

• aby wejść do grona obywateli młodzieniec musiał być przyjęty do grupy kilkunastu mężczyzn (SYSSYTIA)

• obywatel jadał, polował i walczył tylko w gronie syssytii

• obowiązek wnoszenia składek do syssystii → składka miesięczna → 50 l. mąki, 30 l. wina, 2 kg. sera, 1 kg fig

• Spartanie mówili o sobie homoioi (jednakowi)

• hippeis - grupa 300 jeźdźców wybieranych z najlepszych młodzieńców podczas Agoge (byli gwardią przyboczną królów i elitą armii)

• hyppomeiones - grupa niższej kategorii ludności spadało się do niej np. z powodu ubóstwa

• tresantes - najniższa kategoria poza helotami; ludzie, którzy stchórzyli w czasie działań militarnych

• państwo ograniczało ruch cudzoziemców

• odrzucono sztukę wygłaszania przemówień - wypowiadano się lakonicznie

c) Kobiety:

a) podlegały edukacji

b) brały udział w zawodach sportowych i uroczystościach publicznych

d) Heloci:

• niewolni chłopi

• obowiązek uprawy ziemi homoioi (jednakowych)

• związani z działkami i rodzinami właścicieli

• Spartanin nie mógł ani wyzwolić, ani sprzedać helota

• towarzyszyli Spartanom w wyprawach wojennych

• wykonywali roboty rzemieślnicze i roboty publiczne

• służba armii spartańskiej jako lekkozbrojni

• mogli uzyskać wyzwolenie (synowie Spartan i helotek), gdy zasłużyli się na wojnie

• nazywano ich MOTHAKES

• Spartanie silnie bali się buntów helotów

• Kryptoi - mężczyźni po agoge, nadzy, pozbawieni żywności, posiadali jedynie sztylet. Musieli przeżyć w górach i lasach. Co roku zabijali helotów, przy czym co jakiś czas wypowiadano im wojnę, aby miało to prawne odzwierciedlenie.

e) Periojkowie - „mieszkający wkoło” (Lacedemończycy)

• tworzyli oni 100 gmin, głównie w Lakonii

• podstawą ich bytu było rzemiosło i uprawa ziemi

• zajmowali się produkcją broni dla armii, budową budynków użyteczności publicznej i świątyń

• musieli wystawić określoną liczbę hoplitów

• nie brali udziału w Zgromadzeniach, nie mieli dostępu do Spartańskich urzędów publicznych

• Spartańskie panowanie dawało periojkom ochronę i spokój

f) Ustrój polityczny:

* Dwóch królów z rodzin Agiadów i Eurypontydów:

a) dowodzili w czasie wojen

b) posiadali gwardię osobistą

c) sprawowali funkcję kapłanów Zeusa

* Zgromadzenie Ludowe:

a) 8-9 tysięcy ludzi (na początku czasów archaicznych)

b) tylko obywatele z uprawnieniami politycznymi (po agoge i syssytiach)

c) uprawnienia spisane w akcie „Wielka Retra”

* Gerusia (Rada Starszych):

• 28 członków wybieranych spośród obywateli po 60 roku życia

• funkcje pełnione dożywotnie

• debatowanie nad sprawami państwowymi, funkcje sądownicze

• zgłaszali wnioski i zwoływali posiedzenia

• zwoływane systematycznie w ustalonych terminach

• wybierano na nim członków Rady i urzędników

• decydowało o wojnie lub pokoju

• głosowanie przez aklamację (głośne okrzyki)

• od VI wieku zmniejszało się znaczenie Zgromadzenia

* eforowie:

• bardzo rozległe kompetencje

• sprawowali nadzór nad panowaniem królów (mogli chociażby nałożyć areszt na władcę)

• nadzorowali przebieg agoge

• przyjmowali posłów z innych poleis i państw

• zwoływali Zgromadzenia i przedstawiali mu wnioski

• zajmowali się sądownictwem

• nadzorowali helotów i periojków

* Podsumowanie:

Władza w Sparcie była dostępna wszystkim obywatelom. Istniały jednak bardzo silne tendencje do obejmowania władzy przez przedstawicieli dziedzicznej elity.

7. ATENY:

• Attyka - ok. 1600 km2

• Pasma górskie - Hymet, Pentelikon, Parnes

• bogata w złoża srebra i ołowiu

• Attyka nie była zniszczona w toku najazdu i migracji

• większość osad Attyki zjednoczyła się u kresu Wieków Ciemnych

• głównym ośrodkiem politycznym były Ateny

• brak wojen na terytorium Aten

• Ateny nie brały udziału w Wielkiej Kolonizacji

a) Spisanie praw Drakona.

Sytuacja Aten w przededniu reform Solona:

• Ateny VII w. - władza w rękach eupatrydów (dobrze urodzonych)

• Archont (archont sensu stricto) - urzędnik wybierany na okres jednego roku, sprawował władzę w Atenach

• Basileus - król sprawujący władzę obok archonta

• Polemarchos - dowódca wojsk

• thesmothetai - szczęściu tworzących prawo

W sumie 9 archontów sprawujących władzę.

Archontów powoływała Rada złożona z byłych archontów. Nazywała się Areopagiem.

Hektamoroi, pelatai:

• niewolni chłopi

• uprawiali ziemię eupatrydów

• oddawali 1/6 swoich plonów

Majątki arystokracji:

• część majątków była dziedziczna (podobnie jak niewolni chłopi)

• gwałtem zagarniano majątki od słabszych

• ziemię przejmowano często jako rekompensatę za długi

Panowała ogólna niechęć do arystokracji. Zarówno ze strony niewolnych chłopów, jak i uboższych obywateli.

Eupatrydzi byli oskarżani o chciwość, nieuczciwość i monopolizowanie władzy.

W obliczu nieuniknionego buntu społecznego, arystokracja zdecydowała się na przeprowadzenie reform.

b) Reformy Solona:

594/593 - Solon otrzymał funkcję Archonta oraz upoważnienie do przeprowadzenia reform.

• jednorazowe umorzenie długów (SEISACHTHEIA)

• zabronił niewoli za długi - nie można było pożyczać pieniędzy pod zastaw osoby

• wykupił z niewoli sporą ilość Ateńczyków sprzedanych do innych krajów

• zmienił status niewolnym chłopom - od tej pory nie byli zniewoleni: otrzymywali działki ziemi, mogli opuszczać Attykę, mogli szukać sobie innego zatrudnienia

• podział obywateli na grupy, wedle posiadanego majątku:

a) Pentakosiomedimnoi - najbogatsi (500)

b) Hippeis - jeźdźcy (300)

c) Zeugitai - hoplici

d) Wszyscy pozostali mieszkańcy byli zaliczani do grupy thetów.

• uprawnienia polityczne były związane ze stanem majątkowym

• Archonci wywodzili się z najbogatszych grup.

• wszyscy obywatele wchodzili w skład Zgromadzenia Ludowego

• stworzenie sądów przysięgłych (heliaia)

• stworzenie Rady Czterystu (100 ludków z każdej z 4 fyl)

• wprowadzono graphe - każdy obywatel mógł wytoczyć proces sądowy, jeżeli uznał, że został skrzywdzony lub poniósł stratę, bądź gdy stwierdził, że jakaś inna osoba doznała krzywd

• zakazał wywożenia produktów rolnych z Attyki (jedynym wyjątkiem była oliwa)

Reformy Solona nie zdołały zadowolić arystokracji i ludzi biedniejszych. Wprowadziły jednak ład i względny spokój. Reformy umożliwiły ponadto awans do grupy najbogatszych jednostkom szybko się bogacącym.

• przypuszcza się, że Solon dokonał również reformy monetarnej, jednak jest mało prawdopodobne, aby w Atenach bito monetę już za jego czasów

c)Attyka od reform Solona do objęcia władzy przez Pizystrata:

Porządek wprowadzony przez Solona okazał się niestabilny. Powstały 3 zwalczające się stronnictwa:

a) pediakoi - mieszkańcy równiny - na czele z Likurgiem

b) paraloi - mieszkańcy wybrzeża - na czele z Megaklesem

c) diakrioi - Ci, którzy żyją za górami - na czele Pizystrat

• terytorialny podział Attyki pomiędzy trzy frakcje skupiające w swoich szeregach arystokrację i wielu klientów

• Pizystrat uzyskał największe poparcie społeczne. Skupiał drobnych rolników z różnych stron Attyki oraz obywateli odsuniętych od życia politycznego, jak i arystokrację

d) Historia tyranii Pizystrata i jego synów:

• rządy Pizystrata dzielą się na 3 fazy

• I → 561/560 - zapanowanie nad przeciwnikami

• - popularność z powodu sukcesów wojskowych, pełnienie funkcji polemarcha

• słabe oparcie władzy

• zjednoczenie wrogich frakcji Megaklesa i Likurga - w wyniku tego Pizystrat ustąpił

• II → porozumienie z Megaklesem

• ponowne objęcie władzy (krótkotrwałe)

• ponownie ustąpienie po załamaniu się sojuszu z Alkmeonidami

• III → opuszczenie Attyki; założenie kolonii nad zatoką Termajską

• zdobycie terenów w pobliżu Pangajonu (tereny bogate w szlachetne kruszce)

• pozyskanie środków i najemników na wyprawę przeciwko Atenom

• utworzenie bazy w Eretrii na Eubei

• lądowanie z wojskiem w pobliżu Maratonu, pozyskanie popleczników

• zdobycie Aten i wygnanie Alkmeonidów

• 528/527 - śmierć Pizystrata (naturalna)

• przejęcie władzy przez Hippiasza i Hipparcha (synów Pizystrata)

• 514 - zamordowanie Hipparcha przez arystokratów Hormodiosa i Arystogejtona

• po zamachu zaostrzono politykę wewnętrzną i zamordowano zamachowców

• usunięcie tyranii w Atenach poprzez interwencję Sparty (Kleomenes I), zaproszonej przez Alkmeonidów popartych opinią wyroczni delfickiej

e) Dzieło tyranii w Atenach:

Pizystrat:

• jego rządy były postrzegane jako rządy „dobrego obywatela”, a nie tyrana

• nie naruszał podstaw instytucji publicznych, politycznych

• osadzał wyższe urzędy własnymi ludźmi (zwłaszcza archontów)

• stosunki z arystokracją były raczej poprawne, acz nie pozbawione napięć

• tyrani oscylowali między rodzinami arystokratycznymi (poszukiwanie poparcia wśród możnych rodów)

• udzielał pożyczek chłopom

• powoływał sędziów objazdowych

• narzucił 5 % podatku

• jego czasy były czasami dużego dobrobytu

* rozwijało się rzemiosło

* eksploatowano kopalnie w górach Laurion

* bito monetę (srebrna tetradrachma)

• prowadził intensywną działalność budowlaną:

* świątynia Ateny Parthenos

* okręg Zeusa Olimpijskiego

* budowa monumentalnej fontanny miejskiej

* wytyczenie nowej Agory

Tyrani ściągali na dwór wielu poetów i rzeźbiarzy. Za panowania Pizystrata spisano Iliadę i Odyseję.

Polityka tyranów była raczej pokojowa (utrzymywano dobre stosunki zarówno z Atenami jak i z Argos).

Tyrania ateńska potrafiła pogodzić działanie organów państwowych z silną władzą jednostki.

f) Ustrój polityczny stworzony przez Klejstenesa: demy i fyle

• ograniczenie działalności starych fratrii i fyl do strefy kultu

• powołanie nowych jednostek o charakterze terytorialnym: demy i 10 nowych fyl

• podstawą tworzenia demów była sieć osadnicza (wsie + podległe terytoria)

• przynależność do demu była dziedziczna

• obywatela przypisywano do demu po skończeniu 18 roku życia

• określano obywatela poprzez podanie nazwy demu obok imienia ojca

• Demarchos - urzędnik, który przewodniczył demowi

• dem posiadał własne zgromadzenie, kulty i dobra, delegował swoich przedstawicieli do Rady

Fyle:

• 10 nowych fyl

• nie dopuszczano, aby doszło do dominacji jednej grupy obywateli nad innymi

• doprowadzono do „zmieszania obywateli” poprzez podział Attyki na 3 części:

a) Asty (miasto)

b) Paralia (wybrzeże)

c) Mesogeia (wnętrze)

Każdy z trzech regionów został podzielony na dziesięć części (trittyes); nowy fyle powstały poprzez wzięcie trzech trittyes z trzech różnych stref

• fyle oddano w opiekę herosom; wybór herosa odbywał się za pośrednictwem Delf

• w fylach dokonywano wyboru urzędników

• były podstawą tworzenia obozów wojskowych

Rada Pięciuset:

• Kluczowa instytucja systemu Klejstenesa

• przygotowywała obrady Zgromadzenia

• członkowie Rady przewodniczyli obradom Zgromadzenia i zajmowali się kontrolą urzędników

• wprowadzono nowy kalendarz w życiu politycznym, który był podzielony na 10 pytanii

Zgromadzenie Ludowe:

• organ sprawujący najwyższą władzę

• należały do niego wszystkie najważniejsze decyzje

• isegoria - zasada dopuszczająca wszystkich do przemawiania na Zgromadzeniu

Ostracyzm - pierwsze zastosowanie 487/486

• system mający na celu usuwanie osób wpływowych, które mogły się pokusić o przejęcie władzy tyrańskiej

• procedura była przeprowadzana co roku, jeżeli większość Zgromadzenia opowiedziała się za koniecznością przeprowadzenia procedury

• w głosowaniu musiało wziąć udział co najmniej 6000 obywateli

• głosy składano na ceramicznych skorupkach (ostrakonach)

• wskazany przez większość musiał opuścić miasto na 10 lat

• po powrocie zachowywał swoją pozycję i dobra; rodzina wygnanego nie traciła majątku, anie nie była prześladowana

Charakterystyka dzieła Klejstenesa:

• ograniczenie władzy arystokracji

• zerwanie raz na zawsze z władzą tyranów

• wprowadzenie demokracji (wolność słowa, dopuszczenie wszystkich do głosu, równość obywateli)

8. Epoka Wojen Perskich: 480 rok

Sztuka wojenna w dobie konfliktów z Persami.

A: Flota

Wprowadzenie innowacji w dziedzinie budowy okrętów:

• zastosowanie tarana

• wzmocnienie kadłubów

• lokowanie wioślarzy w dwóch rzędach (zwiększenie szybkości okrętu bez konieczności wydłużania go)

• wysoko umieszczony pokład dla żołnierzy, który ułatwiał walkę w czasie abordażu

Podział okrętów na 3 typy:

• dwudziestowiosłowiec - statki o 20 wiosłach ok. 15 m

• triakontery - statki o 30 wiosłach ok. 22 m

• pentekontery - statki o 50 wiosłach ok. 38 m

triakontery - wioślarze siedzieli w trzech rzędach (upowszechnione w Jonii w II poł. VI wieku)

Podstawowy typ okrętu w V w. → triera szybka w budowie, ale nie odporna na większe fale i trudne warunki atmosferyczne. Załoga liczyła 200 ludzi.

Taktyka walki morskiej - 3 fazy:

a) taranowanie

b) łamanie wioseł

c) abordaż

• w tej epoce do służby we flocie nie byli zaciągani niewolnicy

• do marynarki wcielano najczęściej najuboższych obywatelu (thetów)

B: Podbój Persji w Azji Mniejszej:

559 - objęcie władzy w Persji przez Cyrusa, który pokonał i narzucił zwierzchnictwo Medom

546 - bitwa pod Sardes pomiędzy Cyrusem, a Krezusem; usunięcie państwa lidyjskiego; stopniowy

podbój greckich poleis przez Cyrusa

539 - Cyrus zajmuje Babilon

525 - syn Cyrusa, Kambizes podbija Egipt

W ciągu dwóch pokoleń Państwo Perskie sięga od Libii po granice Indii.

Wyprawy Dariusza przeciwko Tracji i Scytom.

• przekroczenie Dunaju przez Dariusza wraz z wojskami stanowiącymi korpus ekspedycyjny

• celem wyprawy mogła być pacyfikacja plemion koczowniczych z pn. granic Iranu

• pierwsza faza wyprawy - podporządkowanie Tracji

• wyprawa generalnie zakończyła się niepowodzeniem; przyniosła jednak nabytki terytorialne: nowa satrapia - Tracja; uzyskanie podległości Macedonii.

Konsekwencje podboju perskiego dla miast Azji Mniejszej:

• panowanie perskie nie sprawiało wielkich uciążliwości

• Persowie na ogól nie ingerowali w sprawy wewnętrzne danej społeczności

• państwo perskie było wymagające ekonomicznie

• żądało dostarczania wojska (w tej sytuacji Grecy często musieli walczyć przeciwko sobie)

• silna ingerencja w sprawy wewnętrzne poleis - narzędziem tej ingerencji byli popierani przez Persów tyrani

• w wielu poleis Persowie zdobywali zwolenników wśród arystokracji poprzez przekupstwa

• w przypadku Jonii narzucony trybut wynosił 400 talentów srebra

• otworzyły się nowe możliwości podróżowania w obrębię Imperium Perskiego

• Grecy korzystali z możliwości pełnienia służby na dworze perskich władców

C: Powstanie jońskie:

• 500 - rozpoczęcie rewolty

• przywódcą były tytan Miletu - Aristagoras

• 498 - wyprawa Aristogorasa do Grecji właściwej (Sparta, Ateny); nie uzyskał pomocy od Sparty; Ateny przysłały skromne wsparcie - 25 okrętów (20 trójrzędowców + 5 okrętów z Erutrii)

• przekształcenie amfiktionii jońskiej w sojusz militarny z radą i wspólną monetą

• chwilowe zajęcie Sardes

• rozszerzenie powstania na tereny po Bizancjum; na pd. Przyłącz się Cypr i część Karyjczyków

• atak perski na Cypr (upadek 497/496) i miasta cieśniny Propontydy

• śmierć Arostogorasa podczas akcji dywersyjnej na terenie Tracji

• 494 - rozpoczęscie likwidacji powstania, bitwa morska pod Lade (353 okręty jońskie - 600 perskich); przegrana Greków; szturm i zniszczenie Miletu

• brak większych represji ze strony Persów

• Persowie zrezygnowali z popierania tyranów, co leżało u podstaw rewolty

D: Przyczyny wojen perskich:

• wojna odwetowa za pomoc udzieloną przez Ateny dla Jończyków

• narzucenie Grekom formy zależności było konieczne w celu utrzymania panowania w Azji Mniejszej

Działania wojenne do bitwy pod Maratonem:

492 - stłumienie powstania jońskiego i ekspedycja wojsk perskich do Tracji w celu umocnienia władzy. Na czele wyprawy stał Mardonis. Wyprawa mimo pewnych strat zakończyła się sukcesem. Macedonia uznała perskie zwierzchnictwo.

491 - Dariusz kieruje wezwanie do uznania zwierzchnictwa Persji nad Grecją do wszystkich greckich poleis Grecji właściwej

E: Sytuacja wewnętrzna Aten od reform Klejstenesa do bitwy pod Maratonem:

reformy Klejstenesa - 508/507

stosunki z innymi poleis:

• Eubei - wroga postawa Chalkis

• Egina (w Związku Peloponeskim) - stan toczącej się wojny

• Megara - niechętna w stosunku do Aten

• Teby, Sparta, Związek Tesalski - przygotowania do ataku

Rok 506:

• atak Związku Peloponeskiego na Attykę pod dowództwem królów spartańskich Kleomenesa i Damaratosa oraz wojsk Teb i Chalkis

• odejście Koryntyjczyków z obozu spartańskiego

• spartanie opuszczają Attykę

• Ateńczycy osiągają sukcesy atakując Teban i Chalkidyjczyków

• zwycięstwo w walkach z Tebanami - do Aten przyłączono okrąg Oropos

Bitwa pod Maratonem:

Militiades zebrał wokół siebie przeciwników powrotu Hippiasza, przekonał Zgromadzenie Ludowe o konieczności podjęcia działań zbrojnych oraz posłał o pomoc do Sparty. Sparta wysłała kontyngenty z opóźnieniem z uwagi na trwanie świąt ku czci Apollona Karnejskiego.

• oczekiwanie Ateńczyków i Platejczyków na przybycie Spartan

• Ateńczycy ok. 9 tysięcy żołnierzy, Platejczycy ok. 900

• Persowie pospiesznie się wycofali w stronę okrętów, walka na plażach

• zajęcie siedmiu okrętów, szybkie przegrupowanie i marsz powrotny w kierunku Aten

• dla Persów porażka nie była istotna

• dla Ateńczyków zwycięstwo miało decydujące znaczenie (przewaga psychologiczna)

• po przegranej pod Maratonem Persowie przez dłuższy czas nie przypuszczali ataków na Greków

487 - wybuch powstania w Egipcie i Babilonie

486 - śmierć Dariusza

F: Grecy w latach między Maratonem, a Termopilami:

• kryzys wewnętrzny w Sparcie, odsunięcie od władzy króla Kleomenesa i Domantosa

• 489 - wyprawa Militiadesa na Parros - klęska, cel - prawdopodobnie opanowanie złotonośnych terenów

• walki wewnętrzne w Atenach, zastosowanie ostracyzmu wobec Hipparcha, Megaklesa, Ksantypa

• zmiany w pełnieniu urzędu archonta (losowanie spośród kandydatów wybranych przez demy)

• odkrycie nowych żył srebra w górach Laurion (dochód ok. 100 talentów rocznie)

Dwie idee podziału środków:

a) Arystydes - podział między obywateli

b) Temistokles - budowa nowej floty - 200 trier - wygrana

• żądania ze strony Persji do poleis greckich (poza Atenami i Spartą) o danie „ziemi i wodę” (czyli podporządkowanie się); postawę poddańczą (nie uczestnictwa w oporze) poparły Delfy

481 - przygotowania do wojny z Persją

• Utworzenie Związku Helleńskiego - połączone siły państw greckich zdecydowanych na opór przeciwko Persji. Przewodziła mu Sparta.

• Prośba o pomoc skierowana do:

* Argos

* Krety

* Gelona - tyrana Syrakuz

Wszyscy odmówili (!).

Wojna 480 roku:

• współdziałanie armii Kserksesa z siłami morskimi (skoordynowanie działań wojsk lądowych i morskich)

• przekroczenie Hellespontu

• miejsce obrony przed Persami - Termopile - dowodzi Leonidas (król Sparty)

• siły greckie - ok. 4 tysiące hoplitów w tym ok. 300 spartan

• początkowo obrona była skuteczna; z czasem Persowie odkryli przejście na tyły wąwozu i zmasakrowali obrońców

• w tym samym czasie rozgrywała się bitwa morska pod Artemizjon - jej wynik pozostał nierozstrzygnięty

• flota grecka wycofała się przez cieśninę Euripos

• ludność i dobytek Aten ewakuowano na Salaminę

• flota grecka schroniła się w Zatoce Salamińskiej, gdzie została uzupełniona

• Persowie zajęli Attykę, zdobyli m.in. Akropol, który był broniony przez garstkę obrońców

G: Bitwa pod Salaminą:

• flota grecka ok. 380 trier

• flota perska - stan jak przed bitwą pod Artemizjon (dołączyły posiłki z poleis greckich uznających zwierzchnictwo Persji)

• próba cichego okrążenia floty greckiej została udaremniona przez Arystydesa

• bitwa toczyła się nad ranem - stłoczenie floty perskiej uniemożliwiało manewrowanie

• decydowało wyszkolenie i wola walki

• bitwa wygrana przez Greków

• flota perska wycofała się z powodu zakończenia sezonu żeglugi na morzu, konieczności naprawy trier, niemożności uzupełnienia strat

• bitwa pod Salaminą nie przesądziła wyniku wojny; istniała przecież ogromna armia Persów

• wycofanie się Persów do Tesalii na okres zimowy

• wybuch powstania w Babilonii - Kserkses wycofał się, żeby je stłumić

H: Kampania roku 479

Propozycja skierowana do Aten - za rezygnację z działań wojennych i uznanie zwierzchnictwa Persów gwarantowano autonomię Atenom, odbudowę wszystkich świątyń i poszerzenie terytorium Aten.

• Mardoniusz (głównodowodzący sił perskich) po raz drugi najechał Attykę i ponowił swoją propozycję

• w konsekwencji Sparta wyruszyła z odsieczą, aby wspomóc Attykę

• Mardoniusz wycofał się z Attyki i założył obóz na granicy między Platejami, a Tebami

• armia grecka wraz z wojskami sojuszniczymi liczyła 40 tysięcy hoplitów - służba i lekkozbrojni ok. drugie tyle

Bitwa pod Platejami:

• atak Persów na przegrupowujące się wojska greckie; główny ciężar walk spadł na Spartan, którzy zwyciężyli w bitwie (wygrana na prawym skrzydle, zabicie Mardoniusza)

• ostateczne rozbicie armii perskiej; Persowie uciekli na północ

• bitwa na przylądku Mykale - Grecy i powstańcy z Jonii dokonali masakry perskiego garnizonu i zniszczenia floty perskiej

• atak floty ateńskiej na Sestos, zdobycie miasta po kilkumiesięcznym oblężeniu

• zorganizowanie wyprawy przeciwko Persom na Cypr i do Bizancjum; oswobodzenie Bizancjum i częściowe zdobycie Cypru; dowodził pochodzący ze Sparty Pauzaniasz

• odwołanie Pauzaniasza z funkcji dowódcy floty, przekazanie flotylli pod kierownictwo ateńskie

I: Powstanie symmachii ateńskiej:

• data powstania: 478/477

• poleis wchodzące w skład nowego przymierza: Samos, Chios, Lesbos, Potidia i inne miasta Chalkidyki

• sojusz o charakterze obronnym

• sojusznicy musieli wnosić wspólne opłaty (phoros)

• powołano koine syndos - Rada państw sojuszniczych zbierająca się na Delos

• każdy członek przymierza musiał brać na siebie część ciężaru związanego z budową floty (jedni dostarczali statki, inni opłatę pieniężną)

• naczelne dowództwo przypadło Atenom

Bitwy: pod Platejami i Mykale, bunt Samos, uwolnienie polis nad Hellespontem - decydujące fazy wojen perskich.

J: Znaczenie i skutki wojen perskich:

• hegemonia na Morzu Egejskim w rękach Aten

• główny port morza egejskiego = Pireus

• Ateny stały się najważniejszym gospodarczo miastem Grecji i stolicą kulturalną

• Symmachia ateńska okazała się nie trwała:

- podczas próby opuszczenia symmachii przez Naksos, Ateny zmusiły polis do poddania się

466/465 - bitwa pod Eurymendon - między Grekami, a Persami; bitwa lądowo-morska; zwycięstwo Greków

465 - bunt Thasos przeciwko symmachii; bunt dotyczył punktów handlowych wybrzeża trackiego i kopalni

• trzyletnie oblężenie Thasos - ostatecznie klęska obrońców

• w konsekwencji zburzenie murów, redukcja floty, utrata posiadłości na kontynencie, płacenie kontrybucji

Sparta - lata 70-te i 60-te; sprawy wewnętrzne:

• szereg niepokoi wewnętrznych

• znaczne straty ludnościowe oraz niski przyrost naturalny

• powszechne łapówkarstwo

• walki z Argos, sprzymierzeńcami i Związkiem Arkadyjczyków

• bunt; powstanie helotów

• schronienie się powstańców na górze Ithome

• nakłonienie powstańców do poddanie się, a następnie wygnanie ich

Ateny lata 70-te, 60-te sprawy wewnętrzne:

• odbudowa po zniszczeniach wojennych

• budowa murów obronnych

• protest Sparty przeciwko budowie tychże

• wygnanie Temistoklesa (ostracyzm)

• dojście do władzy Kimona, który był zwolennikiem rozwijania morskiej potęgi Aten

• dążenie do podziału wpływów między Spartę i Ateny

• Kimon utracił władzę w wyniku reform Efialtesa i zerwania sojuszu ze Spartą

Reformy Efialtesa:

462 - zmiana uprawnień Areopagu - Efialtes odebrał Areopagowi uprawnienia nadzoru nad ustrojem i oddał je Radzie Pięciuset, Zgromadzeniu Ludowemu i Sądom (heliai)

Areopag pozostał trybunałem sądzącym przestępstwa na tle religijnym, zabójstwa i umyślne zranienia

V. Religia

ważnym źródłem jest „Teogonia” Hezjoda*

Cechy podstawowe religii greckiej:

• religia grecka składa się z wierzeń wielu ludów, które napływały na tereny płw. Bałkańskiego na przełomie III/II tys. p.n.e., a także z czasów jeszcze wcześniejszych

• zapożyczenia od ludów, z którymi Grecy stykali się na przełomie wieków

• brak spisania wyobrażeń religijnych; kładli nacisk na kult, a nie wizerunki bogów

• miara pobożności - skrupulatność wypełniania obrządku

• asebia - publiczne znieważenie tradycyjnych bogów - bardzo surowo karane w polis;

• stanowiły zagrożenie dla całej wspólnoty, którą mógł dosięgnąć gniew bogów

Pojęcie bóstwa:

• silna antropomorfizacja bóstw

• dopatrywanie się boskiej obecności w każdym aspekcie życia

* wszystko co wychodziło poza normalność i przychodziło nagle było natchnione przez bogów

* piękno, siła, odwaga

* zjawiska pogodowe

• podział na bogów i boginie

• pogląd, że kosmos jest miejscem walki i rywalizacji między bogami

• bogowie pojmowani jako siły, a nie osoby

• łączyły ich wspólne cechy: nieśmiertelność, potęga, ludzka postać

• różniły ich strefy działania

• bóstwa były wielopostaciowe np. Zeus

• Grecy byli przekonani, że bóstwo jest równocześnie wielopostaciowe i jednopostaciowe

• bóstwa dzielono na strefy: chtoniczną i uraniczną

• bogowie chtoniczni - działali we wnętrzu ziemi

• bogowie uraniczni - działali w powietrzu i na niebie

• przenikani nowych bóstw do świata greckiego

Demony:

• określano tak grupę bóstw, które nie przyjęły określonej ludzkiej postaci

• przykładami demonów były: centaury, harpie, nimfy, meduzy, kery, bóstwa rzek

Demony dzieliły się na dobre i złe, zaś każdy człowiek posiadał swojego demona.

Herosi:

• ludzie, którzy po śmierci uznawani byli za herosów

Podział herosów:

• stare, zmitologizowane bóstwa

• bohaterowie, np. założyciele kolonii, których biografie były znane

• herosa wiązano z konkretnym terytorium

• był opiekunem niewielkiej grupy osób (wsi, danej okolicy)

• ośrodkami kultu były grobowce, relikwie

• przy grobach herosów powstawały wyrocznie

• składano im ofiary niekrwawe (chleb, ziarna, oliwki etc.)

• nie istniała wyraźna granica między kultem bogów i herosów

Bogowie i ludzie:

• bogowie są obecni w świecie ludzkim, ingerują w sprawy ludzi (bieg wydarzeń, uczucia, myśli)

• ciąg rzeczy świata jest wynikiem decyzji ludzkich i boskich

• bogowie nie są od narzucania ludziom swojej woli, tylko od udzielania wskazówek i prób perswazji

• bóstwo może być wrogie człowiekowi, jeżeli będzie chciał wykroczyć poza swój ludzki stan

Mity:

• Grecy traktowali mity jako fikcję, nie wierzyli w mityczne przekazy tak jak chrześcijanie w biblię

• mity były różnorodne, wiele miało związek ze sferą sakralną (wśród nich tzw. opowiadania święte przekazywane przez kapłanów

Kult:

• czystość rytualna - w celu nawiązania kontaktu z bogami trzeba było być „wolnym od zmazy”

• osoba, która dotyka człowieka nieczystego sama staje się nieczysta; czystość można było odzyskać poprzez obmywanie i okadzanie

• konsekwencją zerwania rytualnej czystości mogła być obraza bogów, która dotyczyła nie tylko jednostek, ale całego ludu

• przeciętny Grek nie przejmował się nazbyt zachowywaniem rytualnej czystości, a nawet uznawał takie zachowanie za patologiczne

Ofiary:

• były to najważniejsze akty kultu

• ofiary dzieliły się na krwawe i bezkrwawe

Ofiary krwawe - zwierzęta hodowane przez człowieka; kult określał jaki rodzaj zwierzęcia ma być złożony w ofierze (zazwyczaj woły, byki)

• wybranie zdrowego zwierzęcia nigdy nie pracującego, dokonanie oględzin przez ekspertów od rytuału

• rytualne zabójstwo zwierzęcia, zebranie krwi lub ułożenie zwierzęcia tak, aby krew tryskała na ołtarz

• spalenie tłuszczu i kości na ofiarę dla bogów

• wrzucenie resztek zwierzęcia na ofiarę dla bogów

• uczta i libacja po spełnionej ofierze

Ofiary dla bóstw chtonicznych:

• zabijano tak, aby krew wsiąkała w ziemię

• wrzucanie zwierzęcia w dół lub rozpadlinę

Ofiary składane najczęściej w sanktuariach, przy ołtarzach

• na ofiarę można patrzeć z perspektywy darów dla bóstwa; według greckiej tradycji dar jest gestem zobowiązującym drugą stronę do zrewanżowania się

• składanie ofiar może być też postrzegane jako wspólna uczta bogów i ludzi śmiertelnych

• składano także broń, klejnoty, szaty, naczynia → przedmioty te składano w świątyniach

Modlitwy i święta:

• akt kultowy

• zwracano się określaną formułą do modlitwy do danego bóstwa wymieniając je imiennie oraz z jego przydomków

• do bogów zwracano się często swobodnie bez określonej procedury

• do bogów zwracano się głośno, często w dużych skupiskach ludzkich intonowano hymny

• podstawą wspólnego działania sakralnego była procesja wyruszające ze znamienitego punktu miasta do sanktuarium - podczas uroczystości odbywały się śpiewy i tańce

• ludzie sprawowali kult najczęściej razem (wśród własnej fyli, fratrii lub demu)

• cudzoziemcy mogli składać ofiary, gdy zostali dopuszczeni do praktyk poprzez „zrobienie miejsce” musieli mieć jednak swojego przedstawiciela z grona obywateli

Kultu domowe:

• w domu ceremonie odprawiali pan i pani domu wraz z pozostałymi mieszkańcami przy domowym ognisku

• Hestia - bóstwo ogniska domowego

• na dziedzińcu domu znajdował się ołtarz Zeusa Herkejosa

• kult węża (bóstwo chtoniczne) przynosił demowi dostatek i płodność

• kult zmarłych - najważniejszy obowiązek żyjących

Kulty fratrii:

• własne miejsca kultowe

• święcono Apaturie (święto tych, którzy mają wspólnego ojca)

Sprawowanie kultu w polis:

• główny cel - zapewnienie przetrwania i trwałości kultu oraz pomyślności wspólnoty

• czczenie wspólnie określonych bogów

• w imieniu ludu ofiary składali urzędnicy

• Zgromadzenie Ludowe decydowało o rodzaju składanych ofiar

• polis była organizatorem świąt powtarzanych cyklicznie

• do polis należało dbanie o miejsca kultu i budowanie świątyń

Miejsca kultu:

• hieron - wydzielony święty obszar

• przy wyborze miejsca kultu kierowano się radami wieszczów i wyroczni

• obszary wybierane na święte miejsca: gaje, szczyty górskie, jaskinie, skrzyżowania dróg, źródła, strumienie

Miejsce święte musiało być wyraźnie odgrodzone w tym celu stawiano kamienie lub mur.

• aby wejść do miejsca świętego należało oczyścić się ze zmazy

• w miejscu świętym znajdował się ołtarz

Świątynie:

• budowane wewnątrz świętej przestrzeni

• wewnątrz znajdował się posąg bóstwa lub postacie anikoniczne (słupy drewniane lub kamienne)

• do świątyni mogli wchodzić wszyscy wierni

• „adyton” - pomieszczenie, do którego wstęp miały tylko osoby z personelu świątynnego i tylko w określone dni

• w Grecji istniało dużo świątyń i miejsc świętych.

Kapłani:

• kapłani tak na dobrą sprawę nie istnieli w Grecji; funkcje kultowe sprawowali głowni urzędnicy

• brak stanu kapłańskiego określonego w granicach i interesach

• funkcje kapłańskie były sprawowane głównie w wielkich sanktuariach przez ludzi, którzy musieli posiadać wiedzę rytualną

• czynności kapłańskie często sprawowały kobiety

• kapłani posiadali wiedzę niedostępną dla zwykłych ludzi odnośnie sprawowania kultu i rytuałów religijnych - zajmowali się utrzymywaniem porządku w sanktuariach, zarządzali mieniem boga etc.

• kapłani działali najczęściej przez rok, choć zdarzały się też urzędy dożywotnie

• kapłani cieszyli się ogromnym prestiżem

• odróżniali się strojem - białe lub purpurowe szaty, specjalny pas, diadem lub wieniec

Kult zmarłych:

• po śmierci człowiek stawał się nieśmiertelnym cieniem

• umarli mogli żywym zarówno pomagać jak i szkodzić

• ramy kultu zmarłych stanowił dom

• polis zajmowała się kultem i pochówkiem jedynie poległych na wojnie

• zmarłego należało koniecznie pochować, żeby jego duch nie stanowił zagrożenie dla żywych

• dwa typy pochówków: grzebanie i palenie zwłok

• po śmierci domownika następował okres opłakiwania (brali w nim udział rodzina oraz dalsi i bliżsi sąsiedzi)

• ze zmarłym chowano jego prywatne przedmioty służące mu za życia

• nad grobem składano ofiary ze zwierząt, wylewano wodę i miód, a następnie przystępowano do uczty, w której brali udział żywi jak i umarli

• dziewiątego dnia po pogrzebie składano zmarłemu ofiary; następnie powtarzano to cyklicznie

Wyrocznie:

wieszczkowie

• w początkach epoki archaicznej interpretowali wolę bogów

• należeli do grupy Demiurgów

• byli na usługach (zwłaszcza) rodzin arystokratycznych

• w późniejszych latach ustępują pierwszeństwa wyroczniom

Wyrocznie: najważniejsze w Delfach, Dodonie (Epir), Didymie (Azja Mniejsza), Epiauros (Peloponez)

Głównie zadawane im pytanie dotyczyło tego, jak odmienić bieg losu na swoją korzyść

• dwa rodzaje wieszczenia:

* ze znaków

* przemowa medium natchnionego przez boga

wieszczenie ze znaków:

• z zachowania zwierząt (zwłaszcza ptaków)

• z trzewi zwierząt

• nagłych dźwięków

• z obserwacji ognia, dymu, powierzchni wody

• ponadto wyrocznie posługiwały się metodą losowania (zdając się na los boga)

wieszczenie poprzez przemówienie medium:

• stosowane, gdy żaden z wyżej wymienionych sposobów nie mógł być zastosowany

Najsłynniejsze wyrocznie:

Wyrocznia w Dodonie - najstarsza w Helladzie; bogowie przemawiali w szumie liści dębów; interpretacja należy do kapłanek Dione; wieszczenie z dźwięku otłukujących się o siebie brązowych naczyń; wieszczenie poprzez ciągnięcie losów

Wyrocznia w Delfach - sięga VII wieku; najsłynniejsza grecka wyrocznia; posługiwano się różnymi technikami wieszczenia; na najważniejsze pytania odpowiadała pytia, która przyjmowała interesantów w nieliczne dni w roku; największe wpływy tejże wyroczni przypadają na VI wiek

Agony - zawody mające na celu sprawić przyjemność bóstwu; podczas agon organizowano zawody sportowe, konkursy recytatorskie, konkursy poezji, konkursy chórów śpiewanych; do ogłoszenia zwycięzcy powoływano specjalną komisję; zawsze miały związek ze strefą kultu

Kult Dionizosa: kult orgiastyczny; wierni osiągali stan ekstazy poprzez taniec, wino, muzykę alusów; tłem dla obrzędów była noc rozjaśniona blaskiem pochodni; wierni tworzyli okresowe grupy przemierzające lasy i pastwiska; chwytano i rozrywano napotkane zwierzęta, a następnie jedzono je na surowo; był to kult wyzwalający, nie kierujący się określonymi zasadami; zrzeszał ludzi, którzy nie mogli znaleźć sobie miejsca w polis - kobiety, niewolnych chłopów, ludzi z marginesu; okres kultu Dionizosa przypadł na okres archaiczny, czyli okres wielu niepokoi.

Misteria eleuzyńskie:

mysterion - kult, do którego mają dostęp ludzie, którzy poddali się specjalnym, tajnym inicjacjom; najbardziej popularne odbywały się w osadzie Eleusis (20 km od Aten); w misteriach nie mogły brać udziału osoby splamione zabójstwem bądź nie znające języka greckiego

• bardzo liczne rzesze uczestników

• wśród wtajemniczonych - przybysze z różnych miast, niewolnicy, kobiety

• polis rozciągała na nie patronat, mimo że nie były częścią oficjalnej religii

• kult sprawowany przez przedstawicieli rodzin arystokratycznych

• obrzędy były częścią kultu Demeter i odwoływały się do porwania jej córki Kory - Persefony do Hadesu

• kult sięga czasów mykeńskich

• uczestnicy misteriów musieli przestrzegać postów - walor oczyszczający

• w czasie uroczystości w świątyni dochodziło do zaślubin między kierującym misteriami kapłanem, a kapłanką - symbol zgody Zeusa i Demeter

• istota misteriów - obejrzenie przedstawienia, wysłuchanie i powtarzanie formułek po kapłanie

Orficy: sekta powstała w VI wieku; zrzeszała ludzi przystępujących do niej z własnej woli; miała swoich kapłanów - kierowała życiem i praktykami wiernych; stworzyli własną literaturę religijną (hymny, opisy świata podziemnego; zalecenia rytualne)' wg orfików los człowieka jest zależny od postępowania na świecie; w sektach dość często szukano oczyszczenia ze zmazy; zakazy dotyczące pożywienia - nie jedli mięsa.

VI. Kultura Grecji archaicznej:

Sympozja: jedna z najważniejszych form życia towarzyskiego; zaczynały się od aktów religijnych, śpiewania, peanów; wspólny posiłek, po którym następowała libacja (pito wino mieszane w kraterach, zakąszano serami, oliwkami i owocami; w sympozjach brało udział kilkanaście osób z warstwy arystokratycznej; usługiwali niewolnicy (najczęściej młodzi chłopcy); wybierano przywódcę sympozjonu, który kierował całą uroczystością; w czasie trwania uroczystości poza piciem i debatowaniem grano w gry towarzyskie np. kottabos (pryskanie ostatnimi kropelkami wina w dany cel); sympozja zacieśniały więź międzyludzką, integrowały grupę.

Pozycja kobiety w społeczeństwie doby archaicznej:

• społeczność Greków jest społecznością mężczyzn

• miejsce kobiety było w domu (doglądanie kobiecej służby, wychowywanie dzieci)

• nie mogły same chodzić po mieście

• małżeństwo było efektem decyzji rodziców i ekonomicznych kalkulacji

• przyszli małżonkowie nie miel się okazji ani spotkać, ani poznać

• kobiety mogły brać udział w chórach dziewczęcych (śpiewały pieśni, tańczyły)

• kobiety z niektórych domów arystokratycznych tworzyły własne środowiska kulturowe

Rola homoseksualizmu w społeczności mężczyzn:

• w okresie archaicznym najbardziej wysublimowana i najważniejsza forma erotycznych pasji

• wolna kobieta nie mogła być „przedmiotem erotycznym”

• dogodne warunki dla rozwoju homoseksualizmu stwarzały igrzyska i instytucje gimnazjonu, w której mężczyźni spędzali ze sobą wiele czasu

• najczęstsze związki → mężczyzna + młody chłopiec; poza czynnościami seksualnymi mężczyzna miał wprowadzić młodego chłopca w świat dorosłych pełnił ważną funkcję wychowawczą

• wedle ideały chłopiec powinien być skromny i powściągliwy

Sport i igrzyska

• zwycięstwo w igrzyskach miało równą wagę co wyczyny wojenne

• związek między sportem, a religią (zawody ku czci bogów)

• nagrody przyznawano tylko zwycięscy

• zawody urządzano także ku czci zmarłych arystokratów

• geneza greckich zawodów sięga II tysiąclecia

• w czasach archaicznych sport był domeną arystokracji

• od schyłku czasów archaicznych uprawianie sportu upowszechnia się również w warstwie średniozamożnych

Najważniejsze agony:

• Igrzyska Olimpijskie 776

• Igrzyska Pytyjskie w Delfach 582

• Igrzyska Istmijskie w Koryncie 581

• Igrzyska Nemejskie w Argolidzie 573

• przełom VI i V wieku powstają urządzenia sportowe: gimnazjony, palestry z terenami do skoków i zapasów, bieżnie

• okazja do obdarowywania innych i w ten sposób manifestowania swego bogactwa

• wszystkie konkurencje były indywidualne

• najstarsze konkurencje sportowe:

a) biegi 192 m i 4614 m

b) skoki

c) rzut dyskiem

d) rzut oszczepem

e) zapasy

f) pięściarstwo

Literatura:

Epika:

• rozwija się przez cały okres archaiczny

• najsłynniejsze dzieła Iliada i Odyseja

• poezja zajmująca się tradycyjnymi tematami

• pod tradycyjnym tytułem przetrwały „hymny homerowe” - zbiór kilkudziesięciu utworów pochwalnych ku czci wybranych bóstw

• w tradycji poezji epickiej mieści się poezja Hezjoda, zachowała się Teogonia „Narodziny bogów” → teogonia wykorzystuje i przetwarza wiele mitów

• inne ważne dzieła epickie: Katalog niewiast, Tarcza Heraklesa, Prace i Dni

Liryka:

• charakteryzuje się wielką rozmaitością treści i form

• liryka różni się od epiki: pod względem merytorycznym; opowiadania są o wiele krótsze; związane są z jednorazową sytuacją życia społecznego; poeta bardzo często przemawia jako konkretna indywidualność w tekście

• najczęściej pisane dla grupy mężczyzn biorących udział w sympozjonie

• Safona pisała utwory dla swoich wychowanek

• do liryki zaliczały się jedynie utwory przeznaczone do śpiewania: dzielimy je na solowe i chóralne

• najstarsza liryka powstała w miastach doryckich; w następnych wiekach kultywowano tę tradycję i tworzono utwory o zabarwieniu doryckim

Najsłynniejsi przedstawiciele:

Pindar, Bakchylides, Safona (Lesbos VI wiek, poezja miłosna), Anakreont, Symonides, Stesichoros, Ibykos, Alkaios (Lesbos VI wiek, treść walki polityczne w Mitylenie), Alkman (pieśni ku czci bogów dla chórów dziewczęcych, Sparta VII wiek)

• Najstarszy z poetów lirycznych - Archiloch z Paros (680-640)

• koniec VI wieku - powstają pieśni chóralne ku czci ludzi (zwycięzców igrzysk) Pindar i Symonides z Keos

Dramat:

• powstał w okresie archaicznym

• oprócz dramatu powstają jeszcze: tragedia i komedia

• w 534 roku tragedie włączono do Wielkich Dionizjów

• powstały agony (igrzyska) tragedii (nie wiadomo kiedy dokładnie)

- każdy autor zgłaszał dwie tragedie i jeden dramat satyrowy (tetralogia)

- autor każdemu autorowi przydzielał chóry z 15 obywateli ateńskich

- jury konkursu stanowiło 10 wylosowanych obywateli

• zawody komediopisarzy od roku 486 zwane Lenajami

• nie zachowała się żadna komedia archaiczna

• zachowało się siedem tragedii archaicznych Aischylosa , powst. W l. 472-458

• wg Arystotelesa tragedia wywodzi się z pieśni chóralnej (dytyrambu) związanej z kultem Dionizosa lub herosów

• słowo komoidia znaczyło pierwotnie „pieśń kosmosu”

• kosmos - swawolny karnawałowy pochód należący do kultu Dionizosa

• komedia powstała z połączenia pieśni kosmosu i farsy

• farsa - krótka, improwizowana scena z aktorami w rolach komicznych

• w czasach odległych do przedstawienia sztuk teatralnych należał okrąg Dionizosa Eleutereusa (pd. Zbocze Akropolu) - znajdował się tam okrągły plac, na którym śpiewał i tańczył chór, dla aktorów ustawiono podwyższenie

• sztuki wystawiano również na agorze

Początki filozofii i nauki:

• pojedyncze przypadki odnajdujące kierunek myślenia filozoficznego pojawiają się już w VI wieku

• od IV wieku kierunek ten zaczęto nazywać filozofią (umiłowanie mądrości)

• pierwszych filozofów zwłaszcza z Miletu VI wieku Aristoteles nazywa „fizykami” bądź „fizidogami”

A. najstarszy z pierwszych filozofów - Tales z Miletu (początek VI wieku) - uważał wodę za podstawę wszechświata (mówiąc o wodę miał na myśli pewną siłę jakość, przeciwstawiał się ziemi czyli twardości i bezwładności)

B. Anaksymander z Miletu - napisał swe dzieło prozą (w przeciwieństwie do Talesa, który nie napisał niczego), twierdził że początkiem świata jest to co nieograniczone-nieokreślone i jako pierwszy Grek narysował mapę powierzchni ziemi

C. Anaksymenes z Miletu - według niego początkiem wszystkiego jest nieograniczone powietrze, jego teoria była kompromisem pomiędzy poglądami Talesa i Anaksymandra

D. Pitagoras z Samos - V wiek - łączył dyscyplinę życia, zakazy i nakazy rytualne, medytacje metafizyczną, badania matematyczne. Założył sektę (od poł. V w. osiągnęła duże wpływy polityczne w pd. Italii); jego nauki nie zostały spisane, lecz przekazane ustnie

Poglądy → zasadą wszechświata są liczby i figury geometryczne, i relacje matematyczne; dusze wcielają się w różne istoty żywe; poprzez intensywne ćwiczenia człowiek może sobie przypomnieć co jego dusza przeżywała w poprzednich wcieleniach

E. Inni filozofowie

Ksenofanes z Kdofanu (570-475); Parmenides z Elei (VI/V w.); Heraklit z Efezu - napisał księgę filozoficzną, a świat pojmował jako nieustanną walkę, zwalczające się przeciwstawnie bieguny

• filozofowie nie biorą pod uwagę tradycji, ani autorytetów

• każdy z nich ma swoje własne, indywidualne spojrzenie na świat

Filozofia archaiczna:

• krytykuje tradycje

• uwalnia się od autorytetów

• ufa w indywidualny rozum, rzeczowość i trzeźwość

Alkmeon - początek V wieku, lekarz, twierdził, że równowaga sił (isonomia); wilgoć - suchość;gorzkość - słodkość etc. mają za skutek zachowanie zdrowia; jedynowładztwo (monarchia) którejś z tych sił powoduje chorobę; połączenie myśli politycznej z filozofią

Sztuka:

• najważniejszy odbiorcy: polis i arystokracja

• pojawienie się okazałych świątyń, posągów i kolumn ku czci bóstw

• powolny rozwój budownictwa publicznego

• pojawienie się warstw wyspecjalizowanych rzemieślników pracujących dla arystokratów i tyranów (tyrani i arystokraci byli najbardziej zainteresowani usługami rzemieślników, ponieważ poprzez propagowanie sztuki, wspieranie jej i finansowanie nowych inwestycji publicznych manifestowali swoją potęgę)

• od wieku VII na sztukę grecką silnie oddziaływają wpływy wschodnie (tendencja ta utrzyma się z różnym natężeniem aż do czasów klasycznych)

• wschód dla Greków to przede wszystkim Syria i Fenicja

Architektura:

• początki architektury greckiej zaczynają się formować wraz z rozwojem miast - VII wiek

• VII wiek - utrwala się świątynia

• VII - Grecy uczą się stawiania budynków z ciosanych bloków kamiennych (łączone bez zaprawy)

• powszechne jest łączenie materiałów budowlanych np. drewna i kamienia

• pojawia się kolumnada, szczególnie charakterystyczna dla świątyń greckich

• schyłek VII wieku - formują się style dorycki i joński

Najstarsze świątynie w stylu doryckim:

• świątynia Apollona (620-610) Thermos - Etolia

• świątynia Hery (600) - Olimpia

W VI wieku w stylu doryckim wznoszono nie ma wszystkie budynki kultowe:

Najsłynniejsze świątynie:

• Świątynia Hery na Samos IX/VIII wiek - zniszczona ok. 670 (Herajon I)

• Herajon III 570-560 - zniszczona kilka lat po zakończeniu prac

• sanktuarium Artemidy w Efezie (Artemizjon) wzniesiona przy pomocy Krezusa, króla Lidii

Od początku VI wieku powstają także:

• baseny

• fontanny

• akwedukty (na Samos z inicjatywy tyrana Polikratesa)

Rzeźba:

rzeźba posągowa powstaje w VII wieku (wcześniej jedynie małe figurki ceramiczne bądź z kości słoniowej)

• VII wiek - powstają posągi kamiennie o rozmiarach naturalnych

• VI wiek - silne wpływy sztuki wschodu (zwłaszcza Egiptu)

• VI wiek - udoskonalona zostaje technika odlewania z brązu; brąz staje się ulubionym materiałem rzeźbiarskim

• ulubiony temat rzeźbiarski - Kuros (nagi mężczyzna, stojący nieruchomo)

Ceramika:

• po wiek IV zajmowała w wytwórczości Greków bardzo ważne miejsce

• koniec VII wieku - narodził się attycki styl czarnofigurowy

• ok. 530 - narodził się attucki styl czerwonofigurowy

Autorstwo:

K.P. na podstawie notatek Bartłomieja Mikulskiego i I tomu Historii Starożytnych Greków.

Wszelkie daty odnoszą się do czasów przed naszą erą - chyba, że zaznaczono inaczej.

Ludy Morza - federacja plemion żyjących na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego.

---