PLATON (427-347 r. p.n.e.)
„Myśleć to co prawdziwe, czuć to co piękne i kochać co dobre - w tym cel rozumnego życia”
„ Doświadczenie pozwala nam kierować własnym życiem wedle zasad sztuki, brak doświadczenia rzuca nas na igraszkę losu”.
Powszechnie uważa się, że myśl Platona jest szczytowym osiągnięciem greckiej filozofii. Był uczniem Sokratesa, był świadkiem, jak jego mistrz wypija cykutę i umiera. Platon był nauczycielem Arystotelesa. Platon urodził się w arystokratycznej rodzinie w mieście - państwie Ateny w epoce wielkich niepokojów i przemian. Miasto było w stanie wojny z sąsiednią Spartą, a jednocześnie przeżywało polityczne, moralne i społeczne konflikty wewnętrzne.
Znaczna część filozofii Platona to rozwiniecie rozmów podejmowanych przez Sokratesa. Sokratesowe poszukiwania definicji takich pojęć jak sprawiedliwość, męstwo i litość przeobraził w całą teorię o naturze rzeczywistości. Była to teoria idei, czy inaczej teoria form. Platon zakładał w niej istnienie świata doskonałych form, które są wieczne, niezmienne i poznawalne rozumem, a zmieniający się bezustannie świat przedmiotów materialnych stanowi ich imitację.
Dzieła Platona można podzielić na trzy główne grupy. Do pierwszej należą wczesne dialogi dotyczące przeważnie poszukiwania moralnej doskonałości, oraz definicji zalet i takich cech jak męstwo czy pobożność. Grupa druga zawierająca m.in. „Fedona” i „Państwo” ukazuje rozwój czołowych doktryn Platona; teorii form i związanej z nią teorii wiedzy oraz nauki o ludzkiej duszy i jej przeznaczeniu. Trzecia grupa pism ma nieco inny charakter. Kilka należących do niej dialogów świadczy o zainteresowaniu kwestiami logicznymi i opisuje metodę dialektyczną, zwaną łączeniem i dzieleniem, która pokazuje, w jaki sposób związki między ideami czy inaczej formami można wyjaśnić na drodze dzielenie formy o znacznej powszechności, na przykład cnoty, na podgrupy. Ta część dialogów obejmuje „Prawa, Polityka i Fileba” - dzieła o bardziej specjalistycznym charakterze i napisane surowszym stylem.
Wiara Platona w istnienie świata doskonałych, czy idealnych form miała swe źródło w uznaniu przezeń zmiennej i niedoskonałej natury przedmiotów postrzegalnych zmysłowo i w przekonaniu, ze można sformułować idealne pojęcie przynajmniej niektórych rzeczy, a w szczególności takich figur geometrycznych jak koło trójkąt. Względy te sprawiły, że Platon założył istnienie świata doskonałych, niematerialnych, wiecznych i w pełni rzeczywistych form, których imitacją jest postrzegany przez zmysły świat przedmiotów materialnych.
Zagadnienia metafizyczne - teoria idei
W swoich rozważaniach filozoficznych Platon podążał wytyczonymi przez Sokratesa ścieżkami. Sokrates pytał, czym jest dobro, cnota, dusza, starał się ustalić, co tak naprawdę ludzie rozumieją pod tymi pojęciami, następnie próbował stworzyć ich definicje.
Platon wszedł poza kwestie etyczne i zajął się także zagadnieniami metafizycznymi, pytał o wszelkie inne pojęcia, czyli nazwy tego wszystkiego, co istnieje. Platon doszedł do przekonania, że oprócz zwykłych, przemijających rzeczy istnieją także byty nieznane, niematerialne i wieczne, których nie można poznać w sposób bezpośredni, i to do nich, a nie do rzeczy odnoszą się pojęcia. Byty będące przedmiotem pojęć ogólnych nazywał ideami. A zatem na rzeczywistość jako całość w istocie składały się dwa osobne światy, poznawany przez człowieka za pomocą zmysłów świat rzeczy, oraz istniejący poza czasem i przestrzenią świat idei, który można poznać poprzez pojęcia, czyli rozumowo. Platon sformułował, więc tezę o dualizmie świata. Świat realny jest odwzorowaniem świata idealnego. Przedmioty świata zmysłowo poznawalnego jedynie „uczestniczą” w świecie idei. Tak naprawdę istnieją obiektywnie, w sensie trwania i niezmienności, tylko idee, istnieją bowiem poza naszą świadomością, niezależnie od tego czy je poznajemy, i jak je poznajemy, ale zarazem mogą zostać poznane tylko dzięki świadomości, czyli rozumowi.
Ilość idei tak jak rzeczy była nieskończona, ale panowała między nimi hierarchiczna relacja; na samym szczycie umiejscowiona została idea Dobra, którą filozof utożsamiał niekiedy z Bogiem. Idea dobra w całym systemie Platona stała się swego rodzaju zasadą. Tak jak światło słoneczne sprawia, że przedmioty stają się widzialne i przez to poznawalne, tak samo Idea Dobra umożliwia poznanie prawdy o bycie.
Zagadnienie antropologiczne - dualizm duszy i ciała
Podobnie jak w rozważaniach dotyczących metafizyki, czyli nauki o bycie, tak też w antropologii, czyli nauce o człowieku, zakładał Platon dualizm. W przypadku świata był do dualizm rzeczy i idei, a w przypadku człowieka dualizm ciała i duszy. Platon podobnie jak poprzednicy pojmował duszę jako czynnik ruchu i życia, uważał jednak, że jest niematerialna, chociaż istniejąca realnie. Za pitagorejczykami i orfikami przyjął pogląd o nieśmiertelności duszy, jej niezależności od ciała, przy czym dusza jest doskonalsza od śmiertelnego ciała, ale jednocześnie ciało, przywiązując dusze do materii, staje się dla niej więzieniem.
Zatem dusza była pierwiastkiem nieśmiertelności w człowieku, a zatem iskrą bożą, gdyż pochodziła ze sfery boskości, rozumności. Z przekonania o nieśmiertelności duszy wynikała teoria dotyczące jej pre- i protoegzystencji.
Pierwotnie dusza istniała bez ciała, jednakże wskutek zmysłowych pożądań uległa skażeniu i została uwięziona w ciele. Poprzez poznanie prawdy, co w praktyce oznacza kierowanie się w życiu rozumem, może dusza uwolnić się z uciążliwego przywiązania do ciała i powrócić do stanu pierwotnego. Zanim to jednak nastąpi, człowiek musi przejść wiele takich cyklów wcieleń, czyli zakładał Platon także metempsychozę (inaczej reinkarnację). Śmierć nie była więc złem, lecz powrotem do prawdziwego, w pełni świadomego życia.
Duszę dzielił filozof na trzy powiązane ze sobą części: pierwsza obejmowała to, co w człowieku boskie - był to rozum, dwie pozostałe dotyczyły zmysłowego postrzegania świata (szlachetniejsza popędliwość i stojąca od niej niżej pożądliwość).
Zagadnienia epistemologiczne - teoria anamnezy i metoda dialektyki
Prawdziwe poznanie wg Platona sprowadzało się do poznania świata idei, które były prawdziwymi bytami w przeciwieństwie do iluzorycznych rzeczy. Idee mogły być postrzegane jedynie przez duszę odwołującą się do poznania rozumowego. Nie znaczy to jednak, aby zmysły w akcie poznania okazywały się zupełnie bezużyteczne; są one narzędziem dostarczającym podstawowych spostrzeżeń i wrażeń, które co prawda ni mogą uchodzić za wiedzę pewną, ale w toku rozumowania doprowadzają do poznania idei, czyli prawdziwych bytów. Tym kolejnym stopniom poznawania rzeczywistości odpowiadają różne rodzaje wiedzy: istnieje wiedza prawdziwa uzyskiwana dzięki rozumowi, w jej ramach Platon rozróżniał jeszcze wiedzę pośrednią wynikającą z poznania tworów matematycznych, oraz z bezpośredniego poznania idei. poznanie zmysłowe świata rzeczy nazywał filozof mniemaniem, lub domysłem i tez wyróżniał jego dwie odmiany: doskonalsze, odnoszące się bezpośrednio do rzeczy świata empirycznego, oraz odnoszące się do samych rzeczy.
Poznanie świata idei jest możliwe tylko dlatego, że poznająca dusza wcześniej, w swojej preegzystencji, mogła oglądać idee, a gdy została uwięziona w ciele, zapomniała o nich. Inaczej mówiąc, poznanie, jak i wszelkie uczenie się, polega na przypomnieniu prawd zapisanych w ludzkiej duszy czyli na anamnezie. Proces wznoszenia się człowieka przez kolejne stopnie poznania aż do najwyższej Idei Dobra opisał Platon w swojej słynnej metaforze jaskini, w której przebywają ludzie przykuci do skał i odwróceni do wyjścia. Świat rzeczywisty znajduje się na zewnątrz jaskini, w jej wnętrzu natomiast na ścianie przeciwległej do wejścia ludzie widzą jedynie cienie odbijane przez przedmioty umiejscowione na wyższej półce za ich plecami. Cienie pojawiają się za sprawą światła rzucanego przez ognisko. Pogrążeni w nieświadomości ludzie myślą, że widziana przez nich gra cieni jest prawdziwą rzeczywistością.
Platon szukał właściwych metod poznania idei. Metody empiryczne okazywały się niewystarczające, gdyż badały jedynie zmienne rzeczy, i wywoływane przez nie zjawiska, miały one zastosowanie tylko w fizyce, czyli nauce o przyrodzie. Prawdziwą metodą poznawczą dającą wgląd w prawdy uniwersalne i wieczne była delikatna. Pod tym pojęciem rozumiemy zarówno sztukę prowadzenia dialogu, w którym poprzez zbijanie argumentacji przeciwnika dochodzi się do prawdy, jak też taki sposób rozumowania, w którym nie tyle bada się przyczyny i cel zjawisk, ile przede wszystkim logiczne miedzy nimi zależności. Dla Platona prawdziwa filozofia była po prostu dialektyką.
Zagadnienia etyczne - teoria czterech cnót i koncepcja miłości
Platon kontynuując myśl Sokratesa, podnosi znaczenie cnoty jako dzielności, szlachetności duszy. Każdej z trzech wyodrębnionych przez niego części duszy odpowiadał określony rodzaj cnoty: cnotą rozumu jest mądrość, popędliwości - męstwo,, pożądliwości - panowanie nad sobą, inaczej umiarkowanie. Te trzy cnoty podporządkowane były czwartej - sprawiedliwości, która pojawia się wtedy, gdy każda z części duszy we właściwy sposób kieruje się przynależną jej cnotą. Jest to teoria czterech cnót, zwanych niekiedy kardynalnymi. A zatem poglądy etyczne pokrywały się u Platona z antropologicznymi, a równocześnie zostały powiązane z kwestiami epistemologicznymi. Poznanie niezawodne i prawdziwe było bowiem możliwe wówczas, gdy duszy udawało się uniezależnić od ograniczeń i potrzeb ciała, a to z kolei mogło się dokonać wtedy, gdy każda z części duszy realizowała przyporządkowaną sobie cnotę, a cała dusza osiągała stan równowagi i harmonii.
Bardzo ważnym, wspomagającym czynnikiem, sprawiającym, że ludziom zależy na dążeniu do prawdy i dobra, był Eros. Właściwością miłości jest to, że podąża ku temu, co piękne i zarazem dobre, a więc w pierwszej kolejności skupia się na dobrach materialnych, na pięknych ludzkich ciałach, ale poznawszy ich niedoskonałość, kieruje uwagę na dobra duchowe, zaczyna dostrzegać piękno dusz, aż w końcu osiąga samą ideę najwyższego piękna i dobra. A zatem to miłość jest tą siłą w człowieku, która pozwala mu wznieść się ponad doczesny, materialny, niedoskonały świat i osiągnąć świat prawdziwy, wiecznych i niezmiennych wartości.
Zagadnienia polityczne - koncepcja idealnego państwa
Swoje koncepcje polityczne przedkładał Platon na polityce. Poszukiwał idealnego ustroju państwowego, czyli takiego, w którym możliwe byłoby dążenie do doskonałości i realizowanie Idei Dobra. Potrzeba istnienia państwa wynikała z tego, że człowiek jako jednostka był zbyt słaby i niewystarczalny, by indywidualnie realizować jakieś wyższe cele. Musiało to być państwo urządzone w sposób racjonalny i przypominać funkcjonujący niezawodnie mechanizm. Jego mieszkańcami mogliby być tylko ci, którzy są niezbędni; Platon, stosując zasadę podziału pracy, doliczył się trzech stanów: 1. ci, którzy z racji swoich szczególnych uzdolnień intelektualnych sprawują rządy, czyli stan władców, w tej roli Platon widzi filozofów, 2. ci, którzy strzegą państwa przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, czyli stan wojskowych, 3. ci, którzy pracują i zapewniają zaopatrzenie całej społeczności, rzemieślnicy, rolnicy, kupcy, czyli stan żywicieli. Nie znalazłoby się miejsce dla poetów, których Platon wygnał ze swego państwa, uznając ich za wichrzycieli, siejących tylko zamęt w głowach obywateli swoimi nieprawdziwymi historiami i zmyślonymi bajkami. Każdemu ze stanów odpowiadały trzy części duszy i przynależne im cnoty, i tak: władców wyróżniał rozum i cnota mądrości, żołnierzy - popędliwość i cnota męstwa, czy inaczej odwagi, rzemieślników i rolników - pożądliwość i cnota umiarkowania. Jeśli każdy ze stanów realizował sobie przypisane zadania, kierował się sobie właściwą cnotą, to w takim państwie panowała sprawiedliwość, czyli politycy i społeczny ład i harmonia.
Szczególnego znaczenia w tak urządzonym państwie nabierała sprawa wychowania.
Do 20 roku życia każdy obywatel nabywał podstawowe wykształcenie na które składał się znajomość czytania i pisania, poezji i muzyki, a także ćwiczenia gimnastyczne. Następne 10 lat zajmowało kształcenie zdolności naukowych w dziedzinie matematyki, astronomii, teorii harmonii. Nauce dialektyki, czyli filozofii poświęcano kolejnych 5 lat, a potem jeszcze 15 lat na zdobycie doświadczenia w praktycznej działalności politycznej. Czyli po nauce trwającej w sumie 50 lat obywatele, którzy przeszli przez selekcję, zdając odpowiednie egzaminy, mogli zająć najwyższe stanowiska państwowe lub poświęcić się życiu kontemplacyjnemu.
Przedstawiciele dwóch najwyższych stanów zobowiązani byliby do całkowitego podporządkowania swoich prywatnych interesów interesom państwa i poświeceniu się pracy na rzecz dobra wspólnego. Aby uchronić obywateli przed egoistycznymi i partykularnymi roszczeniami, zaprowadzono zasadę właściwości prywatnej, która dotyczyłaby nie tylko majątku, wspólne byłyby także żony. Platon wyobrażał sobie, że w ten sposób wyeliminowana zostałaby zazdrość jako źródło konfliktów międzyludzkich. Ingerencje instytucji państwowych szły jeszcze dalej. Również płodzenie dzieci, a później ich wychowanie poddane zostałoby kontroli państwa. Dopuszczalne byłoby zabijanie dzieci chorych i przez to społecznie nieużytecznych. Już powyższe zasady życia społecznego pokazują, że idealne państwo Platona wcale nie musiałoby być miejscem, gdzie ludzie czuliby się szczęśliwi. Tak naprawdę, była to wizja państwa totalitarnego, w którym jednostka całkowicie musiała podporządkować się państwu, odebrane zostałyby jej prawo do wolności i szczęścia osobistego.
Zagadnienia estetyczne - sztuka jako szaleństwo i naśladowanie.
Poza najwyżej cenioną przez siebie Ideą Dobra sporo uwagi poświęcał też filozof idei piękna, przy czym piękno materialne czy cielesne stało niżej w hierarchii niż duchowe. To, co dobre, musiało być równocześnie piękne, z tego wynikał ideał tzw. kalokagatii, czyli dążenie człowieka do pełnej harmonii przez kształtowanie wszelkich zalet duchowych i cielesnych. Jeśli jakaś rzecz, zjawisko, bądź postawa upodabniała się di odpowiedniej idei, tym samym stawała się piękna.
Te poglądy legły u podstaw Platońskiej koncepcji sztuki i poezji. W jego stosunku do sztuki daje się jednak zauważyć pewną ambiwalencję; z jednej strony filozof traktuje tę dziedzinę ludzkiej aktywności w sposób bardzo pragmatyczny, gdyż dostrzegał jej przydatność w procesie społecznej edukacji i wychowania, z drugiej jednak strony posądzał artystów o to, że wywierają na odbiorców także negatywny wpływ, mamią bowiem zmyślonymi obrazami, niepotrzebnie rozbudzają złe emocje i wprowadzają zamęt w sferze wartości moralnych.
Wzorem poprzedników Platon zadawał pytania o to, skąd pochodzi sztuka i poezja oraz kim są artyści i poeci. Znajdował właściwie dwie odpowiedzi, pierwsza wiązała się z koncepcją „poety-wieszcza”, druga z koncepcją „poety-naśladowcy”.
Zagadnienia kosmologiczne - kosmos jako kreacja demiurga
Poglądy w kwestii powstania i budowy wszechświata prezentuje Platon w dialogu „Timajos”. materialny wszechświat powstał za sprawą demiurga, boskiego budowniczego, który nieuformowane, pierwotne i wiecznie tworzywo, różne jednak od materii, ukształtował w sposób zaplanowany i rozumny, wzorując się na ideach. Rzeczy, będąc odbiciem idei, maja w nich uczestnictwo. Powstał świat niedoskonały, ale najlepszy z możliwych - kosmos, w którym panuje harmonia, ciała niebieskie przybierają najdoskonalszy kształt kuli i poruszają się w najdoskonalszy sposób, czyli po okręgu. największą wadą świata jest jego materialność. Tak ukształtowany kosmos ma jednak swoją duszę, podobnie jak wszystkie ciała niebieskie, a zatem rządzi nim rozum. Dusza świata nadaje kosmosowi celowość, to znaczy dąży on do zrealizowania Idei Dobra.
Poprzedników do których Platon się odwoływał, wskazać nie jest trudno. Zainteresowania etyczne, oraz metodę dialektyki przejął od Sokratesa. W kwestiach metafizycznych czerpał inspirację zarówno u Heraklita, jak też Parmenidesa i pozostałych eleatów. Teorię duszy świata formułował w oparciu o Anaksagorasową koncepcję ducha poruszającego światem. Wiele zawdzięczał pitagorejczykom i orfikom, szczególnie jeśli idzie o poglądy na temat duszy i eschatologii, czyli życia pozagrobowego. Zdecydowanie odcinał się natomiast od sofistów i zwolenników materializmu, z zastanawiającą konsekwencją zignorował konkurencyjny w stosunku do swojego systemu filozoficznego współczesnego mu Demokryta. Najpoważniejsza jednak opozycja spotka Platona ze strony jego najzdolniejszego ucznia, Arystotelesa.
Platon był jedną z najbardziej wpływowych postaci w dziejach filozofii europejskiej.
2