Początki (od XV w. do pierwszej połowy XVII w.)
Pierwsze kościoły na Litwie, wg opisu krzyżaków, były podobne do stajni. Miały bardzo prostą formę.
Najpierw kościoły zaczęto budować w Wilnie i jego okolicach, później w Suwalszczyźnie i na Żmudzi, gdzie spotkano się z większym sprzeciwem chrystianizacji.
Pierwsze kościoły do dni dzisiejszych nie zachowały się, ich wygląd można scharakteryzować na podstawie hipotez.
Zdaniem Jankevičienė (2007) pierwsze kościoły na Litwie są powiązane z rozwiązaniami kościołów Małopolski.
Najstarszy litewski budynek sakralny można scharakteryzować jako niewielką, prostokątną budowlę z węższą częścią prezbiterium, pokrytą wysokim dachem. Jej formy architektoniczne były proste i funkcjonalne. Taki układ stał się pierwowzorem, który powoli się zmieniał.
Uważa się, że drewniane kościoły nieraz naśladowały murowane budownictwo sakralne.
W trzecim dziesięcioleciu XVII wieku już są spotykane jednonawowe kościoły w formie krzyża.
Te i prostokątne zawierały kruchtę z dwoma lub trzema wejściami. Fasady prawie wszystkich kościołów nadal były bezwieżowe, ale na wysokich, krytych gontami dachach mieściły się małe wieżyczki na sygnaturkę. Podkreślały one punkt skrzyżowania naw, czasem też ramion korpusów kościołów, które były wznoszone na planie krzyża. Iglice wieżyczek były pokrywane gontem lub blachą.
Posadzka była układana z płytek ceramicznych lub desek, belki stropowe były nieraz zostawiane widoczne. Już spotykane były sklepienia kolebkowe.
Nawy i prezbiterium miały taką samą wysokość. Podobnie jak w XVI wieku, oddzielała je belka tęczowa z krucyfiksem i rzeźbą świętych. Ściany i sufit były malowane kilkoma kolorami, a w szczególnych wypadkach zdobione malowidłami. Wyróżniały się bogato rzeźbione ołtarze i ambony.
2.1.2. Architektura kościołów drugiej połowy XVII w. do 1795 r.
Kościoły wznoszone z drewna do połowy XVIII wieku na Litwie nie zachowały się do naszych czasów. Dotrwała tylko nieznaczna część takich kościołów drugiej połowy XVIII wieku - ogółem jest ich 43.
W kościołach w stylu ludowym drugiej połowy XVII - XVIII wieku kontynuowano i rozwijano wcześniej uformowane tradycje budownictwa.
Budowano kościoły na planie prostokąta, wielokąta i łacińskiego krzyża.
Na planie wielokąta budowane kościoły miały wydłużoną bryłę ośmiokąta z wystawiającymi z niej pomieszczeniami (np. zakrystią, kruchtą, prezbiterium). Były też trójkątne kościoły (Degučiai).
Wygląd zewnętrzny wszystkich kościołów ludowych był bardzo prosty. Dominowały dachy dwu lub czterospadowe. Występował także dach z uskokiem - wyższy nad nawą, niższy nad prezbiterium. Na dachach pojawiają się niewielkie wieżyczki.
Elewacje dzieliły prostokątne, łukowe lub wielokątne okna.
Występowały loża kolatorskie.
Na początku XVIII wieku pojawiły się iluzyjnie malowane na płótnach lub deskach ołtarze, mocowane do ścian.
Panujący w tego okresu architekturze barok wywierał pośredni wpływ na ludową architekturę sakralną.
Pod tym wpływem pojawiły się kościoły salowe, na planie łacińskiego krzyża, o bazylikowym i pseudobazylikowym układzie przestrzennym.
Kultura barokowa zaczęła się przejawiać w prowincjach Wielkiego Księstwa Litewskiego już w XVII wieku.
Barok, to pierwszy znany i namacalny przejaw stylowej architektury w drewnianym budownictwie sakralnym na Litwie.
Wnętrza kościołów barokowych wyróżniały się niezwykłą malowniczością, bogactwem dekoracji, dzieł sztuki i plastycznością.
Większość kościołów miały na planie formę łacińskiego krzyża. Spotykane również prostokątne i centryczne. Świątynie budowano bazylikowe, halowe i salowe najczęściej dwuwieżowe, rzadziej jedno lub bezwieżowe.
Z przodu dwuspadowego dachu kościoła, między wieżami znajdował się falisty lub trójkątny fronton. Na nim nieraz umieszczano niewielką wieżyczkę
2.1.3. Drewniane kościoły z lat 1795-1918
Pomimo pojawieniu się nowych rozwiązań, kościoły w stylu ludowym niewiele różniły się od ich poprzedników.
Kościoły w stylu klasycystycznym
Klasycyzm w drewnianej architekturze kościelnej, podobnie jak i w murowanej, zaczął się przejawiać w ósmym dziesięcioleciu XVIII wieku. Szerzył się do połowy XIX wieku, po czym zaczął się mieszać z romantyzmem.
Portyk drewnianych kościołów, podobnie jak i murowanych, podpierało cztery, rzadziej sześć kolumn. Nieraz tympanon (wewnętrzne pole frontonu) deskowano w różnych układach, a fronton wieńczyła wieżyczka.
Lisicom wzmacniającym ściany oraz dzielącym ściany między oknami nieraz nadawano formę pilastrów lub półkolumn.
Wnętrza drewnianych kościołów w stylu klasycystycznym zawierały zazwyczaj pojedyncze motywy tegoż stylu.
Kościoły epoki romantyzmu
Najwięcej kościołów w tym stylu zbudowano w latach 1840-1877.
Romantyzm nie przyniósł ze sobą nowych form, lecz cechowało go łączenie motywów różnych stylów. Motywy te były swobodnie interpretowane - nie stawiano sobie za cel dokładnego naśladowania kanonów stylowych. Nieraz w zewnętrznym wyglądzie kościoła dominował jeden styl, a wewnątrz - inny.
Kościoły z epoki historyzmu
Epoka historyzmu charakteryzuje się wielką różnorodnością stylistyczną. W epoce tej również nie szukano nowych form, lecz przywracano do życia i różnicowano kierunki powstałe w procesach rozwoju poszczególnych stylów architektonicznych. Zalążki zwrotu do poprzednich stylów są widoczne już w romantyzmie, lecz w epoce historyzmu cecha ta nabrała większego wymiaru.
Na Litwie historyzm w budownictwie sakralnym przejawiał się od połowy XIX wieku do I wojny światowej.
W epoce historyzmu przejawiały się style średniowieczne i nowożytne, a również ich wspólny owoc - eklektyzm.
Budowane były kościoły neogotyckie, neobarokowe, neoklasyczne i eklektyczne, lecz neoromanizm i neorenesans nie dotarł do drewnianego budownictwa sakralnego na Litwie.
Styl neoklasyczny, podobnie jak neobarok i neogotyk, zasadniczo nie przyniósł ze sobą nowych rozwiązań architektonicznych. Imitował on style historyczne, dopełniając kompozycję elementami zapożyczonymi z innych stylów. Zawsze jednak dominował jeden wybrany styl.
Epoka historyzmu wniosła wiele nowego w drewnianą architekturę kościelną. Znacznie zwiększyła się liczba kościołów architektury stylowej, również urozmaiciły się sposoby jej wyrażania. Miało to skutki tłumiące wobec tradycyjnej architektury. Coraz rzadziej zważano na „czystość” stylową, mieszając style ze sobą.
4. Drewniane kościoły w dekanacie solecznickim
Obecnie w skład dekanatu solecznickiego wchodzi 12 kościołów
Siedem z nich jest zbudowanych z drewna, są to kościoły w Butrymańcach (1799), Dziewieniszkach (1783), Kamionce (1930), Małych Solecznikach (1834), Narwiliszkach (1929), Rudnikach (1884) i Taboryszkach (1755).
5. Podsumowanie
Drewniane kościoły na Litwie były pośrednim ogniwem między architekturą ludową a architekturą stylową. Kompozycje budynków kościelnych łączyły w sobie dwa te elementy, przy tym w niektórych wypadkach dominowały rozwiązania ludowe, a w innych stylowe.
Architekturę ludową cechuje funkcjonalność kompozycji.
Kompozycje ludowych kościołów każdego regionu etnicznego posiadały specyficzne cechy.
Style architektoniczne miały dwojaki wpływ na drewniane budowle sakralne: pośredni - przez zastosowanie sporadycznych cech stylowych, a także bezpośredni - naśladujący zasady kompozycji architektonicznych. Z biegiem czasu wpływ architektury stylowej na ludową wzmagał się.
Większość kościołów z dekanatu solecznickiego ma na planie formę prostokątną, pozostałe - formę krzyża
Większość kościołów z dekanatu solecznickiego ma na planie formę prostokątną, pozostałe - formę krzyża (kościół w Butrymańcach, Dziewieniszkach i Kamionce). Dwa z nich, to kościoły trójnawowe, bazylikowe, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie (w Narwiliszkach i Taboryszkach), pozostałe to kościoły trójnawowe halowe (w Dziewieniszkach z trójboczną absydą, w Rudnikach prezbiterium zamknięte płasko), jednonawowe z węższym prezbiterium (w Butrymańcach z prezbiterium zamkniętym płasko, w Małych Solecznikach z prezbiterium w pięciobocznej wnęce) oraz jeden salowy (w Kamionce z prezbiterium zamkniętym trójbocznie). Kościoły w Kamionce oraz Narwiliszkach są kościołami jednowieżowymi, posiadającymi od frontu wieżę.
Prawdopodobnie swoją autentyczność zachował jedynie kościół w Taboryszkach (1755 r.), czemu mogło sprzyjać pozycjonowanie kościoła na liście pomników architektury Litwy. Z upływem czasu wygląd zewnętrzny oraz wewnętrzny większości kościołów ulegał zmianom, a w niektórych wypadkach został całkowicie zmieniony.
O tym, że przybudówki te nie należą do pierwotnej kompozycji kościołów świadczą takie wskazówki jak nieciągłość podmurówki, elementów zdobniczych (np. gzymsu), zachowane elementy będące niegdyś na zewnątrz kościoła (np. daszek nad dawniej będącym głównym wejściem, jak w ganku kościoła w Rudnikach). Przez przybudówki kościoły traciły symetryczność bryły względem głównej osi (np. kościół w Dziewieniszkach), co również może, lecz nie musi (tak jak z kościołem w Narwiliszkach) świadczyć o nieautentyczności.
Innym czynnikiem, który znacznie zmienił pierwotny wygląd kościołów, są pokrycia dachowe, które niegdyś były wykonane z gontu.
Należy również wspomnieć o plastikowych oknach, które zakłócają jednorodność kompozycji drewnianych kościołów (kościół w Rudnikach).
Najbardziej charakterystycznymi cechami wspólnymi wszystkich drewnianych kościołów z dekanatu solecznickiego jest to, iż wykonane są one w konstrukcji zrębowej, odeskowane od zewnątrz, a oprócz kościoła w Taboryszkach - również od wewnątrz.
Wszystkie kościoły posiadają chór muzyczny, mieszczący się od strony głównego wejścia. Prezbiterium znajduje się zawsze wyżej od pozostałej części kościoła.
Zebrane informacje o drewnianych kościołach w dekanacie solecznickim mają charakter badań wstępnych. Wcześniej kościoły te nie były poddawane dokładniejszej analizie, nie były omawiane kompleksowo. Prace te powinny być kontynuowane.
4