PROMOCJA ZDROWIA WYKŁAD NR 3
CD. DO STYLU ŻYCIA
Mianem zachowań zdrowotnych określa się każde intencjonalne podjęte działanie jednostki, którego celem jest utrwalenie lub podnoszenie potencjału zdrowia niezależnie od jego skuteczności.
Istotnym elementem tej definicji jest stan świadomości jednostki i celowość jej działania.
Niezależnie od zachowań intencjonalnych w życiu codziennym podejmujemy także rozmaite inne formy aktywności, które mają wpływ na zdrowie choć nie towarzyszy im uświadomiony zamiar, określa się je jako zachowanie związane ze zdrowiem. Ich skutki dla zdrowia mogą być pozytywne lub negatywne. To ostanie nazywane zachowaniami zagrażającymi zdrowiu lub też zachowaniami ryzykownymi.
Prowadzenie prozdrowotnego stylu życia zakłada realizację celowych działań nakierowanych na zdrowie i eliminowanie zachowań zagrażających mu, istotnym elementem jest tu poziom wiedzy i świadomości zdrowotnej jednostek.
Rozpoczęte jeszcze w 1948 r. i trwające do dziś badanie mieszkańców miasta Framingham w USA, jedno z klasycznych badań epidemiologicznych poświęconych wykryciu czynników ryzyka chorób układu krążenia zapoczątkowało proces identyfikacji zachowań odpowiedzialnych za negatywne konsekwencje zdrowotne. Na liście tych czynników znalazło się palenie tytoniu, picie alkoholu, niewłaściwa dieta i niska aktywność fizyczna, a w konsekwencji tych ostatnich - otyłość.
Także późniejsze badania potwierdziły ich negatywny wpływ na zdrowie i długość trwania życia w ogóle.
Zdaniem większości ekspertów pozytywna rola zachowań zdrowotnych nie może już być dzisiaj kwestionowana.
Stosunkowo najobszerniejszą listę zachowań wzięli pod uwagę w 1991 r. Wardle i Steptoe. Prowadzenie prozdrowotnego stylu życia zakłada tu:
Niepalenie tytoniu,
Ograniczone spożycie alkoholu,
Aktywność fizyczna,
Zdrową zbilansowaną dietę,
Bezpieczne zachowania seksualne,
Unikanie stresu i umiejętność jego rozładowania,
Unikanie ekspozycji na słońce,
Stosowanie się do zasad ruchu drogowego,
Wykonywanie okresowych badań profilaktycznych,
Samokontrola ciała, np. piersi u kobiet.
W tym ostatnim ujęciu prowadzenie prozdrowotnego stylu życia wprowadza szereg różnorodnych elementów, a konsekwentne ich przestrzeganie dla wielu osób musi oznaczać radykalne zmiany w aktualnym stylu życia - zmiany nawyków, upodobań i preferencji. W praktyce konsekwentnie realizowane prozdrowotne style życia są rzadkością.
Zachowania zdrowotne składające się na prozdrowotne style życia należy postrzegać na tle położenia społecznego ludzi. Położenie społeczne wskazuje na możliwości dokonywania wyborów prozdrowotnych, ale należy pamiętać, że sama ich dostępność nie przesądza jeszcze o podejmowaniu takich, czy innych zachowań związanych ze zdrowiem.
Impulsem do działania, a więc przejawiania określonych zachowań w życiu codziennym jest tu:
Świadomość zdrowotna,
Ocena własnego zdrowia,
Wartości przypisywane aktualnie dobremu zdrowiu,
I stopień zainteresowania związanymi z nim problemami.
Te właśnie elementy stanowią zatem bezpośredni kontekst podejmowania decyzji związanych ze zdrowiem.
Badanie IFiS PAN (1995) pokazuje powszechną akceptację hasła `twoje zdrowie w twoich rękach' - 83,1% badanych uważa je za słuszne, potrafi uzasadnić, a także wymienić poszczególne podstawowe elementy składające się na prozdrowotny styl życia.
Podobnie liczna grupa osób (80,2%) wierzy, że zdrowie człowieka zależy w większym stopniu os jego sposobu życia niż od medycyny. Za najważniejsze zachowania służące zdrowiu uznano:
Właściwe odżywianie (48,7%),
Unikanie stresów (38,6%),
A następnie aktywność fizyczna (24,5%),
Natomiast unikanie używek (papierosy, alkohol) znalazło się na dalszym miejscu (14%).
Uznanie wagi poszczególnych zachowań nie oznacza jednak, że próbuje się je realizować we własnym życiu.
Praktyka pokazuje, że stosunkowo najczęściej wdrażanym świadomie zachowaniem w celach prozdrowotnych jest ruch i aktywność fizyczna. Dłuższe spacery z myślą o zdrowiu odbywa co najmniej kilka razy w tygodniu 37,7% osób.
O wpływie dobrego odżywiania dla swego zdrowia mówi 28,9%. Jeżeli za wskaźnik właściwego, racjonalnego odżywiania uznać eliminację ze swojej diety tłuszczów zwierzęcych to stara się to robić 47,5% osób.
Rozbieżność między tym, co ważne a tym co realizowane jest największa w przypadku unikania stresu. Prawie czterokrotnie więcej osób uznaje doniosłość bezstresowego życia dla zdrowia niż próbuje (lub jest w stanie) realizować go w praktyce (38,6% i 10,4%).
Najmniejszą rozbieżność notujemy między postrzeganą koniecznością unikania używek, a ich unikaniem w rzeczywistości. 45% badanych stwierdza, że pali stale papierosy, a około połowa wypala 20 lub więcej sztuk dziennie.
Na częstość występowania poszczególnych zachowań, zarówno prozdrowotnych jak i zagrażających zdrowiu nie ma wyraźnego wpływu znajomość czynników ryzyka czy poziom ogólnej wiedzy medycznej, mierzony znajomością objawów chorób.
Przytoczone badania wyraźnie wskazują na istnienie rozbieżności pomiędzy deklaracjami na temat tego co warto zrobić dla zdrowia, a co się faktycznie robi, przyczyny tych rozbieżności są różne.
W wymiarze indywidualnym powoływano się na czynniki obiektywne, niezależne od respondentów,
a więc brak czasu,
dużo pracy i obowiązków (38%) - odzwierciedlające hierarchię ważności poszczególnych spraw i wskazujące te spośród nich, które w codziennym życiu wygrywają ze zdrowiem,
wskazywano także na negatywne opinie o funkcjonowaniu służby zdrowia (16%),
oraz na brak pieniędzy (13%).
Ten ostatni wynik pokazuje, że zdrowy styl życia jest przez co ósmego Polaka postrzegany jako kosztowny, wymagający dodatkowych nakładów finansowych.
Warto też przytoczyć dość powszechną opinię, że o zdrowie (10%) nie należy specjalnie dbać, gdy jest się zdrowym i nic nie dolega.
Opinia, że zdrowy styl życia `kosztuje' oznacza, że nie dostrzega się faktu, że zmiana diety i rezygnacja z używek może prowadzić do oszczędności.
Innym pojawiającym się ograniczeniem w realizacji prozdrowotnego stylu życia jest postrzeganie go jako wymagającego wyrzeczeń i pozostającego w konflikcie z kulturowym wzorcem przyjemnego życia.
Przy powszechnym przekonaniu, że właśnie realizacja odpowiedniego stylu życia jest najskuteczniejszym sposobem zachowania zdrowia (IFiS PAN 1995), większość ludzi jest skłonna troszczyć się o zdrowie w oparciu o kontakt z lekarzem, wtedy gdy coś im już dolega. W ciągu ostatnich lat ponad 80% badanych odwiedziło lekarza, ale jedynie 32,3% w celach profilaktycznych.
ZASADY KSZTAŁTOWAŃ ZDROWOTNYCH
Wiedza na temat wzorów zachowań zdrowotnych, ich tendencji do współwystępowania ze sobą, ich dystrybucji w społeczeństwie, powiązań z bardziej ogólnymi stylami życia jednostek i warunkami w jakich żyją, powinna być istotnym elementem programów i strategii działań promujących zdrowie.
Zmiany zachowań (zdrowotnych) zwłaszcza nawyków są bardzo trudne. Wyodrębniono 3 fazy zmiany zachowań:
faza decyzji o zmianie,
faza wprowadzania zmian w zachowaniu,
faza utrwalenia zachowań prozdrowotnych lub prewencyjnych.
Dla wprowadzenia zmian najistotniejsze jest poczucie własnej skuteczności działania - należy więc zawsze rozpoczynać od prostych w realizacji zaleceń dających wyraźny efekt własnych działań. Pozwala to na uzyskanie pozytywnej motywacji wobec kolejnych zaleceń, ich oczekiwane skutki mogą być odległe. Zadaniem ich jest oddziaływanie na świadomość zdrowotną.
Podstawowe zasady zmiany zachowań!!!
Kształtowanie i zmiana zachowań zdrowotnych powinny być rezultatem swobodnego wyboru.
Zachowania zdrowotne powinny być powiązane z systemem wartości jednostki i pozytywnie być przez nią oceniane.
W realizacji dobrowolnych decyzji zdrowotnych powinna obowiązywać zasada stawiania sobie i innym realistycznych celów, gwarantujących powstanie poczucia własnej skuteczności.
Propozycje prozdrowotne i popularyzacja wiedzy o zdrowiu powinny być dostosowane do odbiorów i ich możliwości.
Treść zachowań zdrowotnych powinna być elastycznie dostosowana do odbiorców lub stanowić wynik wyboru.
W kształtowaniu zachowań zdrowotnych bardzo ważną rolę odgrywa wspomagające oddziaływanie grup społecznych i wsparcie profesjonalistów.
Wykorzystanie przytoczonych zasad zmiany zachowań może przyczynić się do zwiększenia skuteczności programów promocji zdrowia i profilaktyki chorób realizowanych na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej.
Modele i podejścia w promocji zdrowia
Promocja zdrowia traktowana jest jako ciągły proces, a nie seria oderwanych od siebie czynności. Jest to zaplanowane działanie promujące zdrowie lub zapobiegające chorobie, kalectwu lub przedwczesnej śmierci.
Jest ona jednym z zadań jakie stoją przed pracownikami służby zdrowia dla zapewnienia zdrowia i dobrego samopoczucia jednostkom, grupom społecznym i całemu społeczeństwu.
Promocja zdrowia obok problemów klinicznych i sposobów ich rozwiązywania jest traktowana jako stały składnik pielęgniarstwa i planowania opieki z pacjentami, klientami itd. Związana jest z potrzebami zdrowotnymi.
Jest także w idealnych warunkach integralną częścią opieki zdrowotnej przez cały okres życia oraz nieodłącznym składnikiem środowiskowym aspektów zdrowia.
Planowanie działań z zakresu promocji zdrowia powinno odbywać się w taki sposób, aby odpowiadało na potrzeby określonej społeczności lokalnej poprzez programy edukacji zdrowotnej powiązanej ze specyficznymi usługami profilaktycznymi i chroniącymi zdrowie na kluczowych obszarach i w kluczowych grupach tej społeczności.
Kluczowe obszary w ramach społeczności lokalnej to:
opieka zdrowotna na poziomie podstawowym (POZ - podstawowa opieka zdrowotna),
szpitale,
szkoły,
inne instytucje edukacyjne, np. przedszkola,
miejsca pracy,
zdeprawowanie społeczności.
Kluczowe grupy w ramach społeczności lokalnej mogą obejmować przykładowo:
ludzi starszych,
bezdomnych,
rodziców,
osoby niepełnosprawne,
osoby zagrożone patologiami społecznymi,
mniejszości narodowe itp.
I Medyczne podejście do promocji zdrowia (jest to I model)
Przykładem jest tu model promocji zdrowia zaproponowany przez Tanahilla (1985) krytykowany za to, iż został opary i czerpał z medycznego modelu zdrowia.
Medyczne podejście do promocji zdrowia skupia się na interwencji medycznej mającej zapobiec określonej chorobie (choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe itp.) lub polepszyć istniejący stan.
Zakłada on, że ludzie podporządkowują się zaleceniom ze strony pracowników służby zdrowia dla własnych korzyści zdrowotnych.
Nie bierze on pod uwagę rzeczywistych możliwości dokonywania świadomych wyborów rzez ludzi, szczególnie tych, których warunki życia są złe.
Bardzo często bowiem u podstaw złego stanu zdrowia znajdują się bieda i wyrzucenia na margines społeczeństwa.
Interwencje w postaci edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia mogą powiększać nierówności w zdrowiu poprzez umożliwienie ludziom bogatszym i lepiej wykształconym wykorzystanie otrzymywanych informacji do poprawienia swojego życia.
II Społeczny model zdrowia
Odpowiedzią na medyczny model promocji zdrowia jest zaproponowany przez Adamsa społeczny model zdrowia.
Opiera się na poglądzie mówiącym, iż społeczne i ekonomiczne czynniki mają największy wpływ na stan zdrowia ludzi.
Jego celem jest znalezienie sposobów na zmianę uwarunkowań społecznych, które w znacznym stopniu przyczyniają się do powstawania chorób i śmierci wśród ludzi biednych.
Aby to osiągnąć należy promować zdrowie na poziomie społeczności lokalnych realizując ich rzeczywiste potrzeby zdrowotne, zmniejszając nierówności społeczne i zdrowotne.
III Model profilaktyczny
Działania podejmowane w ramach profilaktyki mają na celu zarówno dodanie lat do życia poprzez wydłużenie średniej długości życia i redukcję ilości przedwczesnych zgonów, jak też dodawanie życia do lat - poprawienie jakości życia poprzez minimalizowanie skutków chorób i niepełnosprawności, promowanie zdrowego stylu życia oraz poprawę warunków społecznych i fizycznych.
IV Profilaktyka I stopnia
Ma na celu oddalenie niebezpieczeństwa wystąpienia choroby lub dolegliwości poprzez prowadzenie różnorodnych działań m. in. edukacji zdrowotnej, zmian w ustawodawstwie. Przykłady działań podejmowanych w ramach profilaktyki pierwotnej:
szczepienia ochronne,
doradztwo genetyczne dla małżeństw, u których występuje ryzyko wystąpienia u potomstwa choroby genetycznej, np. Downa,
w dziedzinie zdrowia psychicznego - udzielanie wsparcia osobom uważanym za podatne na popadanie w depresję,
do takich osób można zaliczyć ludzi:
pogrążonych w żałobie,
fizycznie upośledzonych,
starszych,
samotnych,
cierpiących na choroby przewlekłe, nieuleczalne.
kontrola wagi w celu uniknięcia cukrzycy, chorobom układu krążenia, niektórych chorób nowotworowych itp.,
edukacja dotycząca sposobu odżywiania, aby utrzymać ciśnienie tętnicze krwi na właściwym poziomie,
programy `rzuć palenie' w celu zapobiegania rakowi płuc i chorobom układu krążenia,
Edukacja dotycząca niebezpieczeństw wynikających z nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne jako czynnika ryzyka powstawania czerniaka złośliwego.
Działania na gruncie profilaktycznym obejmują m. in. ustawodawstwo w zakresie, np. zakazu palenia w miejscach publicznych, zapewnienie bezpieczeństwa na drogach poprzez obniżenie dopuszczalnej prędkości, zapinanie pasów bezpieczeństwa itp.
V Profilaktyka II stopnia
W profilaktyce II stopnia nacisk kładziemy na powstrzymywanie lub odwrócenie rozwoju choroby czy dolegliwości poprzez wczesne jej rozpoznanie i skuteczne leczenie.
Zaliczamy tu przykładowo:
programy obserwacji i regularną ocenę rozwoju dziecka,
badanie w kierunku wykrycia chorób nowotworowych (raka jąder, piersi, odbytnicy, prostaty itd.),
dieta narzucona od niemowlęctwa u dzieci chorych na fenyloketonurię zapewnia prawidłowy rozwój dziecka bez dalszych powikłań choroby,
innym przykładem działań tego typu jest monitorowanie przypadków niedoczynności tarczycy i uzupełnianie niedoborów hormonalnych co zapobiega jej skutkom w postaci obniżonej sprawności intelektualnej.
Oddziaływanie na rzecz słabszych grup ludności poprzez wzrost poziomu dostępności usług zdrowotnych i nadzór w tych właśnie grupach
prowadzenie publicznej kampanii edukacyjnej mającej przybliżyć symptomy danej choroby i promować pozytywne nastawienie do wizyty u lekarza i jak najszybszego leczenia choroby. Kampania taka prowadzona w Szkocji na rzecz wczesnego wykrywania czerniaka złośliwego dała dobre rezultaty w postaci zgłaszalności pacjentów we wczesnej fazie choroby.
VI Profilaktyka III stopnia
Zasadą profilaktyki trzeciorzędowej jest zapobieganie komplikacjom w momencie wystąpienia choroby, prowadzenie rehabilitacji i niedopuszczenie do nawrotu choroby.
PROMOCJA ZDROWIA WYKŁAD NR 3
6
Kamila Nowak 2006 r.