Motyw ojca
"Czuły, kochający, troskliwy ojciec. Wyrodny ojciec. Rodzony, własny ojciec. Ojciec rodziny. Zostać ojcem. Wdać się w ojca. Zastąpić komuś ojca. Kochać kogoś jak ojca." - już ta wyjęta ze słownika języka polskiego lista sformułowań z użyciem wyrazu "ojciec" daje nam obraz tego, jak złożonym i wieloaspektowym zagadnieniem okaże się motyw ojca w literaturze.
Ojciec pojawia się w utworach literackich wielokrotnie, przy czym przedstawiany bywa bardzo różnie, i różne aspekty ojcostwa stanowią punkt ciężkości danych utworów. Bywa więc, że ojciec rywalizuje z synem o władzę (motyw pojawiający się już w mitologii), bywa ojciec tyranem i despotą (Kreon, chcący za wszelką cenę narzucić swą wolę córce, Antygonie), pojawia się też ojciec - wzór i autorytet (Podkomorzy w "Powrocie posła" Juliana Ursyna Niemcewicza - wzorowy obywatel, wzorowy ojciec) i ojciec chłodny w uczuciach, traktujący córkę jak kapitał (Tomasz Łęcki w "Lalce" Bolesława Prusa, który nie nauczył Izabeli miłości, choć sam na swój sposób kochał córkę). Przyjrzyjmy się bliżej kilku literackim portretom ojca.
Podmiot liryczny "Trenów" Jana Kochanowskiego to ojciec tragiczny, bolejący po stracie swego dziecka, pogrążony w bólu i tęsknocie, przeżywający rozczarowanie, pełen niespełnionych nadziei wobec dziecka. To on wysuwa się na pierwszy plan w utworze: portretowanie Urszulki jest pretekstem do analizowania przeżyć i przemyśleń poety; opisy zabaw i zachowań dziecka prowadzą do opisywania stanów emocjonalnych ojca lub obojga pogrążonych w smutku rodziców.
Także Jurand ze Spychowa ("Krzyżacy" Henryka Sienkiewicza) to postać ojca tragicznego. Cierpi, ponieważ spodziewa się, że Krzyżacy zamordują jego ukochaną córkę. Z miłości do niej gotów jest do każdego poświęcenia. Udaje się do Szczytna, skąd wraca upokorzony, okaleczony. Traci córkę - śmierć jedynego dziecka jest dla niego ogromną tragedią.
Bohater "Chłopów" Władysława Reymonta Maciej Boryna to przede wszystkim głowa rodu, bogaty gospodarz i dopiero w następnej kolejności ojciec, żelazną ręką sprawujący rządy w domu i gospodarstwie. Własne dzieci to dla niego robotnicy w gospodarstwie. Maciej dba, by były najedzone i odziane. Zaniedbanie pracy w polu lub w zagrodzie to największe uchybienie. Boryna zna swoją wartość jako posiadającego ziemię gospodarza. Nie chce podzielić gruntów pomiędzy dzieci. Boi się, że dzieci odwrócą się wtedy od niego i zostanie sam.
Marmieładowa ze "Zbrodni i kary" Fiodora Dostojewskiego można uznać za antywzór ojca: uzależniony od alkoholu, nie można na nim polegać, nie ma pracy, nie umie utrzymać rodziny. W perfidny sposób wykorzystuje swoją córkę, każąc jej się prostytuować, dzięki czemu pozostałe dzieci nie muszą głodować. Mimo wszystko Marmieładow kocha swoje dzieci, także Sonię. Z przejęciem i łzami w oczach opowiada o niej Raskolnikowi, a gdy umiera, pojawia się w snach córki jako jej opiekun.
Ojciec jest centralną postacią opowiadań Brunona Schulza ze zbioru "Sklepy cynamonowe". W życiu pisarza ojciec, Jakub Schulz, odgrywał ważną rolę. W latach dzieciństwa chłopca był już starszym człowiekiem. W opowiadaniach jest nie tylko kupcem, ale i twórcą doktryn filozoficznych, człowiekiem pochłoniętym rozważaniami metafizycznymi. Jakub jest postacią złożoną, z jednej strony miałby przynależeć do grona istot uduchowionych, z drugiej pociąga go niski świat materii, i dlatego swoje wykłady prowadzi dla prostych dziewczyn. Staje się symbolem ojca w ogóle. Syn jest jego postacią zafascynowany - dla niego ojciec jest czarodziejem, artystą, magiem. Wraz z upływem czasu i z pogarszającym się stanem zdrowia Jakub coraz bardziej odrywa się od rzeczywistości i zamyka w swoim świecie.