Zaburzenia i wady wymowy a niepowodzenia szkolne

Zaburzenia i wady wymowy są jednym z czynników prowadzących do niepowodzeń szkolnych. Przede wszystkim są bardziej zauważalne, a ściślej - słyszalne, przez co przyciągają uwagę otoczenia w negatywnym znaczeniu.

Wszyscy wokół wiedzą, że dziecko ma problemy z mową, bo przecież rozmawia z kolegami na przerwie, w klasie jest pytane przez nauczyciela, w domu też z reguły jego problemy są widoczne.

Prawidłowy rozwój mowy jest jednym z elementów dojrzałości szkolnej. Od dziecka, które przychodzi do szkoły wymaga się swobodnych wypowiedzi, opisów, powtarzania , recytacji, śpiewu, i w tym przypadku dziecko, które ma trudności z komunikacją, od razu skazane jest na niepowodzenia albo w najlepszym przypadku - na trudności w nauce szkolnej.

O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy wymowa odbiega od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku. Wady obejmują szeroką gamę odchyleń od tej normy. Zaliczają się do nich zarówno drobne nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, jak i ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem, powodując szereg trudności w życiu społecznym i emocjonalnym.

Do najczęściej spotykanych form zaburzeń wymowy należy nieprawidłowa artykulacja, spowodowana najrozmaitszymi czynnikami. Zaburzenia te określa się jako "dyslalię". Dyslalia obejmuje trzy grupy niewłaściwej realizacji głosek: opuszczanie, podstawianie lub zaniekształcenia.

Ze względu na znieksztalcone dźwięki wyróżniamy tu:

Reranie (nieprawidłową realizację dźwięku [r], seplenienie i szeplenienie (wadliwa wymowa głosek szumiących i syczących), kappacyzm (nieprawidłowa wymowa [k]), bezdźwięczność oraz nosowanie - czyli wymawianie głosek nosowych jako ustne i odwrotnie. Skrajnym przypadkiem może być dyslalia całkowita - wówczas wszystkie głoski są zniekształcone.

Oprócz objawowego podziału zaburzeń stosuje się podział ze względu na pochodzenie słuchowe, ruchowo - kinestetyczne lub obwodowe i ośrodkowe.

Zaburzenia pochodzenia obwodowego to takie, których przyczyną jest nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego lub zaburzenia receptora słuchowego, natomiast zaburzenia pochodzenia ośrodkowego mają związek z zakłóceniami budowy oraz funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Te ostatnie zaburzenia uniemożliwiają prawidłowe kinestetyczne różnicowanie oraz wykonywanie ruchów artykulacyjnych, co związane jest z zaburzeniami czucia ruchu - tzw. gorszym różnicowaniem kinestetycznym w obrębie mięśni artykulacyjnych.

Seplenienie i szeplenienie to nieprawidłowa wymowa głosek szeregu szumiącego [sz,ż,cz,dż] oraz syczącego [s,z,c,dz]. Mają one one niewątpliwie swój oddźwięk w pismie, jeśli jest to zaburzenie o charakterze substytucji. Zarówno więc pisanie ze słuchu, jak i z pamięci będzie w tym przypadku przysparzało problemów dziecku. Również samodzielne pisemne prace dziecka będą zawierały błędy. Problemem zapewne będą też wypowiedzi dziecka, szczególnie w początkowym okresie terapii, kiedy brak jeszcze automatyzacji w posługiwaniu się dźwiękiem.

Nagromadzenie tych problemów prowadzi do zaburzeń wtórnych - emocjonalnych, powoduje bowiem lęk przed mówieniem (logofobię) oraz niepowodzenia szkolne- wycofywanie się z różnych zadań w związku z przewidywana porażką, utrudnione kontakty z rówieśnikami.

Seplenienie o charakterze deformacji, tj. międzyzębowe, boczne, przyzębowe, Wargowo - zębowe najczęściej nie ma odzwierciedlenia w piśmie.

Jedną z przyczyn wad wymowy może być zaburzona percepcja słuchowa, która wpływa też na trudności z nauką czytania (utrzymujące się głoskowanie).

Trudności te powstają w wyniku zaburzeń procesu różnicowania dźwięków (słuchu fonematycznego), jak i ich analizy i syntezy na poziomie korowym.

Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują, iż dziecko może wymawiać głoski dźwięczne bezdźwięcznie, wobec tego jak mówi, tak pisze. Dziecko z tego typu zaburzeniem nie różnicuje dźwięków, które brzmią podobnie: p-b, k-g,t-d, sz - ż itd. Najbardziej wymierną i zauważalną cechą mowy bezdźwięcznej jest brak rozumienia dziecka w kontakcie bezpośrednim, szczególnie gdy zaburzone są wszystkie głoski dźwięczne. Przyczyną mowy bezdźwięcznej mogą też być zakłócenia koordynacji mięśni przywodzących wiązadła głosowe.

Oprócz mowy bezdźwięcznej zaburzony lub niedokształcony słuch fonematyczny może być przyczyną seplenienia prostego, czyli zamiany głosek szumiących [sz,ż,cz,dż] na syczące [s,z,c,dz] lub odwrotnie. Zaburzenia tego typu powodują też zamienne stosowanie opozycji, tzn. w miejscu głosek syczących szumiące lub odwrotnie.

Niedokształcony słuch fonematyczny lub jego zaburzenia mogą też być przyczyną pararotacyzmu - zamiany głoski [r[ na [l] lub [j]. Dziecko z deficytami receptora słuchowego, oprócz trudności w pisaniu i czytaniu będzie też miało problemy z uczeniem się materiału na pamięć, co wiąże się zazwyczaj ze słabszą pamięcią słuchową. Uczenie się przez te dzieci wierszy na pamięć, reguł ortograficznych, tabliczki mnożenia czy języka obcego jest nie lada wyczynem, często przekraczającym ich możliwości. Tudności te naturalnie przeniesione będą na wszystkie przedmioty wymagające sprawnej pamięci słuchowej.

Zaburzenia percepcji słuchowej są zauważalne dla nauczyciela polonisty poprzez charakterystyczne cechy, tj.:

- łączenie przyimków z rzeczownikiem,

- opuszczanie liter,sylab,

- dodawanie liter, sylab,

- opuszczanie końcowek w zbitkach spółgłoskowych,

- zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne,

- wadliwe różnicowanie głosek [i] - [j],

- trudności ze zmiękczeniami,

- trudności z głoskami nosowymi,

- niechęć do recytacji, śpiewu.

Inną przyczyną trudności szkolnych może być opóźniony rozwój mowy, który przejawiać się może w ubóstwie słownika czynnego i biernego, w dłuższym utrzymywaniu się agramatyzmów, w wadliwym wymawianiu różnych dźwięków.

Mały zasób słów powoduje, że dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z sytuacjami, które czekają na niego w klasie - odpowiedzi na pytania, samodzielne budowanie zdań, samodzielne wypowiedzi pisemne. Jeśli równocześnie opóźniony rozwój mowy wiąże się z nieprawidłową wymową głosek - problem rośnie i nawarstwia się.

Nosowanie polega na wymowie głosek ustnych jako nosowe lub odwrotnie. Może być ono spowodowane niedrożnością jamy nosowo -gardłowej na skutek np. ostrych katarów, przerostu trzeciego migdałka, skrzywienia przegrody nosa lub skutkiem rozszczepu podniebienia albo nieprawidłowej pracy pierścienia gardłowego. Konsekwencją tego zaburzenia jest oczywiście brak zrozumienia mowy z powodu silnego poszumu nosowego i nieprzyjemny głos. Mogą też towarzyszyć współruchy typu: marszczenie brwi, unoszenie górnej wargi.

Co może zrobić nauczyciel dla ucznia z wadami wymowy?

- Przede wszystkim mieć świadomość tego, że dla dziecka jest to problem,

- Podkreślać jego drobne sukcesy,

- Ograniczać odpytywanie na forum klasy,

- Cierpliwie wysłychać dziecka,

- Odwoływać się do innych zdolności dziecka,

- Współpracować z logopedą.

Inną problematyczną grupę stanowią dzieci jąkające się.

W jąkaniu można wyróżnić wielokrotne powtarzanie tej samej sylaby lub głoski tzw. jąkanie kloniczne) lub zatrzymywanie wypowiedzi przy równoczesnym wysiłku głosowym, mięśniowym i emocjonalnym (tzw. jąkanie toniczne). Przyjmuje się, że mechanizm jąkania polega na wadliwej koordynacji wszystkich układów biorących udział w mówieniu, tj. układu artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego. W literaturze spotkać można podział na jąkanie czynnościowe i organiczne, które jest rezultatem uszkodzenia mózgu, podczas gdy to pierwsze stanowi wynik funkcjonalnych zaburzeń, przy nieuszkodzonej strukturze.Zaburzenie to powstaje na skutek dysfunkcji jąder podkorowych lub uszkodzenia podkorowych ośrodków motorycznych, regulujących współpracę mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.

Za najważniejsze przyczyny jąkania przyjmuje się:

- przestawianie dziecka z ręki lewej na prawą,

- czynniki dziedziczne,

- uszkodzenia mózgu,choroby,

- zaburzenia emocjonalne,

- naśladownictwo,

- nerwowość,

- brak koordynacji między myśleniem a mową,

- niekorzystną sytuacją rodzinną.

Problemem tych dzieci jest w głównej mierze zaburzona komunikacja, która uniemożliwia im prezentowanie swoich możliwości na terenie klasy i szkoły, co powodować może otrzymywanie gorszych stopni.

Wystąpienia publiczne powodują u nich lęk, agresję, poczucie mniejszej wartości.

Jak nauczyciel może pomóc takiemu dziecku?

- Przede wszystkim nie odpytywać go na forum klasy,

- skupiać się na jego pracach pisemnych, a nie wypowiedziach ustnych,

- nie prosić o powtarzanie wypowiedzi,

- dać możliwość samodzielnego zgłaszania się,

- stosować ćwiczenia relaksacyjne,

- wykorzystywać inne zdolności dziecka,

- okazywać akceptację,

- mieć świadomość różnego nasilenia jąkania.

Stwierdzono, że zaburzenia mowy występują o wiele częściej u dzieci doznających niepowodzeń w nauce, niż w ogólnej populacji szkolnej.

Zwiazek zaburzeń z trudnościami w nauce jest dwustronny - z jednej strony wady wymowy powodują niepowodzenia szkolne, z drugiej - przedłużające się niepowodzenia w nauce powodują powstanie zaburzeń wymowy, mają też wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka.Im więcej przeżywa ono porażek i niepowodzeń, tym większe zaburzenia powstają w jego rozwoju emocjonalnym. U dziecka takiego rodzą się coraz silniejsze emocje, tj. wstyd, niepokój, lęk. Dlatego tak ważne jest, żeby jak najwcześniej zdiagnozować i zlikwidować wady wymowy oraz pozwolić dziecku przeżyć sukces i odbudować jego wiarę w swoje możliwości.

Literatura:

Balejko A.: Uczymy się ojczystej wymowy, Białystok, 1994;

Kargulowa A.: Dlaczego dzieci nie lubią szkoły? Warszawa, WsiP, 1991;

Kozłowska K.: Pomagajmy dzieciom z zaburzeniami mowy,Kielce 1996, ZNP;

Sawa B.: Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990, WsiP;

Spałek E., Piechowicz - Kułakowska C.: Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Kraków 1996, Impuls;

Zakrzewska B.: Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń, Warszawa 1996, WsiP;

Walkiewicz B.: "Wady wymowy a niepowodzenia szkolne" W: "Poradnik Nauczyciela" maj 2002r.

Opracowanie: Alina Morawska

---