Problemem potocznie nazywa się sytuację trudną, z której należy znaleźć drogę wyjścia bądź poważną sprawę, która wymaga przemyślenia i zdecydowania się na jakieś jej rozstrzygnięcie.
Problem stanowi przedmiot zainteresowania psychologii, która klasyfikuje sytuacje problemowe (czyli takie, w których samo rozwiązanie problemu jak i sposoby prowadzące do osiągnięcia wyniku nie są jasno określone) jako sytuacje: deprywacji, przeciążenia, utrudnienia, konfliktu, zagrożenia. Rozwiązywanie problemów następuje w wyniku generacji pomysłów, zebrania rozwiązań, ewaluacji pomysłów i wdrożenia wybranego rozwiązania.
W działalności naukowej od ustanowienia problemu badawczego rozpoczyna się procedurę badania naukowego. Często problem badawczy sformułowany jest w formie pytania, na które osoba prowadząca badanie będzie poszukiwała odpowiedzi. Problem bywa też określany nieznaną prawidłowością, którą należy wykryć i uczynić elementem wiedzy. Dobrze sformułowany problem badawczy powinien być jasny (zrozumiały w sposób jednoznaczny), wyraźny (nie może pokrywać się z innym problemem) i realny (możliwy do rozwiązania przy użyciu procedury badania naukowego).
Problem to:
1. «trudna sytuacja, z której należy znaleźć jakieś wyjście»
2. «poważna sprawa, która wymaga przemyślenia i rozstrzygnięcia»
Problemem - jest każda sytuacja zadaniowa (w życiu codziennym, w pracy zawodowej), w której występuje pewna trudność, pytanie na które szukamy odpowiedzi.
Problemy dzielimy na:
otwarte (w nauce, sztuce) - poziom informacji jest niski, dopuszcza się różnorodne rozwiązania; to dylematy.
zamknięte (w wojsku) - dany jest pełny zbiór możliwych rozwiązań.
W strukturze można wymienić:
cel
dane początkowe, czyli informacje zawarte w sytuacji problemowej
Problem dobrze zdefiniowany - podobny jest do problemu algebraicznego, w którym stan wyjściowy, stan docelowy oraz operacje są jasno określone. Zadanie polega na odkryciu, w jaki sposób zastosować dozwolone operacje, by uzyskać odpowiedź.
Problem źle zdefiniowany - stan wyjściowy, stan docelowy oraz/lub operacje, które mogą być niejasne i określone nieprecyzyjnie. Głównym zadaniem rozwiązującego problem jest przede wszystkim dokładne zdefiniowanie samego problemu, tak by ujawnił się punkt wyjścia, optymalne rozwiązanie i środki jego osiągnięcia.
Rozwiązywanie problemów - to myślenie przechodzące od stanu wyjściowego do stanu docelowego za pośrednictwem pewnego zbioru operacji umysłowych.
Fiksacja umysłowa - jest to blok umysłowy, wpływający negatywnie na rozwiązywanie problemów i twórczość przez hamowanie dostrzeżenia nowych funkcji przedmiotu skojarzonego wcześniej z jakimś innym celem.
Nastawienie umysłowe - jest to istniejący wcześniej stan umysłu, nawyk lub postawa, które mogą podnosić jakość i szybkość percepcji, rozwiązywanie problemów w pewnych warunkach, ale hamować i zakłócać jakość naszej aktywności umysłowej, kiedy stare sposoby myślenia i działania przestają być w nowych sytuacjach produktywne.
Strategie rozwiązywania problemów:
algorytm - metodyczna procedura „krok po kroku”, która gwarantuje końcowy sukces pod warunkiem wystarczającej ilości czasu i cierpliwości.
heurystyka - jest nieformalną „regułą kciuka” pozwalającą iść na skróty, redukującą rozwiązywanie złożonych problemów o prostszych operacji osadzania.
Fazy rozwiązywania problemów:
Dostrzeganie problemu.
Analiza sytuacji problemowej (określenie różnicy między tym co wiemy, a tym co jest pożądane).
Wytwarzanie pomysłów na rozwiązanie problemów.
Weryfikacja pomysłów (trzeba wybrać jedno rozwiązanie).
Przystępowanie do działania.
Fazy rozwiązywania problemów wg Dewey'a:
Sytuacja problemowa.
Ukazanie problemu.
Wstępne gromadzenie informacji o przedmiocie (problemie).
Sformułowanie hipotezy w oparciu o zgromadzone informacje.
Plan działania.
Sprawdzenie słuszności przewidywań.
Formułowanie związane z rozwiązywaniem problemów.
Utrudnienia związane z rozwiązaniem problemów:
nastawienie
wcześniejsze doświadczenia
brak informacji
ograniczenia związane z postrzeganiem