Szanowna komisjo! Rozpocznę od przedstawienia tematu, jakim jest Przemiana wewnętrzna jako motyw określający osobowość bohatera literackiego. Omów zagadnienie na wybranych przykładach. Zaprezentuję postacie Gustawa-Konrada, Rodiona Raskolnikowa i Cezarego Baryki.
Czy przemiana wewnętrzna, która zajdzie w prezentowanych przeze mnie postaciach będzie przemianą pozytywną czy negatywną? Jakie czynniki spowodują metamorfozę u tych bohaterów? Będę starała się udowodnić, na ile osobowość determinuje przemianę bohatera.
Przemiana wewnętrzna to gruntowna zmiana sposobu zachowania, myślenia. Znana jest nam wszystkim, gdyż większość z nas ją przeszło, zważywszy na sam proces dorastania, kiedy nasze poglądy ewoluują i diametralnie zmienia się nasz sposób widzenia świata. Człowiek ulega wpływom, jego poglądy kształtują się i krystalizują. Już od chwili narodzin kształtuje się nasza osobowość.
Przemiana człowieka wynika ze zmienności natury ludzkiej. Zmienia się każdy, w każdym wieku, często tego nie zauważając, gdyż jest to proces bardzo powolny. Dlatego uważam, że każda przemiana to proces stopniowy często wynikający z długich przemyśleń i wniosków, to zawsze proces długofalowy i złożony.
Bohater literacki, który przechodzi metamorfozę, chce czegoś dokonać, coś uświadomić sobie i otoczeniu. Postacie literackie, na podstawie których rozważę problem przemiany, przeszły ją w sposób diametralny, dzięki temu bardziej widoczny.
Motyw wewnętrznej przemiany bohaterów literackich jest ponadczasowy. Możemy go często zaobserwować w dziełach literatury doby romantyzmu - epoce odkrywającej - eksponującej psychikę bohatera, jak to ma miejsce w Dziadach cz. III. Jeszcze w IV części Dziadów głównym bohaterem jest Gustaw, typowy romantyczny odrzucony kochanek, który cierpi z powodu niespełnionej miłości i pogrąża się w szaleństwie. Nie mogąc znieść życia bez swej ukochanej, odsuwa się od ludzi, a w końcu, pod wpływem widoku wesela swej wybranki, popełnia samobójstwo. Jednakże odradza się w III części Dziadów, jako Konrad. Świadczy o tym napis pojawiający się na ścianie zmienionego na ciężkie więzienie klasztoru Bazylianów, w którym rozpoczyna się akcja utworu: CYTAT I
Odrodzony bohater jest kimś zupełnie innym. Wciąż jest niepokorny i zbuntowany, jednakże jego serce wypełnia teraz miłość do rodaków i do ojczyzny, cechuje go wielki patriotyzm, tak wielki, że nakazuje mu się identyfikować z całym narodem i z całą, pogrążoną w okrutnej niewoli Polską. Sam stwierdza, że: CYTAT II
Jednakże ta bezgraniczna miłość do narodu i kraju wkrótce przemienia się w najprawdziwsze szaleństwo. Konrad - poeta, jest pewien swej niezwykłej mocy, wykłóca się z Bogiem o "rząd dusz", zaś w swej sile i wielkości porównuje się z samym Stwórcą. Przepełniony emocjami, cierpieniem, miłością i dumą Konrad w końcu odważa się na bluźnierstwo. Wobec milczenia Boga, grozi, iż powie, że nie jest on Bogiem, ale carem. W ten oto sposób romantyczny, wrażliwy, odrzucony kochanek nie radzący sobie z własnymi uczuciami, staje się natchnionym poetą, który w prometejskim akcie poświęcenia daje wyraz swej bezgranicznej miłości względem ojczyzny. Cel, który chce Konrad osiągnąć, jest dla niego tak ważny, że nie cofnie się on przed niczym, nawet przed bluźnierstwem: CYTAT III
Także w powieści psychologicznej Fiodora Dostojewskiego Zbrodnia i kara obserwujemy przemianę głównego bohatera, Rodiona Romanowicza Raskolnikowa, ubogiego studenta z Petersburga. Na początku jawi się jako ateista i samotnik. Jest osobą słabą psychicznie, notorycznie się czegoś boi, jest rozdrażniony i nerwowy. Ma ekscentryczne poglądy na ludzi, uważa, że można ich podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwsza grupa, grupa niższa to ludzie, których zadaniem jest wyłącznie praca i podtrzymywanie gatunku. Druga grupa to "ludzie właściwi", wyżsi mogący przekraczać ustalone granice moralne, stojąc ponad dobrem i złem, mogący zmieniać świat. Raskolnikow sam, uważając się za jednostkę wybitną, decyduje się na udowodnienie sobie słuszności tezy o tym, że ludzie lepsi mogą przekraczać bariery etyczne, tj. mogą popełniać zbrodnie, zabijać. W tym celu postanawia zamordować człowieka, którego istnienie uważa za zbędne. Jego ofiarą staje się lichwiarka Alona Iwanowa, która jest według niego pasożytem, żerującym na społeczeństwie. Morderca przeżywa straszne duchowe męki, ma wyrzuty sumienia, zdaje sobie sprawę z tego, że nie zdał egzaminu i popada w obłęd, miewa halucynacje, że społeczeństwo wie o jego winie. Wyobcowuje się całkowicie z otoczenia, nie mogąc sobie poradzić z ciężarem zbrodni, jaką popełnił. Staje się ofiarą własnych poglądów, które popchnęły go do przerażającego czynu. Zaczyna sobą gardzić, nienawidzić siebie. Jednakże, w godzinie rozpaczy, zachodzi w nim przemiana. Bardzo ważnym momentem w procesie przemiany Raskolnikowa jest poznanie Sonii i wyznanie jej prawdy o morderstwie, a potem wspólne czytanie ewangelii, konkretnie fragmentu o wskrzeszeniu Łazarza. Rodion uświadamia sobie, że ma możliwość rozpoczęcia życia na nowo, odkupienia winy. Kolejnym przełomem jest fizyczna oznaka skruchy, gdy bohater idąc ulicą przypomina sobie słowa Sonii: CYTAT IV
Wtedy klęka na środku ulicy, całuje ziemię. Jednak nie jest to całkowity akt wskrzeszenia i powrotu do normalnego życia, bowiem zabrakło mu odwagi, by publicznie i głośno wyznać winę. Tak więc dalej musi żyć z piętnem zbrodniarza, co powoduje, że jeszcze bardziej odgradza się od ludzi, jednocześnie podświadomie szukając z nimi kontaktu. Ostateczna przemiana Raskolnikowa dokonuje się w momencie, gdy decyduje się pójść na posterunek policji i przyznać do morderstwa. W konsekwencji trafia na zesłanie, gdzie towarzyszy mu Sonia, dziewczyna, która ratuje duszę biednego grzesznika i nawraca go na wiarę w Boga. Bohater odrodzony dzięki niej dokonuje w sobie wielkiej przemiany wewnętrznej, udaje się na katorgę, by odkupić swoje grzechy.
Z kolei osobowość Cezarego Baryki, bohatera Przedwiośnia Stefana Żeromskiego ewoluuje kilkakrotnie - od zachwytu rewolucją po dostrzeżenie jej zagrożeń. Po raz pierwszy Cezary styka się z rewolucją w Baku. Początkowo łatwo daje się zwieść pięknym, komunistycznym ideałom równości i sprawiedliwości klasowej. Staje się jednym z towarzyszy, z chęcią uczestniczy w wiecach i ogląda publiczne egzekucje, oddaje nawet skarb zakopany przez ojca w piwnicy, gdyż jak sam mówi „pali go złoto ojcowskie”. Jego bezkrytyczna wobec bolszewików postawa powoli zmienia się, gdy Barykę dotykają skutki uboczne rewolucji, tj. głód, konfiskata mienia i mieszkania. Ważna okazuje się tu rola matki, która od początku ma racjonalne podejście do idei komunistycznych: CYTAT V Jednakże, to nie słowa matki wpływają na zmianę poglądów syna, ale jej zewnętrzna przemiana. Widzi zmęczenie matki, jej chorobę jak czyni cuda, by zdobyć dla nich jakieś jedzenie. Szybko jednak zaczyna tracić młodzieńczą naiwność. Śmierć matki przyczynia się do zastanowienia nad skutkami, jakie niesie rewolucja. Zmienia swoje poglądy dopiero, gdy na pogrzebie matki jest świadkiem, w jak brutalny sposób zostaje zdjęta ślubna obrączka z palca matki. Drugim ważnym momentem dla zmian światopoglądowych Baryki jest „rozmowa” z trupem młodej, pięknej Ormianki. Wtedy to idealistyczne patrzenie na rewolucyjne dokonania zmienia się na podejście realistyczne. Młody buntownik zaczyna dostrzegać, że państwo rewolucyjne jest państwem bezprawia i chaosu. Cezary zaczyna krytycznie patrzeć na rzeczywistość i dostrzegać jej różne aspekty. Wówczas zachodzi w nim przemiana, bohater poszukuje swojej tożsamości, swojego miejsca w świecie oraz poglądów. W czasie podróży do Polski ojciec zapoznaje go z ideą „szklanych domów”. Opowieść Seweryna o nowej „szklanej”, czystej cywilizacji, pozbawionej chorób i biedy, w której sprawiedliwość i równość jest czymś naturalnym, a nie wymuszonym - wywołuje niedowierzanie. Kolejnym ważnym etapem w ideowej ewolucji Cezarego okazuje się pobyt w Nawłoci, w majątku Hipolita Wielosławskiego, gdzie obserwuje sytuację zupełnie dla niego niepojętą: dwa światy - służba i panowie - żyją razem w całkowitej harmonii. Nawłoć to obraz sielankowej, idealnej miejscowości, gdzie czas upływa wolno na przyjemnościach, a służba właściwie stanowi część rodziny. Mimo to Cezary nie może pozbyć się wrażenia, że to tylko złudzenie. Kolejna ewolucja jego osobowości ma miejsce w Warszawie. Tu na młodego zapaleńca mają wpływ dwie postaci: student-komunista Antoni Lulek oraz stary przyjaciel Szymon Gajowiec. Lulek optuje za rewolucją, za zniszczeniem burżuazji i przejęciem władzy przez lud, natomiast Gajowiec pragnie powolnych, ale długofalowych przemian. Cezary nie umie w pełni zgodzić się z żadnym z tych poglądów. Dostrzega pilną potrzebę naprawy ojczyzny, ale znając z autopsji konsekwencje rewolucji, nie może się na nią zgodzić. Cezary dyskutuje i z Gajowcem i z komunistami, przeciwstawiając się obu opcjom ideowym, nie umiejąc jednocześnie stworzyć własnego, pozytywnego programu. Ostatnia scena, tak jednoznaczna, potwierdza, że Baryka nie umie dokonać wyboru między rewolucją a ewolucją, wciąż szukając nowego rozwiązania.
Reasumując, ukazanie ewolucji psychiki bohaterów powoduje, że są oni dynamiczni, a przez to ciekawsi i barwniejsi od postaci statycznych, nie ulegających przemianie. Obserwując i analizując czynniki wpływające na zmiany bohatera, można poznać jego psychikę i uczucia, jego uwarunkowania społeczne i polityczne. Czynniki wpływające na zmianę w charakterze i osobowości człowieka da się podzielić na psychologiczne, społeczne i polityczne.
I tak bohater III cz. Dziadów przechodzi przemianę patriotyczną, duchową metamorfozę z nieszczęśliwie zakochanego romantycznego kochanka o imieniu Gustaw w bojownika o wolność narodu - Konrada.
Z kolei przemianę bohatera Dostojewskiego spowodowały czynniki psychologiczne. Jego osobowość uległa zmianie ze względu na popełniony czyn. Morderstwo lichwiarki, a następnie wyrzuty sumienia Raskolnikowa są przyczyną jego metamorfozy.
Osobowość postaci Żeromskiego ulega przemianie ze względu na ciężkie przeżycia, których był świadkiem podczas rewolucji. Czynniki powodujące jego przeobrażenie to czynniki społeczne i polityczne.
Do licznych funkcji związanych z wewnętrznymi przemianami bohaterów należy podkreślenie ich atrakcyjności, urozmaicenie fabuły utworu, nadanie postaciom cech prawdopodobieństwa, wreszcie pokazanie wzorów bohaterów skutecznie kształtujących własną osobowość.
Przedstawione przeze mnie postacie literackie przeszyły przemianę wewnętrzną pozytywną, gdyż taka jest bardziej widoczna i trwała. W tego typu przemianie wyraźniej widać jej przyczyny i przebieg. Niezależnie od tego, czy przemiana jest stopniowa czy nagła, jest ona nieodzownym elementem życia człowieka i będzie opisywana przez kolejne pokolenia pisarzy i poetów.
3