PRAWO

Prawo, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym - system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu.

Koncepcje

Z. Ziembiński, rozważając problem wielości sposobów pojmowania prawa, wyróżnia spośród nich kilka podstawowych koncepcji i subkoncepcji, w tym:

• koncepcje normatywne, zgodnie z którą prawo jest zespołem norm postępowania; w ramach koncepcji normatywnych współistnieją:

• koncepcja pozytywistyczna, zgodnie z którą prawo obejmuje tylko i wyłącznie normy, które zostały ważnie ustanowione lub uznane przez kompetentny organ władzy publicznej, natomiast to, czy i jak wspomniane normy mają się do kryteriów pozaprawnych (np. przyjmowanych przez kogoś ocen moralnych), nie jest przedmiotem zainteresowania nauki prawa i nie ma żadnej doniosłości dla ważności i mocy tych norm;

• koncepcja prawnonaturalna, zgodnie z którą prawo obejmuje tylko i wyłącznie te normy prawa pozytywnego, które pozostają w zgodzie z ustanowionymi przez absolutny autorytet (tj. przez Boga, Rozum, etc.) normami moralnymi lub innymi, dającymi się wywieść z przyjętych przez ten autorytet ocen;

• koncepcje niepozytywistyczne, zgodnie z którymi prawo obejmuje normy prawa pozytywnego oraz inne elementy, które wyznaczają sposób rozumienia i stosowania norm prawa pozytywnego;

• koncepcje realistyczne, zgodnie z którymi przyjmuje się, że prawem jest zespół faktów społecznych lub psychicznych, związanych ze stanowieniem, obowiązywaniem i stosowaniem norm prawnych.

GAŁĘZIE PRAWA

Gałąź prawa stanowi podzespół norm prawnych, które ze względu na wybrane kryterium konstytuują względnie spójną całość.

Podział ze względu na metodę regulacji

Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji.

• Prawo wewnętrzne

• Prawo konstytucyjne
  (dawniej: prawo polityczne, prawo państwowe^[1]) - zespół norm prawnych określających ustrojowe zasady funkcjonowania państwa, treść i sposoby zagwarantowaniapraw człowieka i obywatela oraz zaspokajania potrzeb społecznych, sposób tworzenia prawa, hierarchię źródeł prawa a także kompetencje i wzajemne relacje pomiędzy organami władzy państwowej.

• Prawo cywilne reguluje relacje między podmiotami prawa w relacji poziomej, czyli żaden z podmiotów pozostających w stosunku prawnym nie jest władny narzucić swojej woli drugiej stronie. (cywilnoprawna metoda regulacji).

• Prawo pracy reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, a także organizacjami pracowników (związki zawodowe) metodą w zasadzie cywilnoprawną, jednak z dużym zakresem norm semiimperatywnych służących wyznaczeniu minimalnego poziomu ochrony pracownika. Zobacz też: Kodeks pracy.

• Prawo karne jest zbiorem norm mających na celu eliminację zachowań aspołecznych najcięższej wagi poprzez zastosowanie sankcji kary. (karnoprawna metoda regulacji).

• Prawo administracyjne reguluje relacje między podmiotami w stosunku pionowym, tj. wówczas gdy jeden z podmiotów może władczo kształtować sytuację prawną drugiego podmiotu. (administracyjnoprawna metoda regulacji).

• Prawo rodzinne i opiekuńcze

• Prawo finansowe

• Prawo międzynarodowe

Podział ze względu na przedmiot regulacji

Podziału prawa na gałęzie można także dokonać w płaszczyźnie przedmiotu regulacji danego zespołu norm. Jako przykładowe gałęzie wedle tego kryterium można wymienić:

• prawo autorskie

• prawo bankowe

• prawo budowlane

• prawo celne

• prawo człowieka

• prawo dziecka

• prawo energetyczne

• prawo kanoniczne

• prawo konstytucyjne

• prawo konfliktów zbrojnych

• prawo lotnicze

• prawo medyczne

• prawo międzynarodowe

• prawo naukowe

• prawo o ruchu drogowym

• prawo ochrony środowiska

• prawo podatkowe

• prawo rolne

• prawo zwierząt

• prawo upadłościowe

itd.

ŹRÓDŁA PRAWA

Prawo wywodzi się z wielu źródeł. Podstawowym i często mylonym podziałem źródeł prawa jest podział na: źródła prawa sensu stricto (z łac. fontes iuris oriundi) i źródła poznania prawa (z łac. fontes iuris cognoscendi). Pierwszy termin - źródła prawa oznacza akty normatywne, czy też inaczej akty prawne zawierające przepisy prawa oraz tryb tworzenia takich aktów. Natomiast drugi termin - źródła poznania prawa obejmuje wszelkie materiały służące poznaniu prawa oraz wszelkie formy przekazu o prawie (dokumenty, publikacje, nawet Internet).

Ze względu na dopuszczalność istnienia różnych źródeł prawa, można wyróżnić w kulturze zachodniej dwa systemy prawne: anglosaski system common law i kontynentalny system prawa. Podstawową różnicą między nimi (przynajmniej ze względu na źródła prawa) jest to że system common law dopuszcza tworzenie prawa przez sądy w wyniku precedensowych rozstrzygnięć. Pamiętając o tym, że również w wielu kontynentalnych systemach prawnych wyroki sądów (zwłaszcza najwyższych) mają znaczenie przy późniejszych interpretacjach prawa stanowionego (i mogą zapoczątkować jakąś "linię" orzecznictwa), zwrócić należy uwagę że wyroki sądów w kontynentalnych systemach prawa mają jednak o wiele mniejsze znaczenie niż wyroki sądów w systemach common law. Te ostatnie bowiem tworzą prawo, a te pierwsze tylko je interpretują.

Fakt, że w systemach typu common law sądy biorą udział w tworzeniu prawa nie oznacza jednak braku wpływu normalnych demokratycznych władz na tworzenie prawa w państwach stosujących ten system. Bowiem obok prawa precedensowego (czyli właśnie common law) egzystuje również tzw. statute law czyli prawo stanowione przez organ przedstawicielski (parlament).

ŻRÓDŁA POLSKIEGO PRAWA

Źródła polskiego prawa można podzielić na źródła powszechnie obowiązujące i źródła wewnętrznie obowiązujące. Obowiązująca Konstytucja z 1997 roku do źródeł powszechnie obowiązujących zalicza Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego (z zastrzeżeniem że obowiązują one tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły). Oprócz tego Konstytucja w art. 234 przewiduje kolejny akt powszechnie obowiązujący - rozporządzenie z mocą ustawy, wydawane przez prezydenta RP, wyłącznie w ściśle określonych przez Konstytucję wypadkach. Nadto źródłami powszechnie obowiązującego prawa są przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, jeśli umowa międzynarodowa konstytuująca tę organizację przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym. Natomiast jako źródła prawa wewnętrznie obowiązujące Konstytucja wymienia uchwały i zarządzenia Rady Ministrów. Należy przy tym podkreślić, że o ile katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest w zasadzie zamknięty i nie może być rozszerzany to katalog źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego jest otwarty i istnieją również inne akty prawne wewnętrznie obowiązujące nie wymienione w Konstytucji (okólniki, zalecenia itp.).

Kwestią kontrowersyjną jest czy w Polsce do źródeł prawa należy zaliczyć prawo zwyczajowe. Konstytucja nie zalicza prawa zwyczajowego do źródeł prawa. W doktrynie polskiego prawa konstytucyjnego przyjmuje się jednak, że Konstytucja wymienia jedynie katalog źródeł prawa stanowionego przez państwo i nie wyklucza istnienia obok prawa stanowionego prawa zwyczajowego. Konsekwencją uznania zwyczaju prawnego za źródło prawa powszechnie obowiązującego w Polsce jest możliwość oparcia na nim rozstrzygnięcia organu państwowego. Pamiętać jednak należy, że system źródeł prawa powszechnie obowiązującego według polskiej Konstytucji opiera się na prawie stanowionym, a wykształcenie się zwyczaju prawnego, regulującego jakąś kategorię stosunków społecznych jest obecnie raczej tylko potencjalną możliwością. W każdym razie zwyczaj taki nie może się nigdy ukształtować contra legem, to znaczy może on stanowić źródło prawa pod warunkiem zgodności z powszechnie obowiązującymi aktami prawnymi wymienionymi przez Konstytucję. Obok prawa zwyczajowego źródłem prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej jest również zbiorowe prawo pracy. Dzieje się tak pomimo niezaliczenia go do źródeł prawa przez Konstytucję. Jednak zbiorowe prawo pracy (regulaminy pracy, układy zbiorowe pracy) zaliczone jest do źródeł prawa powszechnie obowiązującego przez art. 9 Kodeksu pracy. Takiej regulacji kodeksowej nie stoi na przeszkodzie Konstytucja, gdyż wymienia ona w kontekście źródeł prawa tylko akty normatywne pochodzące od państwa.

PRAWO PRACY

Geneza

Prawo pracy należy do najmłodszych dyscyplin prawa. Jego narodziny związane są nierozerwalnie z ukształtowaniem kapitalistycznych stosunków gospodarczych. Sama jednak instytucja umowy o pracę wykształciła się już w prawie rzymskim przyjmując nazwę Locatio conductio operarum - umowa o świadczenie usług.

Z rozwojem kapitalistycznych form produkcji wiązało się nierozerwalnie poszukiwanie nowych form prawnych zatrudnienia ludzi wolnych. Wtedy to właśnie nastąpiła recepcja instytucji prawa rzymskiego umowy najmu usług. Jej istota sprowadzała się do tego, że jedna strona zobowiązywała się do świadczenia określonej pracy, a druga do świadczenia wynagrodzenia za świadczoną pracę. Była to więc umowa majątkowa, dwustronnie zobowiązująca. Ta konstrukcja pozwalała odrzucić więzy osobowe charakterystyczne dla prawa cechowego.

Umowa o pracę została ukształtowana jako jeden z rodzajów umów o świadczenie usług prawa cywilnego, obok umowy zlecenia i umowy o dzieło. Stosunek pracy nawiązany w drodze tej umowy poddany został niepodzielnie cywilistycznej zasadzie wolności umów.

Zasada pełnej swobody stron w kształtowaniu treści umowy o pracę nie zapewniała jednak w rzeczywistości pracownikom równorzędnej pozycji w pertraktacjach z pracodawcami. Niekorzystna dla pracowników sytuacja na rynku pracy zmuszała ich do przyjmowania warunków zatrudnienia proponowanych przez pracodawców.

Taki stan rzeczy podważył sens oparcia konstrukcji umowy o pracę na zasadzie pełnej wolności umów. Pracodawcy nie ponosili także wydatków na bezpieczeństwo i higienę pracy, gdyż były nieopłacalne.

Pierwsze akty prawne, które ograniczały zakres obowiązywania zasady swobody umów w odniesieniu do umów o pracę, zostały wydanie w Anglii. Mimo silnego przywiązania do idei państwa liberalnego, została wydana już w 1833 roku ustawa fabryczna, która ograniczyła dopuszczalny wymiar czasu pracy robotników do 15 godzin dobę, wprowadziła zakaz zatrudniania dzieci do lat 9, a dopuszczalny wymiar czasu pracy dzieci starszych ograniczyła do 12 godzin na dobę. Za naruszenie jej postanowień przewidywała sankcje karno-administracyjne. Następne akty prawne określiły zwłaszcza niezbędne wymogi bezpieczeństwa i higieny pracy. Powołany został nowy dział służby państwowej nazwany inspekcją pracy, w celu sprawowania kontroli nad przestrzeganiem ustawodawstwa pracy.

Kryteria wyodrębnienia prawa pracy.

Przepisy prawa cywilnego o umowie o pracę, akty prawne ograniczające swobodę stron tej umowy w kształtowaniu treści stosunku pracy, o inspekcji pracy, zbiorowych stosunkach pracy, ubezpieczeniach Społecznych, sądownictwie pracy - tworzą pewną całość określającą status prawny pracowników. Zostały one wyodrębnione zwłaszcza z prawa cywilnego i administracyjnego w osobny dział prawa, określany najpierw jako prawo robotnicze lub fabryczne, a później w miarę rozszerzania zakresu podmiotowego tych regulacji prawnych na inne grupy pracownicze prawem pracy, a niekiedy prawem socjalnym.

Jako kryterium pierwotne, ale i obecnie w szerokim zakresie aktualne, przyjęto kryterium funkcji norm prawnych, zaliczanych do tego działu prawa. Na podstawie tego kryterium przyjmuje się, ż prawo pracy, to ten dział prawa, którego normy zmierzają do ochrony interesów pracowniczych.

Źródła prawa pracy

W systemie prawa pracy podstawowym aktem prawnym regulującym wzajemne prawa i obowiązki stron stosunku pracy jest Kodeks pracy. Jednakże regulacje dotyczące praw i obowiązków podmiotów stosunku pracy występują nie tylko w kodeksie, ale także w innych aktach prawnych, które na ogół zawierają albo odesłanie wprost do odpowiednich przepisów kodeksu pracy lub stanowią, że przepisy kodeksu mają zastosowanie do spraw nimi nie uregulowanych.

Źródła prawa pracy reguluje art. 9 kodeksu pracy. Z przepisu tego wynika hierarchiczny ich układ:

• kodeks pracy i akty wydane na jego podstawie

• inne ustawy i akty wydane na ich podstawie określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców

• postanowienia układów zbiorowych pracy

• inne porozumienia zbiorowe,

• regulaminy, statuty określających prawa i obowiązki stron stosunków pracy.

Zasady prawa pracy

Główne zasady wynikające z k.p.

Polski kodeks pracy w art. 10-18³ definiuje podstawowe zasady prawa pracy w następujący sposób:

1. każdy ma prawo do podjęcia pracy;

2. każdy ma swobodę nawiązywania stosunków pracy;

3. każdy ma prawo do wolności pracy, tzn. ma prawo do zerwania stosunku pracy;

4. pracodawca ma obowiązek poszanowania dóbr osobistych pracownika;

5. pracownicy powinni być traktowani równo;

6. nie wolno dyskryminować pracowników ze względu na rasę, płeć, wyznanie itp;

7. pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia;

8. państwo ma obowiązek chronić uprawnienia pracowników, w oparciu o automatyzm prawny;

9. pracownicy i pracodawcy mają prawo tworzyć i przystępować do organizacji zawodowych;

10. pracownicy mają prawo do partycypacji w zarządzaniu firmą w zakresie spraw dotyczących ich osobiście.

Zasady wynikające z art. 300 kodeksu pracy

Ta regulacja odnosi się do przepisów kodeksu cywilnego i dopuszcza stosowanie jego przepisów, jeżeli kwestie związane ze stosunkiem pracy nie są uregulowane przez kodeks pracy (luka prawna). Ponadto regulacje kodeksu cywilnego nie mogą być sprzeczne z głównymi zasadami prawa pracy. Zasady prawa pracy w rozumieniu art. 300 są metanormami, rekonstruowanymi z norm prawa pracy i dzielą się na:

1. zasadę ochrony interesu pracownika;

2. zasadę ryzyka pracodawcy;

3. zasadę odformalizowania działań pracownika.

Zasady wynikające z Konstytucji RP

Z ustawy zasadniczej również można wyczytać zasady odnoszące się do prawa pracy, takie jak:

1. prawo koalicji;

2. zasada dialogu społecznego;

3. zasada równości;

4. ochrona pracy, zdrowia, życia pracownika.

Podstawowe pojęcia prawa pracy

• Pracownik - osoba fizyczna zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, zobowiązana do wykonywania określonej pracy

• Pracodawca - osoba fizyczna lub osoba prawna, a także inna jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, która spełniając pewne wymogi prawne i społeczne, zatrudnia pracowników

• Stosunek pracy - więź prawna łączącą pracownika i pracodawcę.

• Wynagrodzenie (płaca) - wypłaty pieniężne oraz wartość tzw. świadczeń w naturze (towary, materiały, usługi itp.) lub ekwiwalenty wypłacone pracownikom lub innym osobom fizycznym przez jednostkę za wykonaną na jej rzecz pracę

• Zatrudnienie - ogólna nazwa faktu zawarcia dowolnej formy umowy o świadczeniu pracy przez pracownika.

• Zwolnienie - wygaśnięcie stosunku pracy na skutek porozumienia lub zerwania umowy o pracę przez pracownika lub pracodawcę, przed uzgodnionym czasem jej wygaśnięcia.

• Umowa o pracę - dwustronne porozumienie pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, na podstawie którego pracownik zobowiązuje się do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy, a pracodawca zobowiązuje się do wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia.

• Rokowania pracownicze - czynności przygotowawcze, w ramach których strony powinny wzajemnie poinformować się o okolicznościach mających znaczenie dla zawarcia i treści umowy o pracę, takich jak zakres obowiązków i płaca.

• Spór zbiorowy - spór między wszystkimi lub określoną grupą pracowników z jednym pracodawcą, dotyczący np: zmiany zakresu obowiązków lub płacy.

• Strajk - najostrzejsza forma sporu zbiorowego - najczęściej polega na dobrowolnym powstrzymaniu się od pracy przez protestujących.

• Mobbing - działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.

• Świadectwo pracy - świadectwo pracy jest dokumentem, który otrzymuje pracownik w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy.

• Państwowa Inspekcja Pracy - organ nadzoru i kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy, a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

W Polsce spory między pracodawcami i pracownikami rozstrzygają specjalne do tego powołane sądy pracy.

---