Metody zbierania danych i obliczania skutków wypadków przy pracy Zofia Pawłowska, Jan Rzepecki (c)Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy Warszawa 1997

Wprowadzenie Zgodnie z ustawą z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób, za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie, powodujące uraz u osoby poszkodowanej i wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą: podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności w interesie zakładu pracy, nawet bez polecenia w czasie pozostawania w dyspozycji zakładu pracy w drodze między siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. W każdym przedsiębiorstwie, oprócz wypadków urazowych, występują zdarzenia, które nie powodując urazów u pracowników są przyczyną powstawania strat materialnych. Są to wypadki bezurazowe, których jest znacznie więcej niż wypadków urazowych. Skutki wypadków przy pracy są często rozpatrywane przede wszystkim w kategoriach moralnych. Cierpienia poszkodowanych i ich rodzin nie są jednak jedynym skutkiem wypadków. Mają one również swój wymiar ekonomiczny, ponieważ ich koszty ponosi całe społeczeństwo. Znaczna część tych kosztów obciąża bezpośrednio pracodawców. Ci ostatni często nie dostrzegają związków między poziomem bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie a osiąganymi wynikami ekonomicznymi. Ustalenie kosztów, które ponosi przedsiębiorstwo wskutek wypadków, może stać się jednym z istotnych argumentów na rzecz poprawy warunków pracy. Obecnie, w większości przedsiębiorstw są rejestrowane wyłącznie wypadki urazowe. Obciążające przedsiębiorstwo koszty tych wypadków nie są na ogół znane. Nie są również znane koszty wypadków bezurazowych. Obliczenie tych kosztów wymaga określenia wszystkich wydatków i strat, które powstały w wyniku każdego z zaistniałych wypadków (składniki kosztów wypadku), oraz zebrania i zarejestrowania odpowiednich danych, niezbędnych do ich wyznaczenia. W tym opracowaniu przedstawiono prostą metodę, którą można zastosować do rejestrowania potrzebnych danych i obliczania w przedsiębiorstwie kosztów wypadków (urazowych i bezurazowych). Koszty wypadków ponoszone przez przedsiębiorstwo Przez koszt wypadku ponoszony przez przedsiębiorstwo rozumie się teoretyczną wartość zwiększającą koszty własne przedsiębiorstwa, o którą w związku z zaistniałym wypadkiem zmniejsza się wielkość zysku lub powiększa wysokość poniesionych strat. Koszty wypadków można podzielić na koszty kontrolowane i koszty niekontrolowane przez przedsiębiorstwo. Do kosztów kontrolowanych należą wszystkie składniki kosztów, na które przedsiębiorstwa mają wpływ, czyli mogą je ograniczać przez odpowiednie działania profilaktyczne. Kosztami kontrolowanymi będą więc wszystkie nieubezpieczone koszty wypadków oraz te koszty ubezpieczone, na których wysokość przedsiębiorstwa mogą oddziaływać. Elementem kosztów kontrolowanych będzie więc np. dodatkowa, podwyższona składka na ubezpieczenie społeczne ZUS (do wysokości 7%) z tytułu pogorszenia warunków pracy1. 1/ Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 3 września 1996 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (Dz.U. z 1996 r. nr 111, poz. 532). Jednolite składki na ubezpieczenie społeczne ZUS stanowią element kosztów niekontrolowanych przez przedsiębiorstwo. Należą one do ogólnych kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Z zaproponowanej w tym opracowaniu metodzie obliczania kosztów wypadków uwzględniono jedynie te składniki kosztów, które należą do kosztów kontrolowanych przez przedsiębiorstwo. Znajomość tych kosztów powinna motywować pracodawców do skutecznego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Obliczając koszt wypadku należy: określić składniki kosztu wypadku, czyli spowodowane przez wypadek straty i wydatki zebrać i zarejestrować dane niezbędne do obliczenia poszczególnych składników kosztów obliczyć składniki kosztu wypadku i jego koszt ogólny. Określenie podstawowych składników kosztów wypadków Przy wyznaczaniu kosztów wypadków zasadnicze znaczenie ma prawidłowe określenie składników kosztów wypadków oraz ich odpowiednie obliczenie. Składniki te można podzielić na pięć podstawowych grup: koszty straconego czasu pracy płatności bieżące straty majątku trwałego i obrotowego utrata dochodów uzyskany dochód, np. z tytułu odszkodowań. Każda z wymienionych grup zawiera wiele różnych składników. Obliczając koszt straconego czasu pracy należy uwzględnić czas np. stracony przez osobę poszkodowaną, zarówno w dniu wypadku, jak i w dniach absencji czy stracony przez inne osoby (np. udzielające pierwszej pomocy poszkodowanemu, towarzyszące poszkodowanemu w drodze do lekarza lub domu, przyglądające się zaistniałemu zdarzeniu), a także czas związany z zastępowaniem poszkodowanego, poświęcony na dochodzenie powypadkowe oraz na planowanie i prowadzenie prac badawczo-rozwojowych. Wypadek może powodować powstanie wielu bezpośrednich płatności bieżących związanych np. z koniecznością wypłaty jednorazowych odszkodowań, świadczeń wyrównawczych, zasiłków wyrównawczych z tytułu rehabilitacji zawodowej czy dodatków wyrównawczych z tytułu przeniesienia do innej pracy. Do płatności bieżących należą również koszty związane z wynajęciem maszyn, zleceniem produkcji, naprawami wykonanymi poza zakładem oraz koszty transportu poszkodowanego i płatnej pomocy medycznej poza zakładem pracy. Straty w majątku trwałym i obrotowym to koszty straconych wskutek wypadku surowców, półwyrobów lub wyrobów gotowych oraz straty w wyposażeniu (maszyn, narzędzi, pojazdów). Wypadek może także powodować bezpośrednio lub pośrednio utratę przychodów w związku z karami umownymi, przerwami w produkcji oraz obniżeniem wydajności i jakości produkcji. Następstwa pieniężne wypadku obejmują również dochody otrzymywane z instytucji ubezpieczeniowych z tytułu uszkodzonych, zniszczonych lub ukradzionych składników majątku przedsiębiorstwa, które były objęte ubezpieczeniem. Całkowity koszt wypadku ponoszony przez przedsiębiorstwo można obliczyć sumując poszczególne, podstawowe składniki kosztów obciążających przedsiębiorstwo (rys. 3). Identyfikację tych składników i zarejestrowanie potrzebnych do ich wyznaczenia danych ułatwia opracowana Karta kosztów wypadków przy pracy, której wzór zamieszczono na końcu opracowania. Wprowadzenie Karty jako dokumentu uzupełniającego prowadzoną w przedsiębiorstwie dokumentację powypadkową ułatwi obliczenie ponoszonych przez przedsiębiorstwo kosztów wypadków. Wypełnianie karty wymaga opracowania procedury, umożliwiającej zarejestrowanie odpowiednich danych we właściwym czasie. Kartę powinna wypełniać wyznaczona osoba odpowiedzialna za zarejestrowanie wszystkich danych. Rys. 3. Podstawowe składniki kosztów wypadków w przedsiębiorstwie  Obliczanie kosztu wypadku Po zarejestrowaniu wypadku i danych potrzebnych do obliczenia składników kosztów, będących wynikiem wypadku, można obliczyć całkowity koszt wypadku według wzoru: KO = (KCS + KPMIT + Kz + KZP + KSM + KN + KŚ + Ki) - O gdzie: Ko - koszt ogółem, Kcs - koszt czasu straconego, Kpmit - koszt pomocy medycznej i transportu, Kz - koszt zastępstw, Kzp - koszt zakłóceń w produkcji, Ksm - koszt strat materialnych, Kn - koszt napraw, Kś - koszt świadczeń, Ki - koszty inne, O - odszkodowania otrzymane z instytucji ubezpieczeniowej. Całkowity koszt wypadku przy pracy stanowi różnicę między sumą poszczególnych składników kosztów wypadków a odszkodowaniami otrzymanymi z instytucji ubezpieczeniowych. Obliczeniem poszczególnych składników kosztu wypadku i całkowitego kosztu wypadku powinien się zająć wyznaczony pracownik (może to być pracownik działu bhp lub odpowiedzialny za rachunek ekonomiczny w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pracownik księgowości). Obliczane w przedstawiony w opracowaniu sposób koszty wypadków w przedsiębiorstwie powinny być zestawiane i analizowane w okresach rocznych jako jeden z elementów kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy, umożliwiający przeprowadzenie analizy typu koszt-korzyść. Analiza ta powinna obejmować zarówno koszty wypadków urazowych, jak i bezurazowych. Zebranie i zarejestrowanie danych potrzebnych do obliczenia kosztu wypadku, ich przechowywanie, obliczenie poszczególnych składników kosztów i ogólnego kosztu wypadku oraz odpowiednią analizę otrzymanych wyników może ułatwić przedsiębiorstwom program komputerowy opracowany w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy. Objaśnienia do Karty kosztów wypadków przy pracy Dane potrzebne do obliczenia kosztu wypadku wpisuje się w jasne pola karty, a w pola zaciemnione - wyniki obliczeń. Dla każdego wypadku wypełnia się tylko te pola karty, które zawierają składniki kosztów związane z tym wypadkiem. Nie wymienione w Karcie składniki kosztów można wpisywać w rubrykach "Inne koszty". Dane o wypadku. W rubryce tej wpisuje się nazwę zakładu pracy, numer kolejny wypadku w zakładzie pracy w danym roku, datę wypadku i jego godzinę, nazwę wydziału, na którym zdarzył się wypadek, oraz zakładowy kod wydziału. Rodzaj wypadku zaznacza się przez postawienie znaku "x" w odpowiedniej rubryce. Krótki opis wypadku oraz zaistniałych lub potencjalnych szkód materialnych można przedstawić w 2 - 3 zdaniach. I. Czas stracony wskutek wypadku. Obliczając koszt czasu straconego wskutek wypadku należy uwzględnić czas: stracony w dniu wypadku przez osoby poszkodowane, osoby organizujące pierwszą pomoc, osoby udzielające pierwszej pomocy w miejscu wypadku, osoby organizujące ponownie pracę oraz osoby inne, nie wymienione w Karcie absencji osób poszkodowanych przeznaczonych na dochodzenie powypadkowe przez pracowników służb bhp, pracowników nadzoru, świadków wypadku i inne osoby przeznaczony na planowanie i prowadzenie prac badawczo-rozwojowych przez kierowników, pracowników nadzoru, pracowników służb bhp, konstruktorów, technologów i innych przeznaczony na inne czynności związane z wypadkiem (np. ponowne przeszkolenie). W celu obliczenia kosztu czasu straconego wskutek wypadku należy podać liczbę osób, czas poświęcony przez te osoby na czynności związane z wypadkiem oraz wysokość ich stawki godzinowej. Czas podaje się w godzinach, najlepiej w przybliżeniu do jednego miejsca po przecinku. Jeżeli dana rubryka dotyczy więcej niż jednej osoby, należy podać średni czas oraz średni koszt płacy jednej osoby. W Karcie należy uwzględnić tylko ten czas absencji osób poszkodowanych, za który przedsiębiorstwo płaci wynagrodzenie (bez czasu absencji, za który poszkodowany otrzymywał zasiłek chorobowy z ZUS, tj. powyżej 35 dni absencji chorobowej danej osoby w ciągu roku). II. Pomoc medyczna i transport Koszt pomocy medycznej i transportu obejmuje składniki kosztów, które można określić bezpośrednio w wartościach pieniężnych, lub obliczyć tak, jak koszt straconego czasu pracy. Do składników określanych bezpośrednio w PLN należą koszty: transportu poszkodowanego do domu lub lekarza materiałów opatrunkowych i lekarstw zużytych w ambulatorium zakładowym płatnej pomocy lekarskiej udzielanej poza zakładem pracy. Koszt pomocy medycznej udzielonej poszkodowanym w ambulatorium zakładowym można obliczyć mnożąc czas pracy personelu medycznego przy udzielaniu pierwszej pomocy po zaistnieniu wypadku przez odpowiednią stawkę godzinową. III. Zastępstwa Obliczając koszt zastępstw należy uwzględnić zastępstwa w dniu wypadku i w dniach absencji poszkodowanych i pomnożyć czas trwania zastępstw przez koszt płacy. IV. Zakłócenia w produkcji W wyniku wypadku zakłócenia w produkcji mogą nastąpić zarówno na wydziale, na którym miał miejsce wypadek, jak i na innych wydziałach przedsiębiorstwa. Koszt przerw w produkcji można wyznaczyć podając czas trwania zakłócenia (w godz.) i koszt jednej godziny zakłócenia. Wynikiem zakłóceń w produkcji może być również wyrażana bezpośrednio w formie pieniężnej utrata przychodów wskutek obniżenia wydajności produkcji, utratata przychodów wskutek obniżenia jakości produkcji, koszt zlecenia podwykonawcy produkcji, która nie może być wskutek wypadku wykonana w przedsiębiorstwie, oraz koszt wynajęcia maszyn lub innych urządzeń uszkodzonych czy zniszczonych podczas wypadku. V. Straty materialne. Koszt strat materialnych jest wyrażany bezpośrednio w formie pieniężnej i obejmuje wartość zniszczonych surowców, półwyrobów, wyrobów gotowych, utraconą wartość maszyn, urządzeń i pojazdów, a także koszt zakupu nowych maszyn i innych urządzeń oraz pojazdów. VI. Naprawy Naprawy mogą być wykonywane zarówno bezpośrednio w przedsiębiorstwie, jak i zlecane przedsiębiorstwom zewnętrznym. Jeżeli w następstwie wypadku przy pracy niezbędne naprawy są wykonywane w przedsiębiorstwie przez pracowników w nim zatrudnionych, należy podać liczbę osób wykonujących każdą naprawę, średni czas pracy jednej osoby oraz średni koszt płacy jednej osoby. Przy naprawach wykonywanych przez przedsiębiorstwa zewnętrzne należy podać rodzaj naprawy oraz koszt (w PLN) każdej z napraw. VII. Odszkodowania Koszt świadczeń jest podawany bezpośrednio w formie pieniężnej i obejmuje świadczenia wypłacane zarówno osobom poszkodowanym, jak i ich rodzinom. Swiadczenia dla osób poszkodowanych obejmują: jednorazowe odszkodowania, świadczenia wyrównawcze, dodatki wyrównawcze z tytułu przeniesienia do innej pracy, zasiłki wyrównawcze z tytułu rehabilitacji zawodowej oraz odszkodowania z tytułu utraconych przedmiotów. Swiadczenia wypłacane na rzecz rodzin poszkodowanych w wypadkach przy pracy obejmują: zasiłki pogrzebowe, odprawy pośmiertne i odszkodowania z tytułu śmierci. Koszt (w PLN) poszczególnych rodzajów świadczeń podaje się tylko wówczas, gdy ich koszty zostały poniesione ze środków przedsiębiorstwa, a nie ze środków ZUS. VIII. Inne koszty W tej pozycji karty można podać te składniki kosztów, które nie zostały uwzględnione w innych pozycjach (np. kary umowne, jakie przedsiębiorstwo jest zobowiązane zapłacić na skutek zaistniałego wypadku). IX. Odszkodowania otrzymane przez przedsiębiorstwo z instytucji ubezpieczeniowych Należy podać wysokość otrzymanej przez przedsiębiorstwo z instytucji ubezpieczeniowych kwoty odszkodowania (w PLN) za zniszczone lub uszkodzone składniki majątku przedsiębiorstwa (np. samochody osobowe, ciężarowe, maszyny), które były ubezpieczone.

---