STRUKTURA ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA
Każde przedsięwzięcie gospodarcze wymaga zgromadzenia odpowiedniego kapitału do jego realizacji. Przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstwo musi ustalić, w jaki sposób je finansować. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy zasoby gotówkowe jednostki gospodarczej są ograniczone lub gdy działalność jest prowadzona przy optymalnej kwocie gotówki.
Ze względu na sposób finansowania przedsięwzięć gospodarczych przez przedsiębiorstwo źródła finansowania można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Źródła finansowania wewnętrzne są uzależnione od możliwości finansowych przedsiębiorstwa, a szczególnie od wysokości wypracowanego zysku. Wynika to z tego, że zysk jest odzwierciedleniem sposobu gospodarowania majątkiem. Uzyskanie wysokich zysków przy proporcjonalnie małym majątku własnym pozytywnie świadczy o sposobie zarządzania przedsiębiorstwem. O udziale zysków w majątku przedsiębiorstwa mówi wskaźnik rentowności majątku. Należy jednak pamiętać, że zysk ten musi być pomniejszony o dywidendę wypłacaną akcjonariuszom.
Pozyskanie środków do realizacji przedsięwzięć gospodarczych ze źródeł obcych jest nazywane finansowaniem zewnętrznym.
Sposób finansowania wpływa w istotnym stopniu na koszty przedsięwzięć gospodarczych. Działalność przedsiębiorstwa nie powinna w zasadzie opierać się jedynie na wewnętrznych źródłach finansowania. Często jest to związane z emisją dodatkowego pakietu akcji, co może być korzystne z punktu widzenia szybkiego pozyskania kapitału. Jednak należy się liczyć z tym, że trzeba później (s.101) wypłacać nowym wspólnikom (akcjonariuszom) stałe opłaty od pożyczonego kapitału, jakimi są dywidendy. Może to w przyszłości powodować znaczne kłopoty finansowe firmy. Zaciąganie kredytów zaś jest związane z płaceniem kosztów pożyczki, jakimi są odsetki. Jednakże po spłacie kredytów i odsetek kończą się wszelkie opłaty z tym związane. W rozważaniach pominięto elementy, które wpływają na politykę przedsiębiorstwa.
WEWNĘTRZNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
Podstawowym źródłem wewnętrznego finansowania przedsięwzięć gospodarczych jest zysk. Ten sposób finansowania możliwy jest oczywiście tylko w jednostkach, które go wypracowały. W spółkach akcyjnych zysk po podziale jest dodatkowym kapitałem inwestowanym przez akcjonariuszy (a nie de facto spółkę). Oznacza to, że pomniejszają oni swoje bieżące dochody, licząc na przyszłe ze zrealizowanych inwestycji. Prowadzi to do wniosku, że to akcjonariusze ponoszą ryzyko inwestycji spółki. W razie dużego rozproszenia akcji powoduje to, że drobni akcjonariusze nie mają wpływu na sposób finansowania inwestycji ze źródeł własnych.
Innym sposobem wewnętrznego pozyskiwania kapitału, charakterystycznym dla spółki akcyjnej, jest emisja dodatkowych akcji. Poza kosztami emisji spółka unika dodatkowych kosztów związanych z bieżącą obsługa uzyskanego kapitału. Pozyskiwany w ten sposób kapitał jest traktowany przez akcjonariuszy jako zła wiadomość, gdyż sygnalizuje to obniżenie bieżących zysków, a w następstwie tego - wypłacanych dywidend.
Zwiększenie kapitału poprzez emisję dodatkowych akcji jest popularne wśród dużych spółek akcyjnych. Można to zaobserwować już na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych, gdzie część spółek emituje kolejne serie akcji w celu sfinansowania nowych inwestycji. Emisja dodatkowych akcji dla celów inwestycyjnych wymaga zgody aktualnych akcjonariuszy. Maksymalna liczba akcji, jaka może być wyemitowana, jest nazywana upoważnionym kapitałem akcyjnym. (s.102)
ZEWNĘTRZNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
Do zewnętrznych źródeł finansowania przedsięwzięć gospodarczych można zaliczyć:
Kredyty krótko-, średnio- i długoterminowe,
Pożyczki,
Emisję obligacji przedsiębiorstwa,
Emisję pochodnych papierów wartościowych,
Leasing.
KREDYTY
Kredyty są obecnie w Polsce podstawowym źródłem finansowania przedsięwzięć gospodarczych. Są zaciągane w bankach na warunkach proponowanych przez kredytodawcę. Sposób finansowania przez kredyt jest kosztowny, gdyż wymaga nie tylko zwrotu kwoty, którą się pozyskało, ale i wysokich odsetek. Poważnym problemem przy zaciąganiu kredytu w banku jest często długa procedura bankowa przydzielania kredytu, a także oczekiwane przez bank wysokie zabezpieczenie.
Ze względu na czas spłaty kredytu rozróżnia się trzy podstawowe grupy:
krótkoterminowe (do 1 roku),
średnioterminowe (od roku do trzech lat),
długoterminowe (powyżej trzech lat).
Kredyty można podzielić - ze względu na cel ich udzielania - na:
obrotowe,
płatnicze,
inwestycyjne.
Kredyty obrotowe są udzielane jednostkom gospodarczym wówczas, gdy zabraknie im pieniędzy na bieżące płatności. Wysokość kredytu zależy od zdolności kredytowej pożyczkobiorcy. Kredyty te są udzielane maksymalnie na 12 miesięcy (dlatego też nazywane są również krótkoterminowymi). Oprocentowanie kredytu obrotowego jest zmienne i zależy od okresu kredytowania oraz (s.103)- jak już podano - od zdolności kredytowej pożyczkobiorcy. Dla kredytobiorcy ważnym elementem jest również ryzyko związane z udzieleniem kredytu.
Kredyt płatniczy jest udzielany firmom mającym chwilowe kłopoty finansowe. Podstawowym kryterium ubiegania się o ten rodzaj kredytu jest dobra kondycja finansowa jednostki gospodarczej oraz posiadanie rachunku bieżącego w banku, który udziela kredytu. Okres posiadania rachunku zależy od banku kredytującego. Kredyty są udzielane zasadniczo w formie bezgotówkowej. Oprocentowanie tego typu kredytu jest wyższe niż kredytu obrotowego.
Kredyty inwestycyjne są udzielane w celu sfinansowania przede wszystkim budowy samodzielnych obiektów, kompleksów produkcyjnych, handlowych lub usługowych. Udzielane są również na modernizację zakładów, ich parku produkcyjnego, w celu zwiększenia zdolności wytwórczych, uruchomienia produkcji dodatkowego asortymentu itp. Na przykład PKO BP udziela również kredytów inwestycyjnych na:
budowę nowych środków trwałych,
odtworzenie wyeksploatowanych i odtworzonych środków trwałych,
modernizację istniejących środków trwałych,
inwestycje kapitałowe takie, jak zakup akcji, obligacji lub udziałów w innych jednostkach gospodarczych.
Kwota kredytu jest uzależniona od kosztów realizowanego przedsięwzięcia inwestycyjnego oraz od zdolności kredytowej kredytobiorcy. Kredytów takich udziela się jednorazowo lub w transzach. Zależy to od rodzaju inwestycji.
Oprocentowanie kredytów inwestycyjnych jest uzależnione od czynników podobnych do tych, które mają wpływ na ustalanie odsetek od kredytów płatniczych. Jego wysokość jest często ustalana na poziomie oprocentowania kredytów obrotowych (taka sytuacja występuje w PKO BP). Stopa oprocentowania kredytu inwestycyjnego może być stała lub zmienna. Zależy to najczęściej od okresu kredytowania.
POŻYCZKI
Innym sposobem pozyskania kapitału na przedsięwzięcia inwestycyjne jest zaciąganie pożyczek w innych podmiotach gospodarczych. Pożyczki takie są często łatwiejsze do uzyskania niż kredyty. Wiąże się to z tym, że podmioty gospodarcze osiągające nadwyżkę pieniężną są skłonne do poniesienia ryzyka bardziej niż banki. Nie oczekują one również specjalnych zabezpieczeń majątkowych.
Wysokość pożyczek, oprocentowanie, termin spłaty są uzależnione od pożyczkodawcy i pożyczkobiorcy. (s.104)
OBLIGACJE
Sposobem często wykorzystywanym (w Polsce sporadycznie) jest emisja obligacji.
Obligacje to papiery wartościowe, które potwierdzają udzielenie kredytu przez ich nabywcę. Emitent jest zobowiązany do zapłaty sumy pieniężnej określonej w obligacji oraz ewentualnie odsetek ( w zależności od rodzaju obligacji). Firma emitująca obligacje jest dłużnikiem wobec jej nabywców. Mogą to być klasyczne obligacje, obligacje bez odsetek lub też obligacje zamienne.
Ten sposób obligacji jest wykorzystywany w kraju głównie przez gminy, miasta oraz bardzo duże przedsiębiorstwa do realizacji inwestycji długookresowych. Związane jest to z tym, że emisja i sprzedaż obligacji opiewają na duże kwoty, a więc przedsiębiorstwo musi gwarantować ich wykup. Jest to także gwarancja dla kupujących obligacje, liczących na mniejsze ryzyko niż zakup akcji spółek na giełdzie. Obligacje takie muszą być również konkurencyjne w stosunku do obligacji państwowych, ryzyko bowiem zakupu tych drugich jest niewielkie.
Przy emisji obligacji przedsiębiorstwo dociera do dużej liczby pożyczkodawców. Aby jednak ich pozyskać, firma musi ponieść koszty z tym związane, takie jak koszty reklamy czy koszty emisji obligacji (np. ich druku). Emisja obligacji często jest dla przedsiębiorstwa (szczególnie nie notowanego na giełdzie) operacja korzystniejszą niż emisja nowych akcji. Wiąże się to z tym, że nie zwiększa się wartości kapitały firmy, a tym samym unika się późniejszych wypłat dywidend. Przy emisji obligacji zwraca się użyczona kwotę wraz z odsetkami bez możliwości ingerencji pożyczkodawcy (kupującego obligację) w decyzje jednostki gospodarczej. (s.105)
POCHODNE PAPIERY WARTOŚCIOWE
Innymi papierami wartościowymi, które mogą pokryć wydatki związane z działalnością inwestycyjna, są pochodne papiery wartościowe. Wzrost ich wykorzystania jest zauważalny w ostatnim dziesięcioleciu. Do pochodnych papierów wartościowych można zaliczyć:
finansowe kontrakty przyszłościowe ( financial futures),
opcje,
kontrakty swapowe (barterowe lub wymiany).
Finansowe kontrakty przyszłościowe maja za zadanie określić warunki zawieranych w przyszłości kontraktów dotyczących zakupu aktywów, a szczególnie papierów wartościowych. Cena jest ustalana w zamówieniu, płatność zaś następuje w chwili otrzymania instrumentu finansowego. Kontrakty przyszłościowe istnieją od dłuższego czasu w krajach rozwiniętych i dotyczą takich towarów, jak miedź, soja, tusze wieprzowe. Od lat siedemdziesiątych kontrakty przyszłościowe kojarzą się głównie z takimi aktywami finansowymi, jak obligacje, waluty obce czy też indeksy giełdowe. Dlatego też finansowe kontrakty przyszłościowe można podzielić na:
kontrakty walutowe,
kontrakty procentowe ( dotyczą głównie obligacji),
kontrakty indeksowe.
W ciągu piętnastu lat wartość światowego rynku transakcji przyszłościowych wzrosła od zera mniej więcej do 30 bilionów dolarów rocznie.
Opcja jest związana z udzieleniem zgody na zakup lub sprzedaż papierów wartościowych w przyszłości po uzgodnionej cenie.
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje opcji:
opcję kupna
opcję sprzedaży.
Opcja kupna umożliwia jej właścicielowi zakup określonego papieru wartościowego związanego z tą opcją po ustalonej wcześniej cenie. (s.106)
Opcja sprzedaży pozwala jej właścicielowi na sprzedaż papieru wartościowego związanego z tą opcją po ustalonej wcześniej cenie.
Jeżeli weźmie się pod uwagę termin rozliczenia opcji, można wyróżnić następujące jej rodzaje:
opcję typu amerykańskiego,
opcję typu europejskiego.
Różnią się one między sobą tym, że opcję typu amerykańskiego można rozliczyć w dowolnym dniu od chwili jej zakupu, opcję zaś typu europejskiego - tylko w dniu jej rozliczenia.
Podobnie jak w przypadku kontraktów przyszłościowych, opcje są związane z zakupem lub sprzedażą akcji, obligacji czy też walut obcych. Przedsiębiorstwa w krajach zachodnich często korzystają z opcji w celu ograniczenia ryzyka. Jest to szczególnie charakterystyczne dla opcji walutowych ( uniezależnienie się zmian kursów walut).
Kontrakty swapowe (barterowe lub wymiany) polegają na wyrażeniu zgody między dwoma przedsiębiorstwami co do wymiany przyszłych płatności w różnych terminach. Przy wymianie tej biorą udział instytucje finansowe, np. banki. Światowy rynek swapowy w 1991 roku miał obrót wynoszący ok. 4,5 biliona dolarów.
Źródła pochodnych papierów wartościowych nie będą szczegółowo omawiane ze względu na to, że w zasadzie nie są wykorzystywane przez polskie podmioty gospodarcze.
LEASING
Leasing jest dość szczególną formą finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych; staje się on w Polsce coraz bardziej popularny. Jest to wynikiem tego, że koszt pozyskania kapitału jest niższy niż przy kredycie bankowym (przez co atrakcyjniejszym). Jest to nienazwana umowa, której przedmiotem jest oddanie na czas oznaczony w umowie rzeczy ruchomej lub nieruchomości. Umożliwia użytkowanie środków trwałych ( lub innych trwałych składników majątkowych) bez konieczności wydatkowania pełnej kwoty środków pieniężnych na ich zakup. Jest to swoistego rodzaju forma kredytowania, w której inwestor nie otrzymuje środków pieniężnych, lecz składniki majątkowe, szczególnie ruchomości i nieruchomości. Leasingobiorca może - jeśli tak postanowiono w umowie - kupić wzięty w leasing przedmiot leasingu po upływie czasu jej trwania.
Można wyróżnić dwa rodzaje leasingu ( zgodnie z międzynarodowymi standardami rachunkowości):
leasing operacyjny,
leasing finansowy. (s.107)
Leasing operacyjny jest umową zawieraną na krótki czas, krótszy niż czas używalności środka trwałego. Charakterystyczne dla tego typu leasingu jest to, ze dzierżawca płaci tylko raty leasingowe. Wydzierżawiający jest nadal właścicielem środka, a więc dzierżawca nie ma prawa do jego amortyzowania.
W przypadku leasingu finansowego leasingodawca przekazuje przedmiot leasingi leasingobiorcy, który staje się jego właścicielem. Oznacza to, że dzierżawca może dokonywać odpisów amortyzacyjnych. Umowy w leasingu finansowym są zawierane na dłuższy czas, odpowiadający okresowi używalności środka trwałego (zakłada się, że stanowi to przeciętnie ok.60-75% tego okresu). Umowa tego typu zazwyczaj nie może być wypowiedziana. Dzierżawca przejmuje dzierżawiony środek po zakończeniu okresu umowy.
Dość nietypowym (dlatego też nie wymienionym wśród zewnętrznych źródeł finansowania) źródłem finansowania są zobowiązania, szczególnie długoterminowe. Zakupy dokonywane z okresami płatności dłuższymi niż obyczajowo przyjęte ( np. 14 dni lub 21 dni) pozwalają:
zakumulować środki pieniężne i przeznaczać je na dodatkowe inwestycje i rozwój,
wykorzystywać środki trwałe produkcyjne bez ponoszenia wydatków z innych źródeł działalności, co oznacza, że inwestycja może sama zarobić na siebie.
OCENA STRUKTURY ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA
Dokonując oceny struktury źródeł finansowania, można zadać pytanie: czy firma powinna się martwić zbyt wysokim poziomem zadłużenia? Prawdą jest, że wysoki składnik zadłużenia, czyli korzystania z obcych finansowania, może oznaczać dla większości przedsiębiorstw kłopoty finansowe mogące spowodować ogłoszenie upadłości. Jednakże wiele przedsiębiorstw (szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych) działa przy takim poziomie ryzyka, który oceniony na podstawie danych księgowych może oznaczać złą kondycję finansową firmy.
Odnalezienie racjonalnego poziomu zadłużenia podmiotu gospodarczego jest niezwykle trudne, a często niemożliwe. Poziom ten zależy od sposobu działania menedżerów przedsiębiorstwa. Część z nich podejmie większe ryzyko, licząc na wyższe zyski z inwestycji, pozostała zaś część ograniczy rozwój przedsiębiorstwa, gdyż w niewielkim stopniu korzysta z obcych źródeł. Przeciętny poziom zadłużenia w krajach rozwiniętych w latach1990-1991 obrazuje rysunek. (s.108)
Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, praca pod red. Edwarda Nowaka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1998
Opracowane przez Roberta Kowalaka