Rozdział 1
("Fantazy" Juliusza Słowackiego)
Hrabia gra poetę zakochanego, Respektowie(2) zamożnych ziemian, polski zesłaniec Baszkira, sługus marszałka, dekabrysta majora carskiego, marszałkowa nimfę porwaną. Karnawał, korowód masek. Szaleństwo w czystej postaci.
"Postarzałam się i tańczę za twojego życia
Lecz zmęczę się i wkrótce głogom rozkwieconym
Objawi się w dniu kwietnia biedna tajemnica
Ciała starej co zmarła wśród bólu pantomim."
Szaleństwo starców stojących nad grobem.
Karnawał i maskarada, przebieranki, kłamstewka fascynowały ludzi od zawsze. W antycznym teatrze maska mówiła wszystko o swoim właścicielu - jego społecznej kondycji, majątku, usposobieniu i wadach charakteru. Nie ukrywała ona zatem, lecz służyła raczej obnażeniu swego właściciela.
Średniowieczny karnawał i włoska commedia dell`arte(4) nadal posługują się schematem - bo czymże innym była alegoria(5)? Stukrotne wcielenia Colombiny(6) , błaznującego Arlekina(7) i smutnego Pierrota(8) wciąż przypominały widzowi historię ich miłości. Zadowolony z życia sieneński bankier czy florencki kupiec z cechu wełniarzy wiedział doskonałe co stanie się na scenie, znał koniec historii. I za pewność tak doskonałej znajomości zakończenia słono opłacał aktorów.
Literatura tak przewidywalna jak kurs złota na nowojorskiej giełdzie w godzinę po zamknięciu notowań . Oto rajski sen maklera, którego świeżo poznana studentka ciągnie na jedną z przydługich oper Wagnera.
"Niebezpieczne związki"(9) w filmowej adaptacji Christophera Hamptona* rozpoczyna scena przygotowań wicehrabiego i markizy do spotkania po latach .Obserwujemy oto magiczną ceremonię - strój staje się maską, podobnie makijaż, wystudiowane, subtelne gesty, dobrane słowa, wymowne spojrzenia, misterne pozy - próżno szukamy prawdy o bohaterach, poznamy tylko jedno z ich wcieleń.
Słowacki rozpoczyna sceną ,w której do prowincjonalnego, zrujnowanego dworu ,do potencjalnej kandydatki na żonę przybywa konkurent; bogaty, salonowy lew, przy jego boku wierny totumfacki, a za nim bagaż doświadczeń i kochanka z wielkiego świata, inteligentna, zdradzona i piekielnie zazdrosna.
Konkurent to hrabia Fantazy Dafnicki - mistrz gry salonowej, nieufny światowiec. Już otwiera usta by wysłać Rzecznickiego na przeszpiegi:
"Wejdź w jak najbliższe stosunki, aż li się
Przyzna pod jakie jarzmo zegnie zięcia"
Lecz to zaledwie połowa zadania. Wielki pan jest komediantem i na użytek "prowincjuszy" odegrać musi swą rolę.
"Mów, żem napisał poemat ponury
O czterech wiatrach ;złoć mię jak barana
A mnie pozwól się troszeczkę zagapić
I z siebie lakier byroński szatana
Zrzucić..."
/a.I,s.1/
W tych czterech wersach zawarta jest cała esencja dramatu, dalej pozostaje tylko rozwijać akcję, główny bohater został zdefiniowany.
Hamlet przybierał maskę obłędu by ocalić życie i łatwiej wniknąć w cudzą duszę. Jeden z bohaterów Pirandella* w szaleństwie odnalazł sprzeciw wobec losu, na który go skazano. Fantazy, "szalony" romantycznym obłędem miłosnym i prawami natury, pragnie zdobyć żonę. Jakie czasy - taka maska(11). Słowacki nie pragnął być wzniosłym. Pokazał ,że wzniosły znaczy tylko śmieszny.
Dafnicki jest niezdolny do miłości
Tylko w czynie wymagającym uniesień jest w stanie poczuć ,że żyje.
Fantazy, który porzucił Idalię może "spalić się" jedynie w miłości ku Dianie.
"Jeśli zakocham się, to się
odmienię"
/a.I,s.1/
Słowacki swą maskaradę dramatyczną rozegrał na kilku płaszczyznach. Rozszyfrowanie dramatu jako "dzieła z kluczem" spowodowało zrazu skandal, aby potem przez wiele lat ciążyć na interpretacji zapoznanego dramatu autora "Króla Ducha".
W osobach Fantazego i Idalii odnaleziono Zygmunta Krasińskiego wraz z Joanną Bobrową.
Kolejno pierwowzoru ekscentrycznej hrabiny doszukiwano się w postaci Delfiny Potockiej(13). Z kolei dla wielu "Fantazy" to tylko zamaskowany "Pan Tadeusz". Pogrążony w celebrowaniu własnej osoby Dafnicki przypominać miał niektórym postać hrabiego Horeszki, wzdychająceg
Rozważania tyleż fascynujące co pozbawione sensu, Edward III* i lady Salisburry*, August Rodin* i Isadora Duncan*,...plotka czy literatura? Co nas bardziej interesuje? Plotka, prawda, dzieło czy kreacja " Kto za tysiąc lat będzie pamiętał jak wyglądał Lorenzo di Medici"(15).
Niedowiarek niechaj sięgnie po "Miazgę"(16) Jerzego Andrzejewskiego. Rozszyfruje dwie osoby na pięć, a będzie to sukces. Książce tej towarzyszył swego czasu skandal literacko - towarzyski oraz interwencje urzędników z ulicy Mysiej(17).
Takiemu odczytaniu Słowackiego nie należy się jednak dziwić - wspomnijmy przyjęcie "Tanga" w latach 60 - ych, gdy Edek przyjęty został przez pierwszych widzów jako parodia ówczesnego szefa służby bezpieczeństwa. Po latach, kiedy kontekst wywietrzał na postać patrzymy z zupełnie innej perspektywy.
Respektowa inscenizuje scenerię dla Fantazego. Spóźniona jest jednak o całą epokę. Jej ogród to Anglia XVIII wieku lub "Biedna Liza" Karamzina*, wspomnienie odległych czasów.
Romantyczny hrabia nie może przeżyć "spalenia się" w miłości na tle preromantycznego ogrodu. Dobry reżyser nie rozkaże aktorowi zagrać Czechowa* "w czapce" Ostrowskiego*.
Respektowa jest jak Rosjanie z powieści Stendhala*: naśladuje Francję , lecz jest spóźniona o lat 50.
Główny bohater jest także poza epoką - byronizm to lata 20 - te, a on żyje u schyłku 40 - ych. Fantazy razi swą sztucznością, ale nie dlatego, iż przybrał pozę, lecz z powodu przybrania pozy niemodnej. Również Idalia jest przebrzmiała; połowa wieku XIX to inny sposób na życie.
Para głównych bohaterów zdaje się być jak owa arystokratka z powieści Prousta*, która ucząc się po I wojnie slow - foxa nie wiedziała, "że tańczy po kolana w grobie".
Fantazy powinien być dandysem(18) połowy wieku, lecz nie potrafi. Idalia " z krwi i kości" panią Sand* - nie jest w stanie.
Na ich szamotaninie w starych kostiumach, na usilnych staraniach Respektów, aby nie runęły dekoracje oraz na sprzecznościach epoki jest zbudowany cały dramat.
Zrujnowani rodzice, piękna córka, którą mają wydać za mąż wbrew jej woli, bogaty i ekscentryczny konkurent, biedny młodzieniec kochany przez pannę z wzajemnością, była kochanka konkurenta dopasowana do niego zdecydowanie bardziej niż uboga dziewczyna., człowiek dzięki, któremu staniemy się świadkami szczęśliwego zakończenia oraz para służących.
Oto schemat. "Fantazy" jest zbudowany na schemacie podobnym do tego jaki znamy z tysiąca komedii salonowych.
Małżeński pomysł Dafnickiego jest. prawdopodobnie w równym stopniu romantyczny jak jego występy w rzymskich salonach. Światowa maska tak do niego przylgnęła, że nie jest w stanie, nie potrafi jej zerwać, a gdyby nawet zechciał ,nikt mu na ten krok nie pozwoli.
Do sceny szóstej, Fantazy był "Byronem" pośledniego gatunku. Tak wspaniałej maski nie można wyrzucać ,lecz w zapasie mamy już kolejną.
"FANTAZY
Tak - lecz jakim tonem
Mówić z nią?
RZECZNICKI
/a.I, s.6/
Diana ma być sprzedaną, romantyczny poeta - kochanek, wśród wzniosłych frazesów i westchnień ciska na stół pół miliona.
Wszystko z pozoru proste, jeszcze nie pojawił się Jan, jeszcze nie ma Idalii.
Nim jednak na podest wkroczy główna aktorka zatrzymajmy się na chwi1ę przy osobie Rzecznickiego. Mimo tytułu marszałka ma duszę sługi .Przy Fantazym gra rolę "gracioso"(20).
Marszałek powiatowy na usługach hrabiego, hrabia wykonujący kupieckie gesty. Gdzież tu romantyzm ? Czego nauczył się Słowacki handlując akcjami na paryskiej giełdzie? Przypatrzmy się.
Romantyzm to człowiek na skraju skały, kosmiczne wizje demonów, szlachetni buntownicy, wielcy straceńcy, ale i cyniczny Pieczorin(21), Franciszek Moor(22) ,szpieg w obozie dekabrystów(23), narkoman Lambro(24), dandys Fantazy.
(ciąg dalszy w rozdziale pierwszym książki "Słowacki w supermarkecie. Szkice o polskim dramacie.")
...
Przypisy:
1. Dafnicki, nazwisko znaczące, lecz podwójnie motywowane : pochodzi od imienia greckiej Dafne, niedostępnej nimfy, która uciekając przed Apollinem zmieniona została w drzewo laurowe, zmienność, ale również Dafnis , pasterz grecki nieszczęśliwy w miłości, oślepiony przez odtrąconą kochankę.
2. Były marszałek powiatowy i jego żona.
3. A. Międzyrzecki, Rimbaud, Apollinaire i inni, Warszawa, 1988, s. 200.
4. Commedia dell'arte - oparta na słabo zarysowanym scenariuszu, wywodząca się z włoskiej kultury ludowej, rozpowszechniona między XVI - XVIII przez wędrowne trupy artystów; najbardziej charakterystyczną cechą był dobór stałych typów postaci :Pantalone, Colombina, Arlekin, Kapitan, Doktor, które występowały w skonwencjonalizowanych sytuacjach, olbrzymią rolę odgrywała w tych przedstawieniach parodia i umiejętności cyrkowe aktorów; najwybitniejszym twórcą był Carlo Goldoni, w Polsce próbą commedie dell'arte ( z wpływami teatru rokokowego) są Parady Jana Potockiego.
5. Alegoria - motyw, który występując w dziele sztuki wskazuje na jeszcze jedno ukryte znaczenie. Związek między nimi jest bardzo konwencjonalny i opiera się na tradycji, a w związku z tym jest raczej niezrozumiała poza danym kręgiem kulturowym.
6. Colombina - postać z włoskiej commedie dell'arte, wychowanka Pantalone i kochanka Arlekina, pozornie naiwna, lecz sprytna i złośliwa pokojówka, zazwyczaj zdradza sekrety swej pani przez zwykłe plotkarstwo albo chciwość.
7. Arlekin - cwaniak i prostaczek zarazem, który opuszcza wieś i zaciąga się na służbę do Pantalone, rywal Pierrota do miłości
Colombiny;
8. Pierrot - postać commedie dell'arte, nieszczęśliwie zakochany marzyciel, pod maską błazna ukrywa swe uczucia, odtrącony przez Colombinę i wykpiony przez Arlekina, staje się symbolem tragicznego losu artysty, takim zostaje przedstawiony w Romansie pajaca ( cz. I, Komediantów) w reżyserii Marcela Carne.
9. Niebezpieczne związki , powieść w listach Pierre Ambroisa Choderlos de Laclosa ( 1741 - 1803), psychologiczne studium obyczajów francuskiej arystokracji końca XVIII w. , bardzo odległe od sentymentalnych powieści w listach, np. Nowej Heloizy J.J. Rousseau , w rzeczywistości jest historią zakładu i rozgrywki markizy de Morteuil i wicehrabiego Valmonta, którzy dowolnie manipulują własnym otoczeniem w celu zdobycia wyższości nad przeciwnikiem.
10. Wszystkie cytaty za J. Słowacki, Fantazy, w: tegoż, Dzieła, t.7, Lwów, 1909.
11.Tu nasunęła mi się pewna uwaga wygłoszona przez Witolda Gombrowicza :"Juliusz Słowacki , ten złodziej, który okradł Byrona i Szekspira i nic własnego nie potrafił wymyślić." Ta uwaga doskonale obrazuje metodę twórczą autora " Fantazego" , dramat faktycznie utkany jest z cytatów, odwołań, parodii i cudzych motywów, Słowacki bodaj w największym stopniu spośród naszych romantyków posiadł umiejętność literackiej gry, która przecież stanie się kiedyś żywiołem Gombrowicza; niestety przygnieciony obowiązkiem romantycznego poety, i odległy od nas i językowo hermetyczny nie pozwala w pełni docenić własnej twórczości.
12. Spleen (ang.) - nuda, jak w słynnym wierszu Baudelaire' a: "Skąd jakaś woń okropna bez końca się snowa/ Piękny walet kierowy i dama pikowa/ Szepcą o swych miłostkach żałosne wspominki" (LXXV "Spleen", tłum. J. Opęchowski, w: Ch. Baudelaire, Kwiaty zła, Kraków, 1990)
13. Zainteresowanych różnorodnymi odczytaniami Fantazego zachęcam do lektury Z. Kubacki, Wielka komedia J. Słowackiego, w: tegoż, W wyobraźni, Warszawa, 1964.
14. "Szkoda, żeś mię nie przywiódł tu w godzinę nocną/ Udrapowany płaszczem siadłbym na ruinach,/ A ty byś mi o krwawych rozpowiadał czynach;(...)/ Szkoda, że ten Soplica stary nie ma żony,/ Lub córki pięknej, której ubóstwiałbym dźwięki/ Kochając i nie mogąc otrzymać jej ręki;/ Nowa by się w powieści zrobiła zawiłość:/ Tu serce, tam powinność! Tu zemsta, tam miłość!"
(A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Ks. II, Zamek, Warszawa, 1979, s. 54 - 55)
15.Tych słów miał użyć podobno Michał Anioł odpierając zarzuty, iż jego pomnik Lorenza Wspaniałego nie jest w niczym podobny do małego i korpulentnego Medyceusza, a przypomina raczej antycznego herosa.
16.Powieść napisana w latach 70 - ych miała być PRL - owską wersją Wesela, niestety ingerencje cenzury opóźniły jej wydanie, nadto przyjęta przez Andrzejewskiego formuła powieści postmodernistycznej utrudnia odbiór; dla rówieśników postaci powieściowych nie będzie większym trudem odszyfrowanie pierwowzorów, dla czytelnika młodszego jest to praktycznie niemożliwe.
17.Przy ulicy Mysiej w Warszawie mieścił się budynek Urzędu d\s kontroli publikacji i widowisk (cenzura).
18. Dandys - pojawia się w XIX wieku jako zjawisko z pogranicza mody i kultury; wykazuje ścisły związek z przemianami społecznymi, których efektem jest gwałtowny spadek znaczenia i liczby arystokratów, dzięki ekscentrycznemu strojowi i sposobowi zachowania starają się odróżnić od tłumu wzbogaconych mieszczan; wpływ na kształtowanie się postaci dandysa odegrała literatura, jest to postać nadwrażliwa a równocześnie traktująca otoczenie z dystansem. Stopniowo ( zwłaszcza w Anglii) wykształcił się swoisty kodeks postępowania dandysa - wyścigi, określone bale, salony. W literaturze polskiej postacią dandysa jest hrabia Horeszko występujący w Panu Tadeuszu oraz Fantazy.
* J. Zawadzka, Dandyzm, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, Wrocław, 1991.
19. Gilda (niem.) Gilde - stowarzyszenie kupców.
20. Gracioso - postać sługi z komedii hiszpańskiej, por. E. Csató, Szkice o dramatach Słowackiego, Warszawa, 1960.
21. Pieczorin, główny bohater dzieła M. Lermontowa Bohater naszych czasów, reprezentuje typ "zbędnego człowieka"; "zbędny człowiek" (rosyjskie lisznij czełowiek), typ bohatera ukształtowany w literaturze rosyjskiej w XIX w., będący swoistym ujęciem romantycznego bohatera bajronowskiego. Reprezentowany był w wielu utworach ,od Eugeniusza Oniegina, po Swidrygajłowa ze Zbrodni i kary. Pojęcie wprowadził do literatury Iwan Turgieniew. Zbędny człowiek to wieczny tułacz, poszukiwacz przygody, cechuje go duże poczucie niezależności, intelektualizm, dążenie do prawdy; występuje przeciwko starym normom moralnym, warunki zewnętrzne i wewnętrzne rozdarcie nie pozwalają mu realizować ideałów. Pieczorin prowokując swe otoczenie ( protoplasta Stawrogina z Biesów Dostojewskiego), doprowadza do kolejnych pojedynków będących poszukiwaniem formy samobójstwa.
22. Franciszek Morr - jeden z bohaterów dramatu Fryderyka Schillera Zbójcy, intrygant oczerniający swego brata Karola
samym pchający go na drogę banicji, buntu przeciw cywilizacji i założenia bandy rozbójników.
23. Dekabryści - rewolucjoniści szlacheccy, którzy dążyli do obalenia samowładztwa w Rosji, wprowadzenia konstytucji, po śmierci cara Aleksandra I wywołali powstanie 14 grudnia (diekabria) 1825 r.: brak umiejętności podejmowania decyzji spowodował szybkie stłumienie rewolty przez Mikołaja I; przywódców powieszono, resztę zesłano na katorgę.
24. Lambro - bohater młodzieńczej powieści poetyckiej Juliusza Słowackiego pod tym samym tytułem, który "chorobę wieku" leczy naparem z maku.
FANTAZY
("Nowa Dejanira" - dramat w pięciu aktach) zwany inaczej "Niepoprawni". Problem nastręcza już samo datowanie dramatu, które określane jest między 1841 aż do 1846 roku. Wydaje się, iż obie skrajne daty raczej nie wchodzą w rachubę, jednak przyjąć możemy, że dramat właśnie w tym okresie powstał i był kilkukrotnie przerabiany. Za życia Słowackiego nie został wydany (stąd problemy z datowaniem). Okres tworzenia dramatu był dla pisarza momentem bardzo istotnym - po publikacji "Beniowskiego" stał się postacią docenianą przez wielu spośród paryskich emigrantów, a swą sztukę romantycznej ironii, parafrazy, gry słowem doprowadził do perfekcji, z drugiej strony coraz istotniejsze w twórczości poety stają się wątki mistyczne: odkupienia, ofiarowania, oczyszczenia. W "Fantazym" dokładnie możemy zaobserwować jak komedia oparta na starych wzorcach, zjadliwie ironiczna prezentacja romantycznej mody i stylu bycia, czyli de facto doskonała komedia obyczajowa zaczyna powoli przeistacza się w dramat metafizyczny, aby w finale okazać się dramatem o dobrowolnej ofierze i karze poniesionej za grzechy minione. Major Hawryłowicz poświęca swe życie dla tytułowego bohatera, pozwala całemu towarzystwu (Respektom, Idalii, Fantazemu) wyplątać się z dramatycznej sytuacji, ofiarowuje szczęście Dianie i Janowi, wreszcie ocalając hrabiego dandysa - spłaca dług krwi wobec siebie samego - niezdolnego za młodu do czynu dekabrysty. Wydaje się, iż finał tej komedii mógłby stać się jakąś propozycją dla pogrążonych w odmętach "choroby wieku" romantyków. Interpretacja dramatu przebiegać może zatem w dwu całkiem różnych (i niewykluczających się kierunkach) - albo jako dramatu mistycznego, który powstaje pod wpływem nauki Andrzeja Towiańskiego, albo jako zjadliwej komedii obyczajowej.
„Fantazy”
Czas powstania „Fantazego” jest aż dotąd kwestią sporną. Kleiner sytuował ten dramat w r. 1841-42, Inglot natomiast proponuje przenieść go na rok 184514. Biorąc pod uwagę związki utworu z tzw. redakcją „Beniowskiego”, która pochodzi z roku 184415, można zakładać, że „Fantazy” został napisany także w tym okresie. Na ogłoszenie dramatu poeta jednak nie zdecydował się. Dlatego kwestią sporną jest również nadawany utworowi przez kolejnych wydawców tytuł: „Niepoprawni”, „Nowa Dejnira”, „Fantazy”. Najbardziej uzasadniona wydaje się propozycja ostatnia, dokonana w autografie ręką wuja poety, a zrealizowana konsekwentnie dopiero przez Iglota w edycji utworu w serii Biblioteki Narodowej.
Akcja „Fantazego” rozgrywa się na początku lat czterdziestych XIX w., jest to więc sztuka współczesna i obyczajowa. Hrabia Respekt, dawny zesłaniec, wywieziony niegdyś na Sybir z cała rodziną, ma obecnie jedno na myśli: jak ratować się od groźnej mu ruiny i móc dalej prowadzić pseudowielkopański tryb życia. Chce więc wydać bogato za mąż córkę - za hrabiego Fantazego, najzupełniej nie troszcząc się o jej uczucia. Diana na Syberii poznała i pokochała dawnego powstańca Jana. Konflikt ten ukazany jest na znakomicie odmalowanym tle obyczajowym. Ale „Fantazy” ma drugi plan: jest nim rozprawa z deformującym modelem romantycznego przeżywania świata. Bohater tytułowy to intelektualista, wyrafinowany i subtelny, który własne zasoby duchowe zużywa na „układanie romansu” własnego życia, według bajronicznych wzorów. Idalia, dawna kochana Fantazego, żyje jak on w zaczarowanym kręgu. Brak jej jednak ironicznego dystansu wobec samej siebie. Fantazy jest złośliwy. Nic dziwnego, ironizuje nie tylko na temat kochanej już kobiety, ale i siebie jednocześnie potępia. Dodaje to goryczy złośliwcom i pokazuje ich drugie dno.
Pseudopoemat życia układany przez Fantazego i Idalię przeciwstawiony jest piękniej, prostej miłości Diany i Jana, który pojawia się w domu hrabiostwa Respektów wraz ze swoim przełożonym i opiekunem, rosyjskim Majorem. Zwraca pierścionek ukochanej, nie chcąc uwiązać je ze swoim losem. Major chce połączyć tę parę, przeszkadza mu obecność Fantazego, mota więc skomplikowane, a jednocześnie bardzo naiwne intrygi, których końcowym efektem ma być szczęście Jana i Diany. Ale z owych kombinacji wynikają wręcz groteskowe sytuacje, które zamieniają się w tragedie, w konflikt między Majorem i Fantazym. Jedynym honorowym wyjściem może być tylko śmierć jednego z nich =. Fantazy postanawia popełnić wraz z Idalią samobójstwo, ale uprzedza go Major. On pierwszy wybiera śmierć, aby ocalić szczęście Jana i życie Fantazego.
„Fantazy” stanowi nie tylko polemikę ze zmaterializowanym światem kapitalizmu, z romantycznym pazerstwem tak typowym zwłaszcza w biografii Krasińskiego, ale także zasadniczy rozrachunek z własną romantyczna przeszłością.