Leki psychostymulujące nazywane są czasem lekami psychotonicznymi lub nooaleptykami. W większym lub mniejszym stopniu pobudzają one czynności psychiczne. Wpływają głównie na czynności intelektualne oraz emocjonalne mózgu. Ich działanie objawia się poprzez:
- zwiększenie aktywności umysłowej, koncentracji uwagi, a także percepcji zdarzeń.
- znoszenia uczucia znużenia i senności
- zwiększenie aktywności psychomotorycznej
Poza tym mają wiele innych działań np. pobudzenie oddychania czy pobudzenie układu współczulnego. Zwykle powodują wiele skutków ubocznych, tym więcej jak mocniejsze pobudzenie. Ponieważ wywołują uzależnienie psychiczne zaliczane są również do substancji uzależniających.
Wśród związków psychopobudzających można wyróżnić grupę pochodnych fenyloetyloaminy, kokainę i fencyklidynę.
Niewątpliwie najważniejszą pozycje w grupie związków psychopobudzających zajmują pochodne fenyloetyloaminy. Są to amfetamina, metamfetamina, metylenodioksymetamfetamina (ekstazy), efedryna, metylfenidat.
Mają podobny zakres działania na psychikę i na pozostałe funkcje organizmu. Również działania niepożądane są podobne.
Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest D-amfetamina dlatego właściwości leków psychopobudzających omówię na jej podstawie.
Amfetamina została zsyntetyzowana na początku XX wieku jako alternatywa dla efedryny. Stosowano ją jako środek kurczący naczynia błony śluzowej nosa, w leczeniu otyłości i depresji , w objawowym leczeniu astmy oskrzelowej, narkolepsji i chorobie Parkinsona. Przez wiele lat używano także amfetaminy do hamowania działania leków o wpływie depresyjnym na OUN. Podczas II wojny światowej amfetamina zasłynęła jako środek hamujący objawy zmęczenia i była szeroko stosowana przez żołnierzy. Dopiero na przełomie lat 50 i 60 stało się jasne, że związki z tej grupy uzależniają psychicznie i stanowią poważne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Obecnie w polskim lecznictwie nie jest stosowana i pochodzi jedynie z obrotu nielegalnego, a ich nadużywanie stanowi istotny problem medyczny i społeczny..
Mechanizm działania.
Amfetamina jest typową aminą sympatykomimetyczna o działaniu pośrednim. Nasila uwalnianie amin katecholowych (dopaminy, noradrenaliny) i serotoniny, blokuje ich wychwyt zwrotny oraz w pewnym stopniu hamuje także aktywność monoaminooksydaz. W rezultacie nasila się oddziaływanie amin katecholowych na receptory adrenergiczne, zwłaszcza dopaminergiczne i serotoninergiczne.
Stymuluje więc układ adrenergiczny (czuwanie, gotowość do działania) i dopaminowy (poprawa samopoczucia, zadowolenie). Amfetamina skraca więc czas reakcji psychicznej, przyśpiesza myślenie, podnieca psychicznie i ruchowo, wzmaga reakcje emocjonalne, niekiedy wywołuje euforie. Znosi uczucie przygnębienia i depresji.
Działanie obwodowe
Amfetaminy działa silnie pobudzająco na noradrenergiczną część układu wegetatywnego organizmu. Kurczy naczynia ,podnosi ciśnienie krwi, przyśpiesza czynność serca, ujawniają lub nasilają zaburzenia rytmu serca i objawy choroby wieńcowej. Ciężkie arytmie serca są najczęstsza przyczyną zgonów osób uzależnionych od amfetaminy. Przedawkowanie może powodować krwotoki domózgowe. Amfetamina silnie kurczy mięsień zwieracza pęcherza moczowego, co wyjątkowo może być wykorzystane w leczeniu uciążliwego moczenia nocnego.
Poza tym amfetamina rozszerza oskrzela, rozszerza źrenice, hamuje wydzielanie soków trawiennych oraz perystaltykę przewodu pokarmowego.
Działanie anorektyczne
Innym ważnym działaniem ośrodkowym amfetaminy jest ich wpływ anorektyczny. Mechanizm działania anorektycznego jest prawdopodobnie związany z wpływem na układ serotoninergiczny mózgu. Amfetamina zwiększa stężenie serotoniny w mózgu, poprzez nasilenie jej wydzielanie i blokadę wychwyt zwrotny. Dochodzi do zwiększonego stężenia serotoniny w podwzgórzu i pobudzenia ośrodka sytości. W rezultacie amfetamina powoduje zmniejszenie łaknienia i masy ciała. Ponadto amfetamina nasila zużycie glukozy w OUN ,co prawdopodobnie prowadzi do chwilowego pobudzenia ośrodka sytości. Obecnie nie stosuje się pochodnych amfetaminy w leczeniu otyłości. U osób zażywających amfetaminę występuje niechęć do jedzenia (brak poczucia głodu), co szybko prowadzi do niedożywienia, hipowitaminoz a nawet anoreksji.
Zaburzenia psychotyczne
Mechanizm powstawania zaburzeń psychotycznych przedstawia koncepcja Arvida Carlssona. Według niej układ dopaminergiczny i glutaminergiczny reguluja aktywność neuronów Gabba-ergicznych wzgórza, umiejscowionych w jądrach wzgórza mózgu. Układ Gabba-ergiczny kontroluje z kolei czynność tzw „filtra” wzgórzowego, przesiewającego informacje napływające do kory mózgu. Nadmierne otwarcie filtra prowadzi do przeładowania informacji kory czuciowej, w ten sposób powodując występowanie omamów i urojeń. Wzrost dopaminy hamuje neurony Gabba-ergiczne, hamuje filtracyjna funkcje wzgórza i prowadzi do psychoz, w których występują urojenia prześladowcze, napady lęku, omamy słuchowe, wzrokowe, dotykowe. Zaburzenia te mogą utrzymać się latami i są trudne do wyleczenia.
Amfetamina nie należy do środków bezpiecznych. Dawka efektywna jest zbliżona do dawki toksycznej. Szczególne zagrożenie powstaje przy pozajelitowym (dożylnym) podawaniu amfetaminy oraz amfetaminy niewiadomego pochodzenia, często znacznie zanieczyszczonej, co obecnie ma miejsce w obrocie i stosowaniu nielegalnym.
Może dojść do zatrucia ostrego przebiegającego w dramatyczny sposób z wystąpieniem objawów psychotycznych, zaburzeń wegetatywnych niewydolności układu krążenia. Do najczęściej spotykanych należy niepokój, oszołomienie, drżenie mięśniowe, wzrost napięcia psychicznego,drażliwość, bezsenność, gorączka, omamy, wzrost agresywności, napady paniki, tendencje samobójcze, krwotoki domózgowe. Wyrazem działania obwodowego amfetaminy są bóle głowy, „bicie serca”, objawy choroby wieńcowej, zapaść krążeniowa. Dawka śmiertelna jest trudna do określenia, ze względu na zmianę wrażliwości osobniczej. W leczeniu ostrego zatrucia stosuje się leki dopaminolityczne, np. neuroleptyczne, obniżające ciśnienie krwi oraz zakwaszenie moczu w celu szybszego wydzielenia amfetaminy.
Zatrucie przewlekłe powoduje objawy jakościowo podobne do zatrucia ogólnego, jednak o słabszym nasileniu oraz przewagą zaburzeń psychicznych.
Pochodne amfetaminy mogą powodować wystąpienie niebezpiecznych interakcji, głównie krążeniowych, w połączeniu z lekami działającymi na układ współczulny. Są przeciwwskazane w stanach nadciśnienia, nadczynności tarczycy, chorobie wieńcowej i chorych psychicznie. Pochodne amfetaminy antagonizują także wpływ uspakajający wielu leków działających depresyjnie ośrodkowo. Przy ich łączeniu z etanolem lub barbituranami dochodzi jednak do nasilenia działania euforyzującego.
Leki nootropowe poprawiają funkcje poznawcze, takie jak pamięć, uczenie się, myślenie. Nazwa „nootropowe” pochodzi z greckiego noos (myśl, świadomość). Leki te działają aktywizująco na czynności psychiczne, a nie mogą być zaliczone ani do leków przeciwdepresyjnych, ani do leków psychostymulujących. Różnica w porównaniu do leków psychostymulującym polega przeważnie, na innym, często nieznanym mechanizmie działania oraz na znacznie słabszym pobudzeniu napędu.
Kofeina łatwo jest wchłaniana z przewodu pokarmowego, do krwi, a następnie swobodnie przenika przez barierę krew-mózg. Jej mechanizm działania na OUN jest inny niż amfetaminy i kokainy:
blokuje fosfodiesterazę - enzym który hydrolizuje cAMP - przekaźnik wewnątrzkomórkowy regulujący wiele funkcji komórki, jak wytwarzanie energii czy transport jonów. Jego wzrost po zablokowaniu powyższego enzymu powoduje takie same efekty jak mediatory działające na specjalne receptory pobudzając cyklozę adenylową. Dlatego efekty kofeiny przypominają stymulację receptorów β - adrenergicznych.
pobudzenie mięśnia sercowego
rozkurcz mięsni gładkich, szczególnie w mięśniach oskrzeli
wzmożona diureza (rozszerzenie doprowadzających naczyń do kłębuszka nerkowego i wzrost filtracji kłębkowej)
są antagonistami (blokują) receptory A1 i A2, z czym prawdopodobnie w części opowiada za pobudzenie OUN. Odczuwa się ustępowanie zmęczenia i poprawę koncentracji i szybkości kojarzenia. (!), ale tylko pod wpływem kofeiny w dawce umiarkowanej (do 200 mg), wyższe ilości nie poprawią wyników, a wręcz je pogarszają.
Kofeina w przeciwieństwie do amfetaminy jest bezpieczna nawet w wysokich dawkach, ma niewiele działań niepożądanych, nie wywołuje euforii, psychoz i zachowań stereotypowych.
Jak działa kofeina
Kofeina pobudza korę mózgową i ośrodki podkorowe oraz ośrodek oddechowy i naczynioruchowy. To jest istotne dla sprawnego działania mózgu. Rozszerza naczynia mózgowe, nerkowe i wieńcowe serca, a zwęża naczynia brzuszne. Wzmaga więc przepływ krwi z jamy brzusznej do skóry, mięśni i mózgu. Zwiększa przez to wydolność psychofizyczną. Przyśpiesza przemianę materii i podnosi ciepłotę ciała, co również wpływa na sprawność mózgu. Małe ilości kofeiny zwalniają czynność serca.
Kofeina wzmaga ilość wydzielanego moczu, a tym samym przyczynia się do odwadniania organizmu. To niekorzystny dla organizmu i mózgu efekt.
Duże dawki kofeiny zwiększają siłę skurczową mięśnia sercowego i wentylację płuc. Powodują gonitwę myśli i ogólne rozbicie myślowe. Nadmiar kofeiny osłabia koncentrację i powoduje trudności z zaśnięciem, bezsenność, drażliwość, niepokój, a nawet lęk czy drżenie mięśniowe. W skrajnych przypadkach może dochodzić do drgawek klonicznych.
Możliwe jest również zatrucie organizmu kofeiną. Taki stan powoduje zaburzenia myślenia, rozkojarzenie, gonitwę myśli, zaburzenia rytmu serca i tętna, częstomocz, pocenie się, uderzenia gorąca, dreszcze, szum w uszach, zawroty głowy, krótkotrwałe zaciemnienia i błyski w widzeniu, nudności, skurcze jelit i ból brzucha.
Dawka 20-30 g kofeiny powoduje porażenie mięśnia sercowego i ośrodka oddechowego oraz zgon.
Jaki jest mechanizm działania kofeiny?Kofeina zwiększa ilość adrenaliny we krwi oraz prawdopodobnie blokuje receptory adenozyny. Jednocześnie zwiększa wydzielanie dopaminy pobudzającej ośrodki przyjemności w mózgu. Blokuje fosfodiesteraze
Jak kofeina działa na sprawność umysłową?Zwiększa sprawność percepcji i analizowania wrażeń. Przyśpiesza i usprawnia procesy myślowe. W małych, a u niektórych osób również w średnich dawkach ułatwia pracę umysłową, polepsza procesy zapamiętywania i kojarzenia. Wydłuża okras uwagi, wzmacnia zdolność koncentracji i motywację. Poprawia nastrój, podnosi czujność, skraca czas reakcji. Znosi uczucie znużenia, zmęczenia i niechęci.
To korzystne działanie przejawia się szczególnie, gdy wykonujemy znane nam zadania o małym i średnim stopniu trudności.Kofeina nie ułatwia wykonywania zadań o wzrastającym stopniu trudności, a czasem nawet je utrudnia. Może również zaburzać procesy pozyskiwania informacji i bezpośredniego zastosowania ich do rozwiązania złożonych problemów. Podobnie może utrudniać zdolność do opanowania nowych sposobów rozwiązania problemów. Utrudnia podejmowanie przemyślanych decyzji na podstawie dużej ilości danych oraz wykonywanie innych złożonych działań intelektualnych. Oznacza to, że nie ułatwia, a nawet utrudnia wykonywanie zadań wymagających intensywnej pracy pamięci roboczej.
Piracetam
Usprawnia metabolizm komórek nerwowych,
zwiększa ich odporność na niedotlenienie,
zwiększa syntezę i wykorzystanie związków wysokoenergetycznych, w wyniku czego następuje poprawa zdolności uczenia się, zapamiętywania i koncentracji uwagi
Wpływa na właściwości reologiczne krwi poprzez:
-Zmniejszenie agregacji trombocytów i zwiększenie elastyczności krwinek czerwonych
-Zmniejszenie oporu naczyniowego i zwiększenie elastyczności naczyń włosowatych, w wyniku czego poprawia się mikrokrążenie mózgowe
Wchłanianie i wydalanie:
-Po podaniu doustnym piracetam wchłania się szybko i całkowicie.
- Maksymalne stężenie w krwi osiąga po 45 min, w płynie mózgowo- rdzeniowym po 2-8 h.
- Okres półtrwania w krwi wynosi 4-5 h, w płynie mózgowo-rdzeniowym 6-8h.
- W przypadku niewydolności nerek okres ten ulega wydłużeniu.
- Wydalany jest przez nerki w stanie niezmienionym w ciągu 30 h.
zastosowanie
- W zaburzeniach pamięci i koncentracji uwagi w podeszłym wieku
- W udarze mózgu, zawrotach głowy pochodzenia ośrodkowego, osłabienie OUN po operacjach neurochirurgicznych
-U dzieci z zaburzeniami zachowania i trudnością czytania
- W przewlekłym i ostrym alkoholizmie, w przewlekłych i ostrych zatruciach narkotykami, w zatruciu tlenkiem węgla
- Nieprawidłowa budowa krwinek czerwonych
- Zaburzenia czynności OUN przez miażdżycę
Interakcje:
Nasila działanie amfetaminy,jej pochodnych oraz niektórych psychoanaleptyków
Może nasilać działanie hormonów tarczycy
Analogi piracetamu wprowadzone do lecznictwa:
Oksiracetam
Pramiracetam
Aniracetam
Wykazują one większą aktywność od piracetamu
DEANOL
Posiada działanie stymulujące OUN, bowiem stanowi prekursor
do syntezy acetylocholiny. Zwiększa przewodnictwo międzyneuronowe, poprawia nastrój, zwiększa napęd psychoruchowy, działa przeciwdepresyjnie. Deanol stosuje się również w przewlekłych zaburzeniach emocjonalnych, nerwicach depresyjnych, w niektórych postaciach schizofrenii, w encefalopatii miażdżycowej.
U dzieci jest stosowany w leczeniu zaburzeń koncentracji uwagi, trudności uczenia oraz w przewlekłych stanach zmęczenia i moczeniu nocnym. Jest bezpieczny w stosowaniu.
MEKLOFENOKSAT
-przeciwdziała niedotlenieniu mózgu powstałemu wskutek niedostatecznego zaopatrzenia w tlen, jak również w wyniku zaburzeń w procesach wykorzystania tlenu.
-poprawia wykorzystanie glukozy przez mózg, przez co ułatwia utrzymanie bilansu energetycznego przy niedostatecznej podaży tlenu i starzeniu się komórek mózgu.
- rozszerza naczynia mózgowe, zwłaszcza w substancji szarej. -zwiększa siłę skurczu mięśnia sercowego,
-przyśpiesza wentylację płuc, podnosi ciśnienie krwi
- znosi stan senności i znużenia.
przeciwdziała niedotlenieniu mózgu powstałemu wskutek niedostatecznego zaopatrzenia w tlen, jak również w wyniku zaburzeń w procesach wykorzystania tlenu.
-poprawia wykorzystanie glukozy przez mózg, przez co ułatwia utrzymanie bilansu energetycznego przy niedostatecznej podaży tlenu i starzeniu się komórek mózgu.
- rozszerza naczynia mózgowe, zwłaszcza w substancji szarej. -zwiększa siłę skurczu mięśnia sercowego,
-przyśpiesza wentylację płuc, podnosi ciśnienie krwi
- znosi stan senności i znużenia.