Dziecko sześcioletnie u progu nauki szkolnej

Zbiorowością badaną były dzieci sześcioletnie objęte obowiązkową edukacją przedszkolną w Polsce, zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, ich rodzice oraz nauczyciele wychowania przedszkolnego i nauczania początkowego.

Zakładana procedura badań miała charakter badań powtarzanych, panelowych (te same narzędzia badań). Badania prowadzone były w dwóch etapach i stanowią względem siebie materiał empiryczny weryfikujący pozyskiwane dane.

W etapie I, realizowanym za pomocą wyodrębnionego operatu losowania pobrana została próba licząca 34225 sześciolatków i ich rodziców w 1316 placówkach

(kwiecień-maj 2006 roku). Etap II (wrzesień-październik 2006) to badania na próbie 35339 dzieci i ich rodziców w 1364 placówkach. Różnica wieku metrykalnego pomiędzy dziećmi badanymi w I i w II etapie wynosiła około pół roku.

Liczebność badanej populacji w Polsce wynosi ponad 400.000 dzieci, tak więc każdorazowo przebadano około 10% populacji dzieci 6 letnich.

Realizację badań w terenie zapewniły zespoły badawcze, składające się z doświadczonych i odpowiednio przygotowanych do badań pedagogów, psychologów, nauczycieli wychowania fizycznego i pielęgniarek, pracujących pod kierunkiem koordynatorów.

Każdy 11-osobowy zespół przebadał od 500 do 600 dzieci sześcioletnich. W większości były to badania indywidualne i czasochłonne. Jedno dziecko badało aż 5 specjalistów ze względu na różnorodność badanych sfer rozwoju. Wszystkie niezbędne do badań materiały i narzędzia przekazane zostały zespołom badawczym podczas szkoleń organizowanych w stolicy każdego województwa. Koordynator grupy był odpowiedzialny za organizację pracy grupy na określonym terenie i skompletowanie materiałów z badań. Kompletne materiały zostały przekazane do Biura Projektu. Na ich podstawie opracowano raport ogólnopolski i raporty wojewódzkie.

Opinie rodziców

Z badań przeprowadzonych wśród rodziców dzieci 6 letnich wynika, że rodzice czują się odpowiedzialni za rozwój umiejętności dzieci w sferze kontaktów społecznych z rówieśnikami i dorosłymi. Szkoła zaś ma rozwijać umiejętności dzieci w sferze motoryki i twórczego wyrażania przeżyć, uczyć liczenia, czytania, skakania, gier ruchowych, malowania. Ponad 50% badanych rodziców oczekuje, że ich dzieci ukończą studia, a 30% marzy o doktoracie dla nich. Wyższe aspiracje mają rodzice z miast niż ze wsi.

Opinie nauczycieli

Z badań przeprowadzonych wśród nauczycieli wynika, że czują się oni odpowiedzialni za rozwój umiejętności motorycznych i szkolnych oraz twórczego wyrażania przeżyć. Odpowiedzialność za sferę kontaktów społecznych, posłuszeństwo i szacunek dla dorosłych pozostawiają rodzicom. W ocenie umiejętności dzieci pojawia się dysonans opinii nauczycieli i rodziców. Rodzice wyżej oceniają rozwój tych sfer (kontakty społeczne, posłuszeństwo, szacunek dla dorosłych), za które czują się odpowiedzialni; zaś nauczyciele wyżej oceniają umiejętności motoryczne i szkolne, za kształtowanie których odpowiedzialność powierzają sobie. Współpraca nauczycieli z rodzicami jest oceniana jako zadowalająca. Umiejętność współpracy nauczyciele zawdzięczają przede wszystkim własnemu doświadczeniu, mediom, kursom specjalistycznym, znacznie mniej studiom i studiom podyplomowym.

Rozwój umysłowy sześciolatków,

oceniono na podstawie przeprowadzonych badań jako dobry. Diagnozy dokonano w oparciu o: Test Matryc J.C. Ravena w wersji kolorowej, Test Dojrzałości Szkolnej Barbary Wilgockiej - Okoń, badano także wybrane umiejętności szkolne. Z badań wynika, że im dziecko starsze, tym wyższe wyniki uzyskuje w teście. Zaobserwowano wyraźne różnice w poziomie rozwoju umysłowego dzieci miejskich i wiejskich na korzyść dzieci z miasta. Wyższy poziom rozwoju umysłowego prezentowały dzieci uczęszczające do przedszkoli. Szczegółowej analizie poddano gotowość do czytania, pisania i liczenia oraz rozumowania. W każdej sekwencji najwyższe wyniki uzyskały badane dzieci w zakresie gotowości do pisania i liczenia, a najniższe w zakresie rozumowania. Zdecydowanie wyższy poziom we wszystkich aspektach gotowości prezentowały dzieci miejskie. Czynnikiem determinującym był także rodzaj placówki, wyższe wyniki uzyskały dzieci objęte edukacją przedszkolną.

Rozwój społeczno-emocjonalny

diagnozowano przy pomocy: ,,Skali rozwoju społecznego” Marii Wołoszynowej

,,Arkusza do oceny poziomu rozwoju i zachowania się dziecka w wieku przedszkolnym” Marii Przetacznikowej. W wyniku badań stwierdzono, że nie wszystkie dzieci sześcioletnie osiągają pełną dojrzałość społeczno - emocjonalną do podjęcia roli ucznia. Średnio 80% - 90% dzieci uzyskała wysokie wyniki w ocenie poszczególnych zachowań społecznych i przejawów reakcji emocjonalnych. Liczba dzieci niedojrzałych społecznie i emocjonalnie waha się od 2% do 16%. Dziewczęta w porównaniu z chłopcami osiągają wyższy poziom dojrzałości społeczno - emocjonalnej. Dzieci uczęszczające do przedszkoli zostały ocenione wyżej w takich kategoriach, jak: samodzielność, stosunek do zadań, kontakty koleżeńskie. Dzieci mieszkające w mieście wyżej oceniono w kategorii: stosunek do zadań i samodzielność, zaś dzieci ze wsi cechuje większa dbałość o porządek niż dzieci z miasta. Niski poziom kompetencji społeczno-emocjonalnych stwierdzono w zakresie kontaktów koleżeńskich, lęku i niepokoju, wrażliwości i zdolności koncentracji uwagi.

W badaniach dotyczących zdrowia

które rozumiano holistycznie, uwzględniono aspekt fizyczny, psychicznych i społeczny; wykorzystano kwestionariusz wywiadu dla rodziców dzieci 6 letnich, który zawierał 26 pytań. Część pytań zaczerpnięto z:

 Kwestionariusza GUS AZD-3,

 projektu KIDSCREEN-52,

 Kwestionariusza Mocnych Stron i Trudności R. Goodmana,

a pozostałe sformułowano zgodnie z potrzebami projektu.

Przeprowadzając próbę oceny stanu zdrowia i rozwoju dzieci sześcioletnich na podstawie subiektywnej oceny rodziców/opiekunów,

wyłoniono grupę dzieci ze specjalnymi potrzebami zdrowotnymi i edukacyjnymi, do których przynależą dzieci z:

 wadami wrodzonymi i rozwojowymi (ponad 9%),

 urazami mnogimi i zatruciami (ponad 3%),

 chorobami przewlekłymi (ok. 30%),

 problemami sensoryczno - motorycznymi, tj. słuchem (3%), wzrokiem (7%), trudnościami w mówieniu (8%) i trudnościami w poruszaniu się (1%).

Wyniki badania ankietowego wskazują na znaczny odsetek chorób przewlekłych u dzieci sześcioletnich. Najczęściej dzieci chorują na choroby układu oddechowego: alergię (bez astmy alergicznej), astmę o podłożu alergicznym i przewlekłe zapalenie oskrzeli.

U części sześciolatków występują sprzężenia polegające na jednoczesnym występowaniu wady wrodzonej, choroby przewlekłej czy określonej trudności rozwojowej.

Problemy zdrowotno - rozwojowe częściej dotyczą chłopców niż dziewcząt i dzieci mieszkających w mieście niż na wsi. Większość rodziców/opiekunów ocenia, że rozwój psychospołeczny ich dzieci przebiega bez utrudnień. Największe problemy wynikają z:

 braku podporządkowania się poleceniom dorosłych (12%),

 nad aktywności ruchowej (10%),

 trudności adaptacyjnych związanych z nową sytuacją (6%),

 problemów z koncentracją uwagi (5%).

Szczególną kategorią zachowań, którą zaobserwowali ankietowani, były przejawy agresji,

 w tym dokuczanie i znęcanie się nad innymi dziećmi (3,3%). Zaobserwowane zachowania częściej występowały u chłopców niż u dziewcząt oraz w szkole niż w przedszkolu.

Z przeprowadzonych badań wynika, że istnieją nierówności w zakresie dostępu do usług medycznych:

 Ponad 85% sześciolatków miało wykonane profilaktyczne badania lekarskie,

 opieką stomatologiczną objęto 65% dzieci.

 Z zajęć korekcyjno - wyrównawczych korzystało jedynie 25% potrzebujących,

 z opieki psychologa nieco ponad 2%.

Dzieci wiejskie rzadziej korzystały ze wsparcia medycznego i psychospołecznego niż dzieci z miasta. Jednakże dzieci z miasta częściej były narażone na przebywanie wśród palących niż dzieci ze wsi.

Poziom rozwoju fizycznego

oceniano na podstawie pomiaru 10 cech somatycznych:

-wysokości i masy ciała;

-obwodów: klatki piersiowej, ramienia i pasa

-elementów otłuszczenia: grubości 5 fałdów skórno - tłuszczowych.

Rozwój fizyczny okazał się istotnym czynnikiem różnicującym badanych sześciolatków. Wyższe parametry rozwojowe osiągnęły dzieci w I sekwencji badań.

Zestawiając wyniki chłopców i dziewcząt stwierdzono wyższe wartości we wszystkich parametrach u chłopców.

 Analizując zróżnicowanie ze względu na środowisko zamieszkania stwierdzono wyższe wartości cech u dzieci z miasta.

 Zaobserwowano wyraźne różnice w otłuszczeniu u dzieci. Większą grubością fałdów skórno - tłuszczowych charakteryzowały się dziewczęta.

 Zaobserwowano również wyraźną tendencję do osiągania wyższych wskaźników otłuszczenia u dzieci miejskich. W opinii rodziców, około 60% dzieci było aktywnych fizycznie na poziomie średnim.

 Stwierdzono duże różnice w aktywności między chłopcami i dziewczętami na korzyść chłopców.

 W porównaniu do dzieci wiejskich korzystniej wypadła aktywność ruchowa badanych pochodzących z miasta.

Pomiaru sprawności fizycznej, dokonano na podstawie wybranych prób sprawnościowych EUROFIT.

Badano:

 poczucie równowagi ogólnej - stanie jednonóż na równoważni;

 szybkość ruchów cyklicznych - stukanie w krążki;

 siłę mięśni brzucha - skłony tułowia w leżeniu w ciągu 30 sekund;

 szybkość biegową - bieg wahadłowy 10x5 metrów;

 siłę eksplozywną kończyn dolnych (tzw. moc) - skok w dal z miejsca;

 gibkość - skłon dosiężny w przód w siadzie prostym;

 siłę ramion - zwis na wyprostowanych ramionach.

Posługując się kategoriami

 bardzo dobrze,

 dobrze,

 przeciętnie

 nie potrafi wykonać,

oceniano poziom umiejętności ruchowych, tj.

 rzutu woreczkiem jednorącz,

 rzutu piłką oburącz,

 chwytu woreczka jednorącz,

 chwytu piłki oburącz, skoków jednonóż,

 kopnięć piłki,

 szybkiego biegu.

Niektóre z prób posłużyły do oceny zróżnicowania lateralnego.

Badania wykazują, że sprawność motoryczna w istotny sposób różnicuje badane sześciolatki. Zaobserwowano wyraźne różnice dymorficzne w większości badanych zdolności motorycznych, co potwierdza dotychczasowe badania, z których wynika sprawnościowa przewaga chłopców nad dziewczętami pod względem mocy, siły i szybkości.

 Zaobserwowano wyższy poziom większości badanych zdolności motorycznych u dzieci zamieszkujących środowisko miejskie.

 Zjawisko to jest szczególnie wyraźne u chłopców (w obu etapach) i u dziewcząt (II etap badań).

 Dzieci wiejskie charakteryzują się lepszym poczuciem równowagi (u obu płci) i siły ramion (u dziewcząt). Badane dzieci wykazały dobry i bardzo dobry poziom sprawności ruchowych. Najczęściej występującym układem współpracy oka i kończyn jest prawostronność. Częściej występuje ona u dziewcząt niż u chłopców.

 Duży odsetek dzieci posługuje się obiema kończynami. Lewostronność i obustronność nieznacznie częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt.

 Podsumowując, należy stwierdzić, że prowadzone badania dostarczają wielu cennych informacji, którymi mogą być zainteresowane różne środowiska oświatowe, naukowe, badawcze.

 Zawarte w raporcie opracowanym pod redakcją Aldony Kopik Sześciolatki w Polsce. Diagnoza badanych sfer rozwoju, Kielce 2007 oraz na stronie: http://www.6latki.pl/index.php/Strony/Pokaz/WynikiBadan wyniki badań mogą być wykorzystane przez psychologów, pedagogów, socjologów zainteresowanych wspieraniem rozwoju dzieci.

Badanie Gotowości Szkolnej Sześciolatków

Celem projektu Badanie Gotowości Szkolnej Sześciolatków realizowanego przez CMPPP było tworzenie warunków dla wyrównywania szans edukacyjnych dzieci.

 Badanie i ocena gotowości szkolnej.

 Projekt służy uwzględnieniu potrzeb edukacyjnych, społecznych i uczuciowych każdego dziecka.

 Pomaga zapewnić dzieciom ważne, pozytywne i zróżnicowane doświadczenia, które współtworzą postawy sprzyjające kontynuowaniu edukacji w ciągu całego życia.

 W perspektywie społecznej ocena gotowości szkolnej ma znaczenie dla wyrównywaniu startu szkolnego tych dzieci, którym trudniej sprostać społecznym oczekiwaniom i instytucjonalnym wymaganiom.

 W ramach projektu przeprowadzono ogólnopolskie badania standaryzacyjne Skali Gotowości Szkolnej (SGS) z udziałem reprezentatywnej próby 4000 dzieci z całej Polski.

 Badania odbyły się w maju - czerwcu 2006. Realizował je w terenie ośrodek badawczy ARC Rynek i Opinia przy udziale zespołu projektowego CMPPP.

 W badaniach wzięli udział nauczyciele z 250 przedszkoli i 250 szkół, psychologowie, logopedzi, rodzice dzieci i ankieterzy ośrodka ARC.

 Na podstawie analizy przeprowadzonych badań opracowano Skale Gotowości Szkolnej (Koźniewska) i udostępniono ja w postaci arkusza obserwacyjnego i podręcznika do metody (Frydrychowicz, Koźniewska, Matuszewski, Zwierzyńska) w wersji drukowanej i na płycie CD.

 W podręczniku zamieszczono podstawowe informacje o metodzie, etapach pracy nad jej powstaniem i sposobie (procedura, warunki, pomoce) oceniania gotowości szkolnej przez nauczyciela za pomocą SGS.

W badaniach wykorzystano także inne autorskie metody - próby umiejętności:

 czytania (Krasowicz - Kupis),

 umiejętności matematycznych (Oszwa),

 umiejętności językowych (Kozłowska, Kurowska).

Uzyskane tymi metodami wyniki badań posłużyły do:

 sformułowania wskazań metodycznych dla nauczycieli bądź zaprojektowania

scenariuszy zabaw edukacyjnych.

 Dane z wywiadów kwestionariuszowych z rodzicami (Frydrychowicz, Koźniewska) i nauczycielami (Michalak, Misiorna) pozwoliły wskazać bariery oraz czynniki sprzyjające osiąganiu gotowości szkolnej przez sześcioletnie dzieci w Polsce.

W opracowanej publikacji „Doradca Nauczyciela Sześciolatków” szczegółwo opisano wyniki i wnioski z badań.

W skład publikacji weszły:

 podręcznik do metody Skala Gotowości Szkolnej (SGS) oraz komplet zeszytów metodycznych o tematyce odnoszącej się do różnych aspektów osiągania gotowości szkolnej.

Autorzy zeszytów wyczerpująco przedstawili:

 sposoby rozwijania u dzieci samodzielności,

 umiejętności społecznych i komunikacyjnych,

 przygotowania dzieci do zdobywania wiedzy, nauki czytania i matematyki.

Zeszyty zawierają:

 praktyczne propozycje programów,

 scenariuszy zajęć i zabaw,

 wskazówki metodyczne.

„Doradca Nauczyciela Sześciolatków”

wprowadza współczesne rozumienie gotowości szkolnej i ukierunkowuje pracę nauczyciela zgodnie z celami projektu.

Autorzy opracowania podzielają pogląd, że do szczególnie wartościowych doświadczeń edukacyjnych należą:

 zaspokajanie i budzenie ciekawości,

 możliwość powiązania nowych wiadomości z tymi, które są już dziecku znane (ciągłość w edukacji),

 poczucie własnej wartości czerpane z aktywności i samodzielności,

 współdziałanie z innymi dziećmi, tworzenie zespołu.

Na takich doświadczeniach dzieci w dużym stopniu opiera się ich chęć uczenia się i podejmowania nowych, trudnych zadań, inaczej mówiąc - gotowość szkolna.

 Rekomendowaną przez Autorów formą pracy jest zabawa w grupie, której towarzyszy zaangażowanie, radość, współdziałanie. Właśnie w zabawach i grach nauczyciel poprzez elastyczne stosowanie reguł i stopniowanie trudności zadań może pracować z grupą dzieci o zróżnicowanych potrzebach i umiejętnościach i tym samym wyrównywać ich szanse edukacyjne (Kozyra, Soból).

 Innymi przykładami korzystnych dla dzieci form pracy są oparte na zróżnicowanej aktywności dziecka metoda storyline i metoda projektów (Michalak, Misiorna).

 Atrakcyjne i różnorodne zabawy z wykorzystaniem historyjek obrazkowych i różnych sytuacji społecznych sprzyjają rozwijaniu spójności i komunikatywności wypowiedzi dzieci, uczą chronologicznego przedstawiania przebiegu zdarzeń, ujmowania relacji przyczynowo-skutkowych, wzbogacają słownictwo dziecka (Kozłowska, Kurowska).

 Nie można przecenić wagi językowych i komunikacyjnych umiejętności dzieci jak podstawy nauki. Rozwijanie umiejętności językowych w dużym stopniu przyczynia się do wyrównywania szans edukacyjnych.

 Ważnym wymiarem gotowości szkolnej a także późniejszych sukcesów w nauce jest osiąganie samodzielności rozumianej jako podejmowanie zadań.

Na drodze do samodzielności potrzebny jest przewodnik - nauczyciel elastyczny, z poczuciem humoru, dumny z osiągnięć wychowanka. Samodzielności sprzyja także organizacja przestrzeni zapewniająca miejsce do zabawy, ład a przy tym różnorodność oraz dostępność materiałów i narzędzi. Duże znaczenie ma taki sposób porozumiewania się „Doradca Nauczyciela Sześciolatków” z dzieckiem, który przyczynia się do poczucia emocjonalnego bezpieczeństwa i własnej wartości (Szczepkowska-Szcześniak, Uniszewska).

Istotnym działaniem zmierzającym do wyrównywania szans jest przygotowanie szkoły ogólnodostępnej na przyjęcie dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Przygotowanie dotyczy wprowadzenia zmian architektonicznych lub zmian organizacyjnych ale przede wszystkim zmian w świadomości nauczycieli i rodziców.

Autorki (Pielaszek, Suchocka) przedstawiły ten proces zmian jako trudny ale korzystny dla wszystkich dzieci i wzbogacający nauczyciela pod względem zawodowym. Podpowiedziały także, jak zorganizować zajęcia adaptacyjne dla dzieci i rodziców, w jakie zabawki i pomoce wyposażyć szkołę i przedszkole, jak prowadzić zajęcia w grupie dzieci o zróżnicowanych potrzebach.

W programie rozwijania społecznych umiejętności sześciolatków

Autorki (Grządkowska, Pietrzak-Kurzac) zawarły elementy edukacji wielokulturowej.

Treścią programu jest budowanie pozytywnego obrazu siebie, wyrażanie przeżyć, dostrzeganie podobieństw i różnic między ludźmi, niesienie pomocy potrzebującym i poruszanie się w wielokulturowej przestrzeni. Aktywne poznawanie przez dzieci świata baśni, muzyki i teatru, narodowych potraw i świąt dzieci z różnych krajów wzbogaca doświadczenia i wrażliwość estetyczną sześciolatków.

Kolejne opracowanie poświęcone jest rozumieniu trudnych, problemowych, często agresywnych zachowań dzieci z rodzin dysfunkcyjnych.

Dzieci te potrzebują działań wyrównujących szkolny start ze względu na problemy emocjonalne, brak zaufania do dorosłych i poczucie niższości obok trudnej sytuacji życiowej. Jedną z form pomocy dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych mogą być zajęcia profilaktyczno-terapeutyczne. Wiele miejsca w swoim artykule Autorka (Rusiak) poświęciła też rozpoznawaniu przyczyn agresywnych zachowań dzieci oraz wskazaniu zachowań nauczycieli, które ułatwią rozwiązywanie problemów.

Autorki zeszytów o przygotowaniu dzieci do nauki czytania (Krasowicz-Kupis) i do nauki matematyki (Oszwa) przedstawiły rozwój i komponenty oceny umiejętności dzieci sześcioletnich. Na podstawie przeprowadzonych badań omówiły wieloczynnikowe, w tym środowiskowe uwarunkowania nabywania podstawowych umiejętności szkolnych. Scharakteryzowały grupy dzieci uzyskujących wysokie i niskie rezultaty. Wyniki badań posłużyły autorkom do sformułowania wielu wniosków, wskazówek metodycznych i terapeutycznych dla nauczycieli.

Koncepcja i rezultaty projektu Badanie Gotowości Szkolnej Sześciolatków są spójne z kierunkami rozwoju edukacji wspólnymi dla krajów Unii Europejskiej (2000). Rozwój

systemu edukacji powinien, między innymi, obejmować:

 wzmocnienie edukacji podstawowej jako podstawy dalszej edukacji,

 rozbudzanie aktywności i odpowiedzialności za własne uczenie się jako umiejętności podstawowych,

 zapobieganie niepowodzeniom w nauce,

 wprowadzanie nowych metod i technologii informacyjnej,

 nawiązywanie przez szkołę współpracy z rodzicami i społecznością lokalną,

 likwidację barier w dostępie do edukacji dla grup defaworyzowanych.

---