2. Tradycja chrześcijańska - Nowy Testament. Patrologia grecka i łacińska. Hagiografia. Hymn ambrozjański. Sekwencja.
Średniowieczna liryka religijna w kulturze polskiej (łacińsko- i polskojęzyczna).GŁÓWNE FORMY GATUNKOWE ŚREDNIOWIECZNEJ PIEŚNI RELIGIJNEJ
TROPY- gr. tropos, łac. modulus, drobne pieśni liryczne powstające w wyniku tropowania (np. tropy do Kyrie, Gloria, Sanctus…). Tropowanie to podkładanie tekstu słownego pod melodię hebrajskiej aklamacji Alleluja, popularne od VIII do IX wieku, apogeum przypadło na wiek XI, w XVI. Treści pieśni tropowych, opatrzone nutami, zbierano w kolekcje - troparia.
SEKWENCJE- łac. sequentia- idę za…, następuję po…(odśpiewywane przez 2 chóry), liryczne pieśni liturgiczne, samodzielne pod względem treściowym, odśpiewywane w obrębie oficjum mszalnego; wyodrębniona formalnie odmiana tropów. Rozwój sekwencji przypada na wiek XI do połowy XVI. Za twórcę gatunku uważano mnicha z St.Gallen, Notkera Jąkałę. Prawie wszystkie sekwencje są pieśniami pochwalnymi na cześć danego święta. Rozpoczynają się wezwaniem do uczczenia uroczystości pieśnią, a kończą modlitwą. Sobór trydencki niemal zupełnie usunął sekwencje z liturgii. Wyróżniamy sekwencje:
-„starego stylu”- wersy asylabiczne, luźna budowa, brak rymów
-„średniego stylu”, od końca X wieku (Jacopone da Todi -„Stabat Mater”, Tomasz z Celano - „Dies irae”, Tomasz z Akwinu)
-„nowego stylu”- parzystość zwrotek, rygorystyczne przestrzeganie zasad rymowania i sylabizmu.
Przykłady sekwencji hymnicznych: Mittit od Virginem (Posłał do Dziewicy), Veni, Sancte Spiritus. I utwór rodzimy: „Hac festa die tota” (Tego dnia świątecznego…) ku czci św. Wojciecha, XI wiek. Prawdziwy rozwój sekwencji łac. w Polsce zaczął się w wieku XIII (sekwencje ku czci św. Stanisława, Jadwigi). Zachowany polski przekład sekwencji pochodzi z XV wieku.
Bardzo popularnym schematem sekwencji była tzw. strofa „Stabat Mater” lub „Lauda, Sion” :
8a 8a 7b + 8c 8c 7bHAGIOGRAFIA
(gr. hagiographía od hágios `święty' + gráphein `pisać')- utwory piśmiennicze traktujące o świętych, dział piśmiennictwa obejmujący biografie świętych i zbiory legend na ich temat, zapoczątkowany przez gr. i łac. autorów chrześcijańskich z III-V w.
Za pierwsze dzieło hagiograficzne uznaje się Vita Antonii napisane przez św. Atanazego (IV w.). Z V w. pochodzi Historia Lausiaca opracowana przez Paladiusza, obejmująca kilkadziesiąt biografii pustelników egipskich i syryjskich, Vitae Patrum, zbiór żywotów pustelników, przełożonych z oryginału greckiego na łacinę przez św. Hieronima, niezmiernie popularny przez szereg stuleci, oraz Żywot św. Marcina Sulpicjusza Sewera, uważany długo za wzór formalny biografii świętego. Liczne zbiory żywotów świętych powstały i znajdowały się w powszechnym obiegu w średniowieczu, wśród nich najsłynniejszy - Złota Legenda Jakuba de Voragine (XIII w.)- należy do typu tzw. legend skróconych, 180 żywotów ułożonych w porządku kalendarzowym. Hagiografia średniowieczna korzystała nie tylko ze źródeł tego rodzaju, jak acta martyrum, acta proconsularia- spisy osobowe i urzędowe protokoły sądowe, biografie świętych spisywane w klasztorach, bulle kanonizacyjne, ale też z legend żyjących w tradycji ustnej, pełnych fantastyki i cudowności, z opowieści apokryficznych, z obiegowych wątków mitologicznych, baśniowych, romansowych i nowelistycznych. Epoką rozkwitu h. była kontrreformacja, powstało wtedy m.in. najwybitniejsze polskie dzieło tego gatunku - Żywoty świętych P. Skargi (1578). Hagiografia stałą się osnową kaznodziejstwa i źródłem tematów ikonograficznych.
Bohater: święty, osoba wcielająca w życie cnoty chrześcijańskie, obdarzona charyzmą- szczególną łaską, służącą za wzór zbiorowości wiernych, otaczana kultem za życia bądź po śmierci.Do głównych form hagiograficznych należały:
Passio - opisy męczeństwa
Vita - żywoty
Miracula - opisy cudów działanych przez świętego za życia i po śmierci Zbory cudów pisane na Wschodzie odznaczały się fantastyką, pogańską cudownością i humorem, pisane na Zachodzie były, z inicjatywy św. Augustyna, układane w kolekcje zwane libella („Osiem ksiąg cudów” Grzegorza z Tours)Schemat legendy hagiograficznej:
Etymologia imienia świętego
Prezentacja rodziców
Cudowne fakty poprzedzające narodziny
Dowody niezwykłości bohatera w dzieciństwie i wczesnej młodości
Heroiczne czyny
Cuda
Męczeńska śmierć i translacja (przeniesienie ciała lub relikwii świętego z miejsca pierwotnego spoczynku na inne).Z czasem kolekcje żywotów zaczęto układać w porządku zgodnym z kalendarzem kościelnym. Dużą rolę w procesie przenoszenia nurtu hagiografii na grunt piśmiennictwa polskiego odegrały zakony żebrzące (franciszkanie i dominikanie, zwłaszcza XIII wiek).Przykłady:
Żywot pierwszy świętego Wojciecha (pierwsza osoba wyniesiona w Polsce na ołtarze!), tzw. Vita priori (998-999, Rzym). Autorem był Jan Kanapariusz, benedyktyn, który połączył 2 odmienne wizerunki świętego: pokornego męczennika i ułomnego, tchórzliwego, uwikłanego w intrygi i zdarzenia polityczne człowieka. Kompozycja addytywna - uporządkowane chronologicznie fragmenty.
Vita altera ( Żywot drugi z pocz. XI wieku) Brunona z Kwerfurtu- dynamiczne ujęcie postaci, mniejsza idealizacja niż w Vita priori(współistnienie cnót i wad)- model świętości oparty na heroizmie. Połączenie gatunków typowych dla vita i passio; styl kwiecisty, ozdobny.
Brunon z Kwerfurtu jest także autorem „Żywotu Pięciu Braci Męczenników” i „Pasji świętego Wojciecha”.Hagiograficzne utwory rękopiśmienne powstające w końcu XV i w XVI wieku traciły cechy literatury religijno-budującej. Opowiadania hagiograficzne były przesycone elementami cudowności jak: motyw nadzwyczajnego ocalenia poddanego torturom ciała (Legenda o św. Stanisławie), motyw odporności ciała na męki, głos rozbrzmiewający z nieba (Legenda o św. Aleksym), motyw interwencji aniołów (Legenda o św. Aleksym).
Polskie pieśni o świętych:
„Pieśń o św. Dorocie męczennicy” zapisana w języku polsko-czeskim. Wpisuje się w tradycję literacką utworów o męczeństwie chrześcijanek broniących cnoty, wiary i ojczyzny.
„Pieśń o św. Stanisławie”
„Legenda o św. Aleksym” - wzór świętości w duchu ascezy. Na fabułę składają się 3 wątki: dzieje Aleksego, historia rodziców Aleksego- Eufamijana i Aglijas, losy porzuconej w noc poślubną żony Aleksego. Utwór otwiera wstęp z apostrofą do „krola wielikiego”, inwokacja do Jezusa o wsparcie intelektu o łaskę boskiego natchnienia. Narracja składa się z 5 części:
prezentacja rodziców przyszłego świętego
krótka opowieść o narodzinach, dzieciństwie i młodości Aleksego, relacja o małżeństwie, scena w komnacie małżeńskiej Aleksego i Famijany, wzmianka o potajemnym odejściu Aleksego z domu
opis żebraczego życia w Jelidocni (przekręcona nazwa Laodycei), poszukiwania prowadzone przez Eufamijana, opieka MB z obrazu w Jelidocni
losy A. po opuszczeniu Jelidocni, próba dotarcia do Tarsu pokrzyżowana przez wiatr, przybycie do Rzymu, życie żebracze pod schodami rodzinnego domu przez 16 lat, śmierć A. po spisaniu listu
niedokończony opis zdarzeń po śmierci Aleksego.
Imię bohatera gr. alexis- obrona, opieka, pojawiło się w VIII/IX wieku w grecko-bizantyńskich wersjach opowieści. Sama legenda powstała w na podłożu wątków fabularnych wywodzących się z Indii. Łacińskie ujęcia legendy pojawiły się w Gesta Romanorum i w „Złotej legendzie”. Istniały również łacińskie opracowania wierszowane Pt. Vita sancti Alexii. Polskie wersje żywota łączyły się z uznaną przez kościół wersją kościelną, ale na anonimową legendę wpłynęła także wersja niekanoniczna, „małżeńska” (motyw przejęcia z rąk zmarłego karty ze spisanym żywotem przez jego żonę)Polski tekst, w przeciwieństwie do wersji kanonicznej, pogłębia charakterystykę bohaterów drugoplanowych.
1