1.5 Interwencjonizm państwowy

Interwencjonizm państwowy ingerencja państwa w życie gospodarcze, w celu kształtowania warunków do realizacji interesów ekonomicznych poszczególnych obywateli, ich grup zawodowych, grup społecznych, wspólnot terytorialnych i wreszcie interesów zorganizowanych podmiotów gospodarczych − przedsiębiorstw.

Przesłanki interwencjonizmu państwowego :

- po pierwsze, państwo jest zobowiązane do podejmowania działań chroniących rynek i wzmacniających dodatni wpływ mechanizmu rynkowego na racjonalizację działalności gospodarczej;

- po drugie, państwo stara się łagodzić ujemne skutki działania mechanizmu rynkowego (organizuje wsparcie osób bezrobotnych, dofinansowuje branże niekonkurencyjne np. rolnictwo, przemysł zbrojeniowy itp. niezbędne dla funkcjonowania kraju).

Instrumenty interwencjonizmu państwowego:

instrumentarium z zakresu polityki monetarnej,

instrumentarium z zakresu polityki fiskalnej.

2. POJECIE I ZAKRES POLITYKI FISKALNEJ

Polityka fiskalna, jako element polityki finansowej, zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem. Oznacza więc gromadzenie i wydatkowanie środków budżetowych dla realizacji celów polityki społeczno-gospodarczej państwa.

Aktywna polityka fiskalna polega na podejmowaniu decyzji w zakresie zmian dochodów i wydatków budżetowych w celu bezpośredniego oddziaływania na przebieg określonych zjawisk i procesów gospodarczych, które pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze. Aktywna polityka oznacza zatem świadomy interwencjonizm, wymagający każdorazowo podejmowania decyzji o wykorzystaniu konkretnych instrumentów finansowych, takich jak zmiana stawek i zasad opodatkowania (podatkami - dochodowym, VAT
i akcyzowym), zmiana zasad subwencjonowania i dotowania, zwiększania i ograniczania wydatków budżetowych.

Polityka fiskalna oznacza decyzje rządu dotyczące wydatków i podatków. Tak rozumiana polityka fiskalna spełnia dwie podstawowe funkcje: zapewnia finansowanie i kształtowanie wydatków publicznych oraz zapewnia funkcjonowanie systemu podatkowego, gromadzącego środki na ten cel.

Współcześnie zakres celów stawianych przez polityką fiskalną jest znacznie szerszy. Wykorzystuje się ją bowiem jako czynnik oddziaływania na aktywność podmiotów gospodarczych i kształtowanie ogólnej koniunktury.

2.1 Cele polityki fiskalnej

Polityka fiskalna, stanowiąc integralny element interwencjonizmu państwowego, powinna zapewnić realizację następujących celów:

pełne zatrudnienie - walka bezrobociem stanowi kluczowy cel polityki fiskalnej,

stabilizacja cen i walka z inflacją

wzrost gospodarczy

równowaga bilansu płatniczego

sprawiedliwość społeczna i eliminacja ubóstwa,

efektywny podział zasobów ekonomicznych i ochrony środowiska

Realizacja wymienionych celów wymaga użycia określonych instrumentów. Ogólnie rzecz biorąc, instrumentarium polityki fiskalnej stanowią podatki i wydatki rządowe.

2.2 Instrumenty polityki fiskalnej

Najważniejszymi jednak instrumentami polityki fiskalnej są:

Polityka kredytowa (inwestycyjna). W okresie kryzysu zadaniem państwa jest stymulowanie popytu, co można osiągnąć przez wzrost inwestycji. Inwestycje będą wzrastały wtedy, gdy przedsiębiorcy uzyskają w bankach kredyty na korzystnych warunkach. Sprzyjać temu może określona polityka państwa, polegająca na obniżeniu stopy procentowej, obniżeniu rezerwy bankowej w bankach komercyjnych lub obniżeniu stopy redyskontowej stosowanej przez bank centralny wobec banków komercyjnych. Tego rodzaju operacje prowadzone przez rząd określa się jako operacje na otwartym rynku kredytowym.

Polityka podatkowa i zasada przyśpieszonej amortyzacji. W okresie kryzysu państwo obniża stopę podatkową, by w rękach przedsiębiorców pozostawić większą ilość środków pieniężnych , którą mogliby oni przeznaczyć na inwestycje. Zasada przyśpieszonej amortyzacji polega na tym, że państwo skraca okres amortyzacji, co w efekcie oznacza sztuczne zwiększenie kosztów i zmniejszenie zysków przedsiębiorców. Zmniejszenie podstawy opodatkowania oraz dodatkowo zmniejszenie stopy podatkowej powoduje, iż przedsiębiorcy dysponują większymi zasobami pieniężnymi, które mogą przeznaczyć na inwestycje. W okresie rozkwitu państwo postępuje w tej sprawie wręcz odwrotnie.

Polityka pieniężna ma na celu wzmocnienie działania trzech wymienionych instrumentów. Polega ona na sterowaniu poziomem emisji pieniądza papierowego. W okresie kryzysu państwo, dążąc do zwiększenia popytu, który jest za niski w stosunku do podaży towarów i usług na rynku, stara się zwiększyć emisję pieniądza. Manewr ten grozi niebezpieczeństwem pojawienia się inflacji. Oznacza to, iż zwiększenie emisji pieniądza spowodowałoby tylko wzrost cen, gospodarka zaś nadal pozostałaby w stanie kryzysu. W fazie rozkwitu państwo hamuje emisję pieniądza papierowego.

Planowanie gospodarcze. W gospodarce rynkowej planowanie gospodarcze ma charakter indykatywny (nie dyrektywny). Specjalne służby planistyczne, opracowując krótko- i długoterminowe plany, wskazują przedsiębiorcom i organom państwowym warunki niezbędne do utrzymania równowagi gospodarczej. Planowanie to ma najczęściej charakter wieloletnich programów, np. 4-, 5- czy 6-letnich, z wyraźnie określonymi priorytetami gospodarczymi. Najbardziej rozwinięte planowanie gospodarcze o takim charakterze występuje we Francji.

Tworzenie silnego sektora publicznego. Sektor publiczny obejmuje urzędy oraz przedsiębiorstwa państwowe, federalne, stanowe, wojewódzkie, miejskie, itd. Przedsiębiorstwa państwowe najczęściej tworzono wtedy, gdy prywatny business nie chciał inwestować w określone dziedziny życia gospodarczego ze względu na niską rentowność. Ponieważ chodziło tutaj o kolej, wodociągi, telefony, pocztę i telegraf czy o gazociągi, tj. dziedziny gospodarki niezbędne do normalnego funkcjonowania społeczeństwa, więc musiało wkroczyć państwo bądź władze regionalne, tworząc własne przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Sektor publiczny to nie tylko przedsiębiorstwa publiczne, ale i potężne centrum polityczno gospodarcze, które może określać politykę makroekonomiczną, koordynując tym samym funkcjonowanie gospodarki.

2.4 System podatkowy

System podatkowy (najważniejszy instrument polityki fiskalnej); spełnia następujące cele:

- zapewnia środki finansowe na pokrycie wydatków publicznych;

- umożliwia makroekonomiczne kształtowanie popytu;

- umożliwia realizację celów społecznych.

Podatek - to przymusowe, bezzwrotne, powszechne i nieodpłatne świadczenie pieniężne przekazywane przez podatnika na rzecz budżetu państwa. Podstawą pobierania podatku są obowiązujące na terenie danego kraju przepisy prawa.

Podatki spełniają trzy podstawowe funkcje:

fiskalna - zapewniają państwu dochody

stymulacyjna - umożliwiają prowadzenie polityki budżetowej, co zdaniem niektórych ekonomistów może stymulować wzrost gospodarczy

redystrybucyjna - zmniejsza nierówności społeczne

Podatki mogą być nakładane na:

- dochód, czyli podatki pobierane od płac, odsetek, rent, zysków;

- wydatki, czyli podatki nakładane na dobra i usługi, które ludzie kupują;

- majątek, czyli podatki przenoszące część wartości majątku posiadanego przez ludzi na rząd.

Rodzaje podatków:

podatki bezpośrednie:

- podatek dochodowy od osób fizycznych

- podatek dochodowy od osób prawnych

- podatek rolny

- podatek leśny

- podatek od nieruchomości

- podatek od spadków i darowizn

- podatek od posiadanych psów

podatki pośrednie:

- podatek od towarów i usług (VAT)

- akcyza

- podatek od gier

Krzywa Laffera:

Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego (państwo ma więcej pieniędzy na zapewnienie odpowiednich warunków do gospodarowania), przychody budżetowe rosną proporcjonalnie do obciążeń podatkowych. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu, (odpowiadającego maksymalnej wielkości wydatków państwa na poprawę warunków gospodarowania), przychody budżetowe będą maleć.

2.5 Polityka budżetowa

Rodzaje polityki budżetowej:

Pasywna - opiera się na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej (tzw. automatyczne stabilizatory); po stronie dochodów dotyczy to podatków uzależnionych od poziomu aktywności gospodarczej (podatki progresywne od dochodu, podatki pośrednie od sprzedaży), a po stronie wydatków - transferów uzależnionych od sytuacji materialnej jednostek (zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczna, subsydia dla rolnictwa); automatyczne stabilizatory powodują tendencje do powstawania nadwyżki budżetowej w okresach ożywienia gospodarczego i deficytu w okresie recesji; automatyczne stabilizatory nie są jednak w stanie oddziaływać na strukturę gospodarki i dostarczać bodźców do zmiany sytuacji w gospodarce;

Aktywna (dyskrecjonalna) - wymaga od państwa dostosowywania wyznaczników polityki fiskalnej do zmian w cyklu gospodarczym poprzez:

zmiany stawek i struktury podatków,

zmiany wypłat przelewów (np. dla samorządów),

zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne;

Skutki deficytu budżetowego:

- nasilenie presji inflacyjnych w gospodarce;

- ograniczenie dostępnego w przyszłości potencjału produkcyjnego (ograniczenie możliwości wzrostu gospodarczego).

Efekt wypychania:

Wydatki budżetowe (deficyt) powodują wzrost zapotrzebowania państwa na kredyty. Wzrost popytu na rynku kapitałowym prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Wysoka stopa procentowa zmniejsza zainteresowanie sektora prywatnego inwestycjami.

3. Pojecie i zakres polityki monetarnej

Polityka monetarna (zwana też polityką pieniężną) jest jednym z narzędzi polityki finansowej. Decyzje, podejmowane w jej ramach, są nakierowane na kształtowanie i porządkowanie ekonomicznych działań jednostek gospodarczych w pewnym obszarze. Najogólniej rzecz ujmując, jest to celowe oddziaływanie państwa, najczęściej reprezentowanego przez bank centralny, na podaż pieniądza i popyt na pieniądz. Innymi słowy, polityka pieniężna jest podstawą funkcjonowania gospodarki opartej na społecznym podziale pracy. Polega na użyciu podaży pieniądza jako instrumentu realizacji ogólnych celów polityki gospodarczej.

Polityka monetarna polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz stabilizacji poziomu produkcji (cen) i zatrudnienia; podmiotem polityki monetarnej jest bank centralny.

3.1 Obszary polityki monetarnej:

a) regulowanie podaży pieniądza - dostosowywanie jej do poziomu przewidywanej aktywności gospodarczej oraz nieuniknionego wzrostu cen za pomocą:

- bazy monetarnej (pieniądza wielkiej mocy), która obejmuje gotówkę znajdującą się w obiegu oraz rezerwy gotówkowe banków komercyjnych; jej wielkość wpływa na podaż pieniądza poprzez mnożnik kreacji pieniądza, którego wielkość zależy od współczynnika rezerw banków komercyjnych oraz od stosunku ilości gotówki do ilości depozytów;

podaż pieniądza = wskaźnik kreacji pieniądza * baza monetarna;

- stopy procentowej polegającej na ustalaniu stopy procentowej i dostarczaniu odpowiedniej ilości pieniądza w formie kredytów dla banków komercyjnych;

b) operowanie zmianami stopy procentowej - określanie "ceny" kapitału; stopa procentowa pełni funkcję wskaźnika-informatora o polityce pieniężnej państwa oraz funkcję bodźca (wpływa na zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych);

c) oddziaływanie na kurs walutowy (stabilizacja).

Cele polityki monetarnej

Cele bezpośrednie

Maja charakter celów finalnych, kształtują długookresowa aktywność gospodarczą.

Należy do nich utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP. We współczesnych gospodarkach prze stabilność cen rozumie się stopę inflacji na tyle niską, aby nie wywierała ona negatywnego wpływu na inwestycje oraz inne ważne decyzje podejmowane przez podmioty gospodarcze.

Cele pośrednie

Są to instrumenty polityki gospodarczej, których stosowanie może odzwierciedlić się w rozszerzeniu procesów inwestycyjnych.

Należą do nich podaż pieniądza, stopa procentowa i kurs walutowy

Cele operacyjne

Realizowane są codziennie poprzez transakcje finansowe Banku Centralnego na rynku pieniężnym.

Należą do nich poziom bazy monetarnej oraz poziom stopy procentowej.

3.2 Instrumenty polityki pieniężnej:

a) oddziaływanie na płynność bankową:

stopa dyskontowa - określanie stopy procentowej stosowanej przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym;

operacje otwartego rynku - działania polegające na kupowaniu i sprzedawaniu przez bank centralny publicznych papierów wartościowych i wywieraniu w ten sposób wpływu na rezerwy gotówkowe banków komercyjnych;

rezerwy obowiązkowe - część rezerw, która nie może być wykorzystywana przez banki komercyjne do udzielania pożyczek (wyraża się ją w procentach wartości depozytów złożonych w danym banku);

b) bezpośrednia kontrola kredytów bankowych - ograniczanie drogą administracyjną wzrostu kredytów bankowych (racjonowanie kredytów);

Ekspansywna (miękka) polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza (obniżanie stopy dyskontowej, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych).

Restrykcyjna (twarda) polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza (podwyższanie stopy dyskontowej, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie poziomu rezerw obowiązkowych).

Selektywna polityka kredytowa polega na modyfikowaniu zachowania instytucji kredytowych celem ułatwienia pewnym obszarom gospodarki dostęp do kredytów (kredyty preferencyjne, gwarancje kredytowe, racjonowanie kredytów).

Ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej:

a) konflikty celów:

- zewnętrznych z wewnętrznymi (np. bilans płatniczy stopa procentowa);

- wewnętrznych (np. inflacja bezrobocie);

b) problemy z realizacją polityki pieniężnej;

c) niedostateczna elastyczność struktur ekonomicznych i społecznych;

d) ograniczenia swobody kształtowania polityki pieniężnej przez organizacje międzynarodowe.

Polityka pieniężna

polityka pieniężna - zespół działań regulujących obieg pieniądza, zwłaszcza jego podaż oraz wpływająca na poziom stóp procentowych i kursów walutowych

za realizacje polityki pieniężnej odpowiedzialny jest z reguły bank centralny

3.3 System bankowy

Obejmuje ogół jednostek organizacyjnych, zajmujących się działalnością bankową na terytorium danego kraju oraz cele, procedury i reguły ich funkcjonowania wzajemne więzi występujące pomiędzy nimi

Funkcje systemu bankowego

stworzenie mechanizmów gromadzenia środków oraz ich inwestowania w różnorodne przedsięwzięcia

zapewnienie możliwości dokonywania płatności pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego

transfer środków pieniężnych w czasie i przestrzeni

zapewnienie informacji cenowej dla podmiotów gospodarczych (stwarza możliwość podejmowania decyzji)

stworzenie warunków do transformacji środków przeznaczonych na inwestowanie (pod względem czasu, wielkości i ryzyka)

Funkcje systemu bankowego

kredytowa

lokacyjna

pieniężna

3.4 Bank Centralny

Funkcje banku centralnego

instytucja emitująca pieniądz gotówkowy;

bank banków (zapewnia sprawne funkcjonowanie systemu bankowego);

bank państwa (finansowanie deficytu, rozliczenia budżetu, kontrola podaży pieniądza).

Bank centralny - cele

Kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej - dąży do stabilizacji cen lub utrzymania odpowiedniej relacji kursu waluty krajowej do innych walut

Tworzenie warunków dla zapewnienia niezbędnego poziomu bezpieczeństwa finansowego i stabilności sektora bankowego

Określenie zasad i mechanizmów mających na celu zapewnienie płynności rozliczeń pieniężnych

Bank komercyjny - cel

Maksymalizacja wartości rynkowej

Cel działalności NBP

Utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP

Zadania NBP

organizowanie rozliczeń pieniężnych

prowadzenie działalności dewizowej oraz gospodarki rezerwami dewizowymi

bankowa obsługa budżetu państwa

refinansowanie oraz regulowanie płynności banków

kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego

opracowanie bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa

Organy NBP

Prezes NPB (kadencja 6 lat, powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta)

Rada Polityki Pieniężnej

Zarząd NBP

Organizacja RPP

Przewodniczącym Rady jest Prezes NBP

9 członków powoływanych na 6 letnią kadencję przez Prezydenta, Sejm i Senat

posiedzenia RPP odbywają się co najmniej raz w miesiącu

decyzje - w formie uchwał podejmuje się większością głosów (w przypadku równej liczby głosów rozstrzygający jest głos Przewodniczącego)

Rada Polityki Pieniężnej

rada ustala założenia polityki pieniężnej

składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania tych założeń w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego

Zakres kompetencji RPP

ustalanie wysokości stóp procentowych NBP

określa wysokość rezerw obowiązkowych banków

ustala zasady operacji otwartego rynku

zatwierdza plan finansowy i sprawozdanie z działalności NBP

określa górną granicę zobowiązań NBP wynikających z kredytów i pożyczek w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych

3.5 Instrumenty polityki pieniężnej

stopy procentowe (referencyjna, lombardowa, depozytowa)

operacje otwartego rynku

rezerwy obowiązkowe

operacje kredytowo-depozytowe i refinansowanie banków

interwencje walutowe

Stopy procentowe

referencyjna - określa minimalną rentowność 28-dniowych bonów pieniężnych NBP

lombardowa - określa maksymalny koszt pozyskania pieniądza w banku centralnym (określa górny poziom wahań stóp rynkowych o najkrótszych terminach zapadalności zwłaszcza over/night)

depozytowa - określa minimalny poziom oprocentowania dla depozytów, które przyjmuje NBP od banków

Operacje otwartego rynku

emisja i wykup bonów pieniężnych banku centralnego

umożliwiają oddziaływanie banku centralnego na poziom krótkoterminowych rynkowych stóp procentowych

Rezerwa obowiązkowa

rezerwa to określony procent środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach banków komercyjnych, jakie musza one zdeponować na rachunkach w NBP

wyznacza zdolność banków do kreowania kredytów

celem jej jest łagodzenie wpływu zmian płynności w sektorze bankowym na wahania stóp procentowych

Operacje kredytowo-depozytowe i refinansowanie banków

pozwalają na likwidację krótkoterminowych luk płynności

zmniejszają wahania stóp procentowych na rynku międzybankowym

kredyt techniczny - zaciągany i spłacany w tym samym dniu

Interwencje walutowe

W gospodarce polskiej zmiany kursu walutowego wywierają istotny wpływ na inflację. Mogą zaistnieć okoliczności, w których NBP zadecyduje, że dążenie do stabilizowania inflacji wymaga dokonania interwencji na rynku walutowym.

Pobudzanie koniunktury gospodarczej (w okresie recesji lub spowolnienia wzrostu)

obniżanie stóp procentowych

obniżanie wskaźnika rezerw obowiązkowych

zwiększanie kwoty udzielanych kredytów refinansowych przy odpowiednio obniżonej stopie dyskontowej

kupowanie papierów wartościowych w operacjach otwartego rynku

Schładzanie gospodarki (okresy wzrostu presji inflacyjnej)

podwyższanie stóp procentowych

podwyższanie wskaźnika rezerw obowiązkowych

ograniczanie puli środków na kredyty refinansowe i podnoszenie stopy dyskontowej

sprzedaż papierów wartościowych w operacjach otwartego rynku

---