Finanse publiczne zajmują się funduszami, które tworzą i rozdysponowują władze publiczne. Nauka ta obejmuje gospodarkę publicznymi środkami pieniężnymi oraz ich treść ekonomiczną, polityczną i społeczną. Nauka o finansach publicznych zajmuje się związkami przyczynowo skutkowymi pomiędzy procesami gromadzenia i wydatkowania publicznych zasobów pieniężnych a procesami gospodarczymi, politycznymi i społecznymi.
Istotą finansów publicznych jest gromadzenie oraz rozdzielanie zasobów pieniężnych związków publicznoprawnych, aby zaspokoić wspólne potrzeby społeczeństwa. Powyższa działalność finansowa państwa i samorządu terytorialnego wymaga odpowiedniej organizacji. Powoływane są więc dożycia odpowiednie instytucje ( budżet, fundusze pozabudżetowe, agencje rządowe, Skarb Państwa), administracja finansowa ( izby i urzędy skarbowe, urzędy celne, urzędy kontroli skarbowej, NIK), administracja samorządowa, oraz ustalane są konstrukcje prawne poszczególnych dochodów związków publicznoprawnych oraz przesłanki ich pobierania, a także sposoby i kierunki wydatkowania zgromadzonych zasobów pieniężnych. Podmioty dysponujące zasobami publicznymi to: parlament, rząd i jego organy centralne, organy samorządów terytorialnych, gospodarczych i zawodowych, zarządy fundacji itp.
FUNKCJE FINANSÓW PUBLICZNYCH:
1. Alokacyjna - polega na rozdziale zasobów między różne cele. Ograniczoność zasobów skłania do efektywnej alokacji. Funkcja ta oznacza, że państwo za pomocą przepływów pieniężnych w postaci dochodów i wydatków może wpływać na alokację zasobów w gospodarce. Rozróżniamy alokację: czynników wytwórczych i wytworzonych dóbr materialnych. Państwo kształtuje podział dostępnych zasobów pomiędzy sektory publiczny i prywatny, a także wpływając na podziały w ramach sektora publicznego. Celem tej funkcji jest głównie korekta zakłóceń w oddziaływaniu rynku na produkcję i oferowanie świadczeń bezpośrednio przez państwo.
2. Rozdzielcza, (redystrybucyjna) - polega na kształtowaniu dochodów podmiotów, na ich korekcie względem podziału, który nastąpił na podstawie kryterium ekonomicznego. Podział pierwotny -decydującą rolę odgrywają czynniki ekonomiczne. Nie każdy podmiot może mieć możliwość przystąpienia do tego podziału. Korekty dokonuje się w oparciu o kryterium społeczne i polityczne.
3. Stabilizacyjna - polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków publicznych do oddziaływania na sytuację gospodarczą kraju: poziom zatrudnienia, stały wzrost gospodarczy.
Jak wcześniej wspominałam do działalności finansowej państwa, która wymaga organizacji powołuje się odpowiednie jednostki. Należy do nich Skarb Państwa (budżet również) który określa się jako jednostkę wspomagającą funkcjonowanie instytucji finansowych oraz rynków finansowych.
Spróbujmy więc określić istotę Skarbu Państwa.
Pojęcia Skarbu Państwa można używać w następujących znaczeniach:
podmiotowym,
przedmiotowym,
instytucjonalnym.
Ujęcie podmiotowe odnosi się do państwa jako właściciela majątku. Znaczenie przedmiotowe obejmuje majątek państwa wraz z jego zobowiązaniami i należnościami. Ujęcie instytucjonalne oznacza odrębny urząd państwowy (np. Ministerstwo Skarbu) zajmujący się sprawami majątkowymi państwa.
We współczesnej gospodarce ogromnie wzrósł zakres działalności Skarbu Państwa i jest to wynik rozszerzenia się zakresu gospodarki publicznej, a także powiązań i wpływu Skarbu Państwa na gospodarkę prywatną.
We współczesnych gospodarkach Skarb Państwa pełni z reguły, niezależnie od przyjętych rozwiązań szczegółowych, następujące funkcje:
kasjera,
bankiera,
inwestora,
poręczyciela,
majątkową.
Skarb Państwa występując w roli kasjera ma za zadanie inkasowanie i wypłacanie środków pieniężnych podczas wykonywania operacji finansowych oraz czuwanie nad prawidłowością wykorzystywania tych środków zgodnie z potrzebami dotyczącymi regulowania zobowiązań państwa. Funkcja ta nie oznacza istnienia odrębnej „kasy” Skarbu Państwa, chodzi tu bowiem o obsługę budżetu państwa zwłaszcza przez Ministerstwo Skarbu (w Polsce funkcję tę pełni głównie minister finansów). Funkcja kasjera nie ogranicza się wyłącznie do kasowej obsługi budżetu państwa (w Polsce obsługę kasową budżetu sprawują obecnie banki). Skarb Państwa wykonując funkcje kasjera budżetowego ma przede wszystkim za zadanie zapewnienie państwu bieżącej płynności finansowej. Chodzi tu o dostosowanie w czasie wysokości dochodów budżetowych do planowanej kwoty wydatków. W tym celu wykorzystuje się między innymi krótkoterminowe pożyczki zaciągane w formie emisji papierów wartościowych.
Skarb Państwa traktowany jest jako bankier z kilku powodów. Po pierwsze, środki pieniężne deponowane na rachunkach Skarbu Państwa (nadwyżki dochodów budżetowych ponad planowane wydatki) mogą być lokowane na rynku kapitałowo – pieniężnym lub przeznaczane na dofinansowanie działalności uznanej za priorytetową w państwie, a nie znajdującej pokrycia w planowanych dochodach budżetowych. Z nadwyżkowych środków pieniężnych mogą być także udzielane krótkoterminowe pożyczki przedsiębiorstwom, którym państwo pragnie zapewnić rozwój. W przedstawionych sytuacjach Skarb Państwa wykonuje działania upodabniające go do banku komercyjnego. Po drugie, Skarb Państwa może zachowywać się w sposób zbliżony do banku centralnego. Typowym przykładem takiej działalności jest emisja drobnych znaków pieniężnych (bilonu) z myślą o pokryciu nimi części deficytu budżetowego. Inny przykład to interwencje na rynku pieniężnym, polegające na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych, nabywania udziałów w bankach i ich kontroli (w przypadku przewagi kapitału) itp.
W funkcji inwestora Skarb Państwa dostarcza kapitału, gdy rynek pieniężno – kapitałowy oferuje go na mniej korzystnych warunkach. Alokacja środków pieniężnych przez Skarb Państwa przesądza zatem o strukturze wytwarzania, podziału i konsumpcji w gospodarce. Skarb Państwa decyduje samodzielnie o podjęciu określonej inwestycji, finansuje ją, zleca jej wykonanie, odbiera i przekazuje do użytkowania.
Ponieważ Skarb Państwa dysponuje wyodrębnionym majątkiem może występować jako podmiot poręczający w sferze różnych operacji finansowych dokonywanych bez jego udziału. Działalność ta nie pociąga za sobą przepływu środków pieniężnych, chyba że pożyczkobiorca nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań.
Prawa majątkowe Skarbu Państwa są różne w różnych państwach. Należy podkreślić, iż uznawanie Skarbu Państwa za uosobienie majątku państwowego (tak jak to się często w Polsce dzieje) jest dużym uproszczeniem. Skarb Państwa jest bowiem z reguły jednym z zarządców majątku państwowego, a interesy finansowe państwa realizuje i zabezpiecza wiele innych instytucji finansowych. W Polsce Skarb Państwa nie odpowiada za zobowiązania innych państwowych osób prawnych, a one z kolei nie odpowiadają za zobowiązania Skarbu Państwa
Ustawą z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Urzędzie Ministra Skarbu Państwa (Dz.U. 96.106.493) Skarb Państwa został w Polsce zinstytucjonalizowany. Utworzone zostało w związku z tym Ministerstwo Skarbu Państwa na czele z ministrem skarbu państwa oraz Agencja Prywatyzacji. Skarb Państwa w Polsce jest reprezentowany właśnie przez ministra skarbu państwa.
Do zadań ministra skarbu państwa należy: inicjowanie polityki w zakresie gospodarowania mieniem Skarbu Państwa oraz państwowych osób prawnych, w tym prywatyzacji tego mienia, ochrona interesów Skarbu Państwa, jak również realizacja oraz zapewnienie koordynacji powyższych działań. Minister skarbu ma również prawo inicjować politykę w zakresie przekształceń własnościowych mienia komunalnego.
Szczegółowe zadania ministra skarbu państwa są następujące:
- przygotowanie i przedkładanie Radzie Ministrów oraz (z jej upoważnienia) Sejmowi corocznych sprawozdań o stanie mienia Skarbu Państwa oraz o ekonomicznych, finansowych i społecznych skutkach prywatyzacji,
- przygotowanie i przedkładanie Radzie Ministrów projektów rocznych kierunków prywatyzacji i programów prywatyzacji majątku państwowego oraz corocznych sprawozdań z realizacji kierunków prywatyzacji,
- prowadzenie zbiorczej ewidencji majątku Skarbu Państwa,
prowadzenie ewidencji podmiotów, w szczególności państwowych jednostek organizacyjnych, którym przysługuje prawo wykonywania uprawnień wynikających z praw majątkowych Skarbu Państwa lub do działania w jego imieniu,
wykonywanie uprawnień wynikających z praw majątkowych Skarbu Państwa,
składanie w imieniu Skarbu Państwa oświadczenia woli o utworzeniu spółki prawa handlowego lub przystąpieniu do takiej spółki oraz utworzeniu fundacji bądź innej osoby prawnej, przewidzianej przepisami prawa,
sprawowanie kontroli wykonywania uprawnień wynikających z praw majątkowych Skarbu Państwa przez państwowe jednostki organizacyjne.
W kompetencji ministra skarbu państwa jest ponadto:
tworzenie, likwidacja, łączenie, dzielenie i przekształcanie państwowych osób prawnych,
powoływanie i odwoływanie organów państwowych osób prawnych,
zgłaszanie sprzeciwów wobec czynności prawnych państwowych osób prawnych, w tym również banków i zakładów ubezpieczeń, w zakresie rozporządzania składnikami majątku trwałego w rozumieniu przepisów o rachunkowości oraz nieodpłatnego oddania tych składników do korzystania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego.
Skarbowi Państwa przysługuje własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe z wyłączeniem uprawnień w tym zakresie zastrzeżonych na rzecz innych organów państwowych. Jeżeli z odrębnych przepisów nie wynika, jakiej państwowej osobie prawnej przysługują prawa majątkowe do określonego mienia państwowego, to prawa te przysługują Skarbowi Państwa.
Organizacja Ministerstwa Skarbu Państwa została określona w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 2 października 1996 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Skarbu Państwa (Dz.U. 96.116.554).
Minister skarbu państwa sprawuje również nadzór nad Agencją Prywatyzacji, która jako państwowa osoba prawna dokonuje (w imieniu Skarbu Państwa) prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w trybie i na zasadach określonych w przepisach o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
W świetle przepisów kodeksu cywilnego Skarb Państwa jest osobą prawną, jest on w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych.
Jednak Skarb Państwa to szczególna osoba prawna. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo występuje nie jako suweren, wyposażony w uprawnienia władcze wobec wszystkich innych podmiotów, lecz jako partner w stosunkach majątkowych z innymi równoprawnymi partnerami. W tej roli państwo to nie władza, to nie urzędnik, prokurator, policjant, ale np. właściciel, najemca sprzedawca. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności stron.
Majątek Skarbu Państwa jest olbrzymi, dlatego Skarb Państwa nie może być porównywany z żadną inną osobą prawną. Należy do niego w zasadzie całe mienie administracji państwowej, wojska, policji, szkolnictwa, służby zdrowia itd.
BIBLIOGRAFIA:
C. Kosikowski, E. Ruskowski, Finanse i prawo finansowe, Wydawnictwo Agencji, Białystok 1993 r.
S. Owsiak, Finanse publiczne, Warszawa 1999 r.
J. Małecki, Praca zbiorowa pod redakcją E. Cyrsona, Kompendium wiedzy o gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Poznań 2000 r.
B.Pietrzak, Z.Polański, System Finansowy W Polsce lata 90-te, PWN Warszawa 1997r.
G.Krasowska – Walczak, Finanse publiczne, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1996 r.
Ustawa z dnia 08 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. (Dz.U 97.141.943)
W.Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum, Poznań 1994; Ustawa z dn. 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.