referat dkd - oprawy, dawna książka drukowana


5. Oprawa staropolska

Referat: Cechy oprawy renesansowej.

B. Nuska: Polski wpływ na formowanie się czeskiej renesansowej oprawy książkowej. „Ze Skarbca Kultury” T.16: 1964, s. 132-186.

Pojawienie się w Czechach opraw renesansowych można datować na rok 1520. Określenie jednak: styl renesansowy, jest pojęciem o dość szerokim zakresie, które, jeśli idzie o prawy książkowe nie wiąże się ściśle z jakimś ustalonymi pierwiastkami stylowymi, gdyż przejaw renesansu może uwidocznić się również i w nowym traktowaniu bloku książki, jak i w sposobie wykonania oprawy w szczegółach.

Po raz pierwszy uwidaczniają się wyraźnie wszystkie komponenty „stylu renesansowego” na czeskich na czeskich oprawach książkowych wykonanych w Pradze na przełomie drugiego i trzeciego dziesięciolecia XVI w. za pośrednictwem analizy stylu i techniki introligatorskiego wykonania można stwierdzić, że najstarsze wykonane w Czechach oprawy renesansowe są dziełem kilku introligatorów, prawdopodobnie posiadających swoje introligatornie w sąsiedztwie, wywierających na siebie nawzajem wpływy, a może nawet pracujących w tym samym warsztacie. Znaczne rozmiary warsztatu, czego dowodzi ilość zachowanych dzieł, świadczą, że pracownia wykonywała dzieła dla szerokiego kręgu klientów, zarówno z Pragi, jak i innych miast czeskich. Zachowały się:

Czeskie oprawy wczesnorenesansowe można zaklasyfikować do trzech grup, z których każda odznacza się charakterystycznymi narzędziami zdobniczymi; zastosowanie tych samych narzędzi zdobniczych w różnych grupach opraw oznacza ścisłą współzależność grup i nie wyklucza możliwości, że wszystkie oprawy powstały w jednej i tej samej pracowni.

I grupa: chronologicznie najstarsza grupa opraw - oprawy z 20. i 30. lat XVI wieku. Oprawy te z zasady mają na przednich okładzinach złoconą kompozycję zdobniczą renesansową i renesansowy ornament. Tylnie okładki tych opraw, w większości wypadków przyozdobione tylko wyciskiem ślepym o motywach gotyckich tworzących kompozycję gotycyzującą. Oprawy rękopisów liturgicznych o wielkich formatach bywają często wykonane w stylu gotyckim, pod względem kompozycji i zestawienia motywów ornamentalnych. Blok książki również odpowiada dawniejszej tradycji przez swe kosztowane oprawy z okuciami w stylu gotyckim. Czeskie oprawy renesansowe posiadają już wszelkie najważniejsze cechy stylu renesansowego w ornamentyce, kompozycji ozdób, w sposobie wykonania oprawy i sformowania bloku książki. Okładziny bywają obciągnięte delikatną skórą cielęcą lub koźlą, wyprawioną na kolor brunatny, brązowy lub czerwono - brunatny. Na niej odcina się pięknym, barwnym akcentem złocenie, błyszczące na brunatnym, o czekoladowym odcieniu podkładzie. Metalowe okucia, wykonane w późnogotyckim stylu odznaczają się lekkością proporcji. Okładziny opraw są wykonane z lekkich deszczułek, grzbiety są nieco wypukłe, z zasady zdobne w ślepo tłoczoną ukośną kratkę. Zwięzy na grzbiecie płaskie, zakończenia grzbietu przyozdobione kolorową kapitałką.

Renesansowa kompozycja na czeskich oprawach bywa symetryczna, i na powierzchni, która ma być przyozdobiona uwzględnia symetryczne rozłożenie płaszczyzn zdobionych i gładkich. Częstym składnikiem kompozycyjnym bywają także litery i cyfry, gdyż cały szereg opraw nosi daty wykonane cyframi arabskimi lub rzymskimi. Na oprawach są wytłoczone złotem łacińskie względnie czeskie tytuły książek, w obu wypadkach przeważnie antykwą. Bogate złocenia występujące głównie na okładzinach przednich są charakterystycznym przejawem stylu renesansowego. Ornamentyka renesansowa wykonana na oprawach posługuje się tłokami i radełkami wyciętymi jako pozytywy do tłoczenia złotem.

Ważnym kryterium stylu renesansowego jest kompozycja ozdób. Kompozycja ta daleka jest od schematyzmu, jednakże powtarza w wariantach motyw zasadniczy z kolistą względnie prostokątną dominantą pośrodku zwierciadła, obramowanego bordiurą, wykonaną przy pomocy radełek. Na rogach prostokątnego zwierciadła bywają segmenty wyciśnięte tłokiem albo filetą. Powierzchnia zwierciadła między obramiającą ją bordiurą , a dominantą bywa urozmaicona małymi tłoczkami, a u góry względnie u dołu węższych boków bordiury bywają umieszczone dodatkowe podłużne prostokąty - okienka - na datę lub tytuł.

Z ornamentalnych motywów na introligatorskich narzędziach zdobniczych pierwszej praskiej introligatorni renesansowej wypada najpierw wymienić radełka z ornamentyką renesansową, przeznaczone do wykonywania złoceń. Są to pasy ornamentalne, wykonane przy pomocy radełek z następującymi motywami:

  1. gałązki roślinnej z liśćmi, kwiatami i nawleczonymi pierścieniami

  2. tektonicznych postumentów z wazami, pierścieniami i elementami roślinnymi

  3. podwójnego rzędu przecinających się arabeskowych wici

  4. kandelabrów złożonych z arabeskowych i roślinnych motywów

  5. kandelabrów z dzwonków, arabeskowych i roślinnych motywów

  6. z pasa w postaci plecionki

  7. z podwójnego rzędu przecinających się łuków

  8. zwojów zwinnej latorośli z listowiem

  9. podwójnego rzędu półksiężycowych tarcz

  10. festonów z dzwonkami, przyozdobionych kwiatami

Na radełku przeznaczonym do ślepych wycisków, z gotycyzującą ornamentyką znajduje się:

  1. powabna wić pokryta liściem, pączkami i kwiatami, nad którą unoszą się i na której przysiadają ptaszki

  2. witka pokryta liśćmi, pączkami, kwiatami i rotacyjnymi rozetkami

  3. ukośna kratka wypełniona kwiatkami (osty)

  4. podobna kratka ukośna, wypełniona czterolistkiem

Ornamentyka renesansowych tłoczków, przeznaczonych do wycisku złotem, zawiera:

  1. dzwonek

  2. listek lipowy

  3. żołądź

  4. serduszko

  5. łodyżkę z trzema listkami

  6. rozmaite rodzaje plecionki

  7. łodygę z kwiatami i owocami

  8. oskrzydloną anielską główkę

  9. stylizowany bukiet

  10. stylizowaną lilię

  11. rotacyjną rozetę

  12. małe kółko

  13. liczby arabskie

  14. litery antykwą

Świetnym przykładem sztuki rytowniczej są renesansowe plakiety, przeznaczone przede wszystkim do tłoczenia złotem, mające postać medalionów, obramowane wieńcem lub napisem w otoku (legendą).

Mimo poważnych strat w czasach późniejszych, do dnia dzisiejszego dochowała się pokaźna ilość opraw należąca do najstarszej grupy czeskich opraw renesansowych.

II grupa: oprawy należące do grupy II zostały wykonane w latach 30. XVI wieku, są ściśle związane zarówno pod względem stylu, jak i techniki z oprawami z grupy I. w kompozycji opraw należących do gr. II również przeważają koncepcje dominantowe, a niektóre sztuki introligatorskich narzędzi zdobniczych są wspólne dla obu grup. Przeznaczone do wycisku złotem, charakterystyczne radełka reprezentują następujące motywy renesansowe:

  1. wić winnej latorośli z liśćmi

  2. podobną witkę z liśćmi i winnymi gronami

  3. kandelabrowy motyw złożony z elementów groteskowych i dzwoneczkowych

Spośród radełek przeznaczonych do tłoczenia na ślepo i zawierających motywy gotycyzujące wyróżniają się:

  1. witka z liśćmi, pączkami i kwiatami, do której podlatują i na której siedzą ptaszki

  2. laska - „ostrzew”, spowita w gałązki akantu i obsypana kwiatami i pięciu płatkach

Wśród renesansowych tłoczków, przeznaczonych do tłoczenia złotem, znajdujemy:

  1. lipowy listek

  2. trójlistek (łodyżka z trzema listkami)

  3. liść winnej latorośli

  4. bukiet

  5. dzwonek

  6. anielską głowę ze skrzydełkami

  7. szyszkę

  8. stylizowany bukiet

  9. litery szwabachą

Na prostokątnych plakietach przeznaczonych do tłoczenia złotem znajduje się sąd Salomona.

Cały szereg opraw, należących do grupy II znajduje się w dziale starych druków i rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Pradze, w Archiwum Stołecznego Miasta Pragi oraz w różnych innych zbiorach bibliotecznych, muzealnych, archiwalnych w Pradze i innych czeskich miastach.

III grupa: grupa trzecia pochodzi z lat 30 XVI wieku. Wyróżnia się także kompozycją dominantową, ale różniąca się zastosowanymi przy ich wykonaniu introligatorskimi narzędziami zdobniczymi. Przeznaczone do tłoczenia na ślepo radełka tej grupy opraw odznaczają się ornamentalnymi pasami z groteskowych, arabeskowych i dzwonkowych motywów. Są to:

  1. laska z kandelabrowymi motywami, dzwonkami i bukietami

  2. ornamentalny pas z półfigurami w ówczesnych kostiumach, wspartymi na półkolistych konsolach, połączonych kandelabrem z festonami, maskami, wazami i girlandami z dzwonków

  3. podobny motyw, w którym półfigury są zastąpione przez popiersia

Renesansowe radełka przeznaczone do tłoczenia złotem zawierają:

  1. pas z plecionki

  2. przeplatające się elementy arabeskowe

  3. kandelabrowy motyw z waz, podtrzymywanych przez putta

Na renesansowych tłoczkach występuje dzwonek, szyszka, plecionka i bukiet z maków.

Wpływ pierwszych czeskich introligatorów renesansowych uwidacznia się później w dziełach introligatorów czeskich w drugiej ćwierci XVI w., np. na oprawach anonimowego mistrza introligatorskiego MN, na oprawach anonimowego :introligatora oprawy z roślinną groteską”, znajdując następnie kontynuację około połowy i po połowie XVI w. Równocześnie jednak już od lat 40. XVI w. począwszy styl wczesnorenesansowych czeskich opraw książkowych ustępuje nowemu typowi opraw, zdobionym przeważnie radełkiem zdobionym na ślepo.

Wpływy polskie na styl czeskich renesansowych opraw książkowych z lat 20. i 30. XVI w.

Kompozycja dominantowa na czeskich oprawach wczesnorenesansowych z 20. i 30. lat XVI w. przypomina wyraźnie schemat kompozycyjny włoskich renesansowych opraw książkowych z końca XV i pierwszej połowy XVI w. Jeśli zastanowimy się na jakich terytoriach Europy środkowej należałoby doszukiwać się źródeł właściwych dla stylu typowego w odniesieniu do czeskiej kompozycji dominantowej, okaże się, ze najbardziej pokrewne wzory dla opraw czeskich znajdują się w sąsiedniej Polsce, na Śląsku, na Węgrzech i w Austrii. Najściślejsze jednak związki wiodą oczywiście do Polski, gdzie w kompozycji, motywach ornamentalnych i traktowaniu bloku książki znajdujemy najbardziej pokrewne i pod względem stylu najbliższe wzory dla starszego okresu czeskich opraw wczesnorenesansowych.

Na terytorium Polski południowej znajdujemy całe partie opraw pochodzących z pierwszej ćwierci XVI w. z elementami kompozycyjnymi i motywami ornamentalnymi wywodzącymi się ze środowiska węgierskiego i włoskiego, a przypominającymi bezpośrednio oprawy czeskie.

Naszkicowaną tylko względnie w postaci dość rozwiniętej dominantową kompozycję włoskiego typu znajdujemy na oprawach polskich oraz na oprawach włoskich, pochodzących ze starych zbiorów i bibliotek polskich, już w ostatniej ćwierci i pod koniec XV w. Włoski charakter mają oprawy z końca XV w. w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, Muzeum Narodowego w Krakowie, biblioteki klasztoru Dominikanów w Krakowie oraz biblioteki klasztoru Cystersów w Mogile. Ornamentyka tych gotycko - renesansowych opraw książkowych posługuje się najczęściej motywami z plecionki, tłoczonymi na ślepo na brunatnej bejcowanej skórze.

Na całym szeregu opraw polskich z przełomu XV/XVI w. występują tłoki w postaci rotacyjnej rozety na okrągłej tarczy. Inny rodzaj opraw odznacza się kolistą dominantą, umieszczoną pośrodku zwierciadła, obramowanego pojedynczą względnie składną bordiurą, z segmentami w wewnętrznych rogach prostokąta. Jeszcze inna grupa polskich opraw renesansowych, pochodzących z lat 20. XVI w. ma jako dominantę prostokątną plakietę z rozmaitymi wizerunkami: św. Hieronima, św. Katarzyny, św. Pawła. Modele z medalionowymi plakietami opraw wskazują na zależności polsko - czeskie. Np. jako dominanta złocony medalion z wizerunkiem św. Anny Samotrzeciej oraz z legendą w otoku medalionu. Oprawa ta przypomina czeską, również ze wzg. na technikę wykonania, kompozycję, motywy ornamentalne, np. rotacyjne rozety. Okładziny tylne także pokryte są wyciskiem ślepym i mają kompozycję ramową, z ornamentyką wykonaną przy pomocy radełek.

Z motywów występujących na radełkach, które można by znaleźć i na oprawach czeskich, w Polsce pojawia się najczęściej wić winnej latorośli, pelty, przecinające się nawzajem segmenty, ukośne, romboidalne kratki z gwiazdkami lub czwór listkami, łodyżki roślinne z listkami, kwiatami i nawleczonymi pierścieniami, wić z listkami, pączkami, kwiatami, owocami, rotacyjnymi rozetkami. Na plakietach medalionowych występują: Najświętsza Trójca, pokłon Trzech Króli, św. Anna Samotrzecia, św. Jerzy, św. Stanisław, orzeł polski oraz inicjały IHS. Najczęściej występuje wizerunek Panna Maria w wirydarzu.

W czwartym dziesięcioleciu XVI w. typ dominantowy opraw staje się bardziej rozwinięty. Okładziny opraw na księgach formatu folio posiadają przebogate złocenia, na tle brązowej, brunatnej lub czarnej bejcowanej skóry. Kompozycja ozdób stwarza iluzje portalu z kolistą dominantą pośrodku. W kole zestawionym z tłoczków znajdują się inicjały lub herb właściciela książki. Ornamentyka tłoczków zawiera motywy anielskiej głowy ze skrzydełkami, z]dzwonek, plecionkę. Na radełkach znajduje się pelta, motyw kandelabrowy i pas arabesek, wić winnej latorośli ornamentalne pasy z motywami florystycznymi.

W przeciwieństwie do ewolucji opraw czeskich, gdzie kompozycja opraw dominantowa w tej postaci, w jakiej dotychczas była rozpatrywana, stanowi tylko krótki epizod w 20. i 30. latach XVI w., w Polsce trwa typ dominantowy do połowy XVI w. i przekroczywszy połowę tego wieku w dalszym stopniu się rozwija. Przeważa złocona kompozycja dominantowa na oprawach, a skóra, którą są obciągnięte deski, bywa przeważnie barwiona na rozmaite kolory.

Z analizy typologicznej i ze źródeł archiwalnych wynikło, że droga, którą introligatorstwo renesansowe dostało się do Czech, nie prowadzi z Włoch, ale idzie z Polski, gdzie już od początku XVI w. rozwijała się oprawa wczesnorenesansowa. Poświadczają to następujące dowody:

  1. zgodność prac introligatorskich i opracowanie bloku książki przy czeskich i polskich oprawach wczesnorenesansowych

  2. podobieństwo lub zgodność czeskich i polskich figuralnych i ornamentalnych motywów introligatorskich narzędzi zdobniczych

  3. typ i kompozycja czeskich i polskich opraw pod względem stylu



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Dawna ksiazka drukowana - referat - geneza slowa Inkunabul cz 1, dawna książka drukowana
DAWNA KSIĄŻKA DRUKOWANA, MARKETING INTERNETOWY
dawna ksiazka drukowana spis lektur na zaliczenie
Rzezbiarze, dawna książka drukowana
Dawna Książka Drukowana GRAFIKA, STUDIA
dawna ksiazka drukowana spis lektur na zaliczenie
dawna ksiazka drukowana tematy i literatura na zajecia
Referat na?wna ksiazke drukowana
ksiazka drukowana
12 Nowe metody w badaniach nad dawna ksiazka w Polsce
Dodatek - zdobnictwo ki─ů┼╝ki drukowanej (grafika) , Dodatek - Zdobnictwa książki drukowanej
Krystyna Bednarska Ruszajowa Nowe metody w badaniach nad dawną książką w Polsce
Osiewała, Renata Czy biblioteki i książki przetrwają próbę czasu Od książki drukowanej do e książki
M Juda Karta tytułowa staropolskiej książki drukowanej
Kształtowanie się nowoczesnej formy książki drukowanej w XVI w
Henryk Bułhak Metoda typograficzna w badaniach nad dawną książką
Referat Na podstawie fragmentu książki Niccolego Machiavelliego Książe, odnieś się do współczesnych
referat dkd
12 Nowe metody w badaniach nad dawna ksiazka w Polsce

więcej podobnych podstron