5. Oprawa staropolska
Referat: Cechy oprawy renesansowej.
B. Nuska: Polski wpływ na formowanie się czeskiej renesansowej oprawy książkowej. „Ze Skarbca Kultury” T.16: 1964, s. 132-186.
Pojawienie się w Czechach opraw renesansowych można datować na rok 1520. Określenie jednak: styl renesansowy, jest pojęciem o dość szerokim zakresie, które, jeśli idzie o prawy książkowe nie wiąże się ściśle z jakimś ustalonymi pierwiastkami stylowymi, gdyż przejaw renesansu może uwidocznić się również i w nowym traktowaniu bloku książki, jak i w sposobie wykonania oprawy w szczegółach.
Po raz pierwszy uwidaczniają się wyraźnie wszystkie komponenty „stylu renesansowego” na czeskich na czeskich oprawach książkowych wykonanych w Pradze na przełomie drugiego i trzeciego dziesięciolecia XVI w. za pośrednictwem analizy stylu i techniki introligatorskiego wykonania można stwierdzić, że najstarsze wykonane w Czechach oprawy renesansowe są dziełem kilku introligatorów, prawdopodobnie posiadających swoje introligatornie w sąsiedztwie, wywierających na siebie nawzajem wpływy, a może nawet pracujących w tym samym warsztacie. Znaczne rozmiary warsztatu, czego dowodzi ilość zachowanych dzieł, świadczą, że pracownia wykonywała dzieła dla szerokiego kręgu klientów, zarówno z Pragi, jak i innych miast czeskich. Zachowały się:
drogocenne oprawy dla bibliofilów
zwyczajne oprawy księgarskie
oprawy na księgach urzędowych
drogocenne oprawy ksiąg chórowych dla stowarzyszeń śpiewaczych przy kościele
tanie, zwyczajne oprawy, zdobione jeszcze w mieszanym gotycko-renesansowym stylu
Czeskie oprawy wczesnorenesansowe można zaklasyfikować do trzech grup, z których każda odznacza się charakterystycznymi narzędziami zdobniczymi; zastosowanie tych samych narzędzi zdobniczych w różnych grupach opraw oznacza ścisłą współzależność grup i nie wyklucza możliwości, że wszystkie oprawy powstały w jednej i tej samej pracowni.
I grupa: chronologicznie najstarsza grupa opraw - oprawy z 20. i 30. lat XVI wieku. Oprawy te z zasady mają na przednich okładzinach złoconą kompozycję zdobniczą renesansową i renesansowy ornament. Tylnie okładki tych opraw, w większości wypadków przyozdobione tylko wyciskiem ślepym o motywach gotyckich tworzących kompozycję gotycyzującą. Oprawy rękopisów liturgicznych o wielkich formatach bywają często wykonane w stylu gotyckim, pod względem kompozycji i zestawienia motywów ornamentalnych. Blok książki również odpowiada dawniejszej tradycji przez swe kosztowane oprawy z okuciami w stylu gotyckim. Czeskie oprawy renesansowe posiadają już wszelkie najważniejsze cechy stylu renesansowego w ornamentyce, kompozycji ozdób, w sposobie wykonania oprawy i sformowania bloku książki. Okładziny bywają obciągnięte delikatną skórą cielęcą lub koźlą, wyprawioną na kolor brunatny, brązowy lub czerwono - brunatny. Na niej odcina się pięknym, barwnym akcentem złocenie, błyszczące na brunatnym, o czekoladowym odcieniu podkładzie. Metalowe okucia, wykonane w późnogotyckim stylu odznaczają się lekkością proporcji. Okładziny opraw są wykonane z lekkich deszczułek, grzbiety są nieco wypukłe, z zasady zdobne w ślepo tłoczoną ukośną kratkę. Zwięzy na grzbiecie płaskie, zakończenia grzbietu przyozdobione kolorową kapitałką.
Renesansowa kompozycja na czeskich oprawach bywa symetryczna, i na powierzchni, która ma być przyozdobiona uwzględnia symetryczne rozłożenie płaszczyzn zdobionych i gładkich. Częstym składnikiem kompozycyjnym bywają także litery i cyfry, gdyż cały szereg opraw nosi daty wykonane cyframi arabskimi lub rzymskimi. Na oprawach są wytłoczone złotem łacińskie względnie czeskie tytuły książek, w obu wypadkach przeważnie antykwą. Bogate złocenia występujące głównie na okładzinach przednich są charakterystycznym przejawem stylu renesansowego. Ornamentyka renesansowa wykonana na oprawach posługuje się tłokami i radełkami wyciętymi jako pozytywy do tłoczenia złotem.
Ważnym kryterium stylu renesansowego jest kompozycja ozdób. Kompozycja ta daleka jest od schematyzmu, jednakże powtarza w wariantach motyw zasadniczy z kolistą względnie prostokątną dominantą pośrodku zwierciadła, obramowanego bordiurą, wykonaną przy pomocy radełek. Na rogach prostokątnego zwierciadła bywają segmenty wyciśnięte tłokiem albo filetą. Powierzchnia zwierciadła między obramiającą ją bordiurą , a dominantą bywa urozmaicona małymi tłoczkami, a u góry względnie u dołu węższych boków bordiury bywają umieszczone dodatkowe podłużne prostokąty - okienka - na datę lub tytuł.
Z ornamentalnych motywów na introligatorskich narzędziach zdobniczych pierwszej praskiej introligatorni renesansowej wypada najpierw wymienić radełka z ornamentyką renesansową, przeznaczone do wykonywania złoceń. Są to pasy ornamentalne, wykonane przy pomocy radełek z następującymi motywami:
gałązki roślinnej z liśćmi, kwiatami i nawleczonymi pierścieniami
tektonicznych postumentów z wazami, pierścieniami i elementami roślinnymi
podwójnego rzędu przecinających się arabeskowych wici
kandelabrów złożonych z arabeskowych i roślinnych motywów
kandelabrów z dzwonków, arabeskowych i roślinnych motywów
z pasa w postaci plecionki
z podwójnego rzędu przecinających się łuków
zwojów zwinnej latorośli z listowiem
podwójnego rzędu półksiężycowych tarcz
festonów z dzwonkami, przyozdobionych kwiatami
Na radełku przeznaczonym do ślepych wycisków, z gotycyzującą ornamentyką znajduje się:
powabna wić pokryta liściem, pączkami i kwiatami, nad którą unoszą się i na której przysiadają ptaszki
witka pokryta liśćmi, pączkami, kwiatami i rotacyjnymi rozetkami
ukośna kratka wypełniona kwiatkami (osty)
podobna kratka ukośna, wypełniona czterolistkiem
Ornamentyka renesansowych tłoczków, przeznaczonych do wycisku złotem, zawiera:
dzwonek
listek lipowy
żołądź
serduszko
łodyżkę z trzema listkami
rozmaite rodzaje plecionki
łodygę z kwiatami i owocami
oskrzydloną anielską główkę
stylizowany bukiet
stylizowaną lilię
rotacyjną rozetę
małe kółko
liczby arabskie
litery antykwą
Świetnym przykładem sztuki rytowniczej są renesansowe plakiety, przeznaczone przede wszystkim do tłoczenia złotem, mające postać medalionów, obramowane wieńcem lub napisem w otoku (legendą).
Mimo poważnych strat w czasach późniejszych, do dnia dzisiejszego dochowała się pokaźna ilość opraw należąca do najstarszej grupy czeskich opraw renesansowych.
II grupa: oprawy należące do grupy II zostały wykonane w latach 30. XVI wieku, są ściśle związane zarówno pod względem stylu, jak i techniki z oprawami z grupy I. w kompozycji opraw należących do gr. II również przeważają koncepcje dominantowe, a niektóre sztuki introligatorskich narzędzi zdobniczych są wspólne dla obu grup. Przeznaczone do wycisku złotem, charakterystyczne radełka reprezentują następujące motywy renesansowe:
wić winnej latorośli z liśćmi
podobną witkę z liśćmi i winnymi gronami
kandelabrowy motyw złożony z elementów groteskowych i dzwoneczkowych
Spośród radełek przeznaczonych do tłoczenia na ślepo i zawierających motywy gotycyzujące wyróżniają się:
witka z liśćmi, pączkami i kwiatami, do której podlatują i na której siedzą ptaszki
laska - „ostrzew”, spowita w gałązki akantu i obsypana kwiatami i pięciu płatkach
Wśród renesansowych tłoczków, przeznaczonych do tłoczenia złotem, znajdujemy:
lipowy listek
trójlistek (łodyżka z trzema listkami)
liść winnej latorośli
bukiet
dzwonek
anielską głowę ze skrzydełkami
szyszkę
stylizowany bukiet
litery szwabachą
Na prostokątnych plakietach przeznaczonych do tłoczenia złotem znajduje się sąd Salomona.
Cały szereg opraw, należących do grupy II znajduje się w dziale starych druków i rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Pradze, w Archiwum Stołecznego Miasta Pragi oraz w różnych innych zbiorach bibliotecznych, muzealnych, archiwalnych w Pradze i innych czeskich miastach.
III grupa: grupa trzecia pochodzi z lat 30 XVI wieku. Wyróżnia się także kompozycją dominantową, ale różniąca się zastosowanymi przy ich wykonaniu introligatorskimi narzędziami zdobniczymi. Przeznaczone do tłoczenia na ślepo radełka tej grupy opraw odznaczają się ornamentalnymi pasami z groteskowych, arabeskowych i dzwonkowych motywów. Są to:
laska z kandelabrowymi motywami, dzwonkami i bukietami
ornamentalny pas z półfigurami w ówczesnych kostiumach, wspartymi na półkolistych konsolach, połączonych kandelabrem z festonami, maskami, wazami i girlandami z dzwonków
podobny motyw, w którym półfigury są zastąpione przez popiersia
Renesansowe radełka przeznaczone do tłoczenia złotem zawierają:
pas z plecionki
przeplatające się elementy arabeskowe
kandelabrowy motyw z waz, podtrzymywanych przez putta
Na renesansowych tłoczkach występuje dzwonek, szyszka, plecionka i bukiet z maków.
Wpływ pierwszych czeskich introligatorów renesansowych uwidacznia się później w dziełach introligatorów czeskich w drugiej ćwierci XVI w., np. na oprawach anonimowego mistrza introligatorskiego MN, na oprawach anonimowego :introligatora oprawy z roślinną groteską”, znajdując następnie kontynuację około połowy i po połowie XVI w. Równocześnie jednak już od lat 40. XVI w. począwszy styl wczesnorenesansowych czeskich opraw książkowych ustępuje nowemu typowi opraw, zdobionym przeważnie radełkiem zdobionym na ślepo.
Wpływy polskie na styl czeskich renesansowych opraw książkowych z lat 20. i 30. XVI w.
Kompozycja dominantowa na czeskich oprawach wczesnorenesansowych z 20. i 30. lat XVI w. przypomina wyraźnie schemat kompozycyjny włoskich renesansowych opraw książkowych z końca XV i pierwszej połowy XVI w. Jeśli zastanowimy się na jakich terytoriach Europy środkowej należałoby doszukiwać się źródeł właściwych dla stylu typowego w odniesieniu do czeskiej kompozycji dominantowej, okaże się, ze najbardziej pokrewne wzory dla opraw czeskich znajdują się w sąsiedniej Polsce, na Śląsku, na Węgrzech i w Austrii. Najściślejsze jednak związki wiodą oczywiście do Polski, gdzie w kompozycji, motywach ornamentalnych i traktowaniu bloku książki znajdujemy najbardziej pokrewne i pod względem stylu najbliższe wzory dla starszego okresu czeskich opraw wczesnorenesansowych.
Na terytorium Polski południowej znajdujemy całe partie opraw pochodzących z pierwszej ćwierci XVI w. z elementami kompozycyjnymi i motywami ornamentalnymi wywodzącymi się ze środowiska węgierskiego i włoskiego, a przypominającymi bezpośrednio oprawy czeskie.
Naszkicowaną tylko względnie w postaci dość rozwiniętej dominantową kompozycję włoskiego typu znajdujemy na oprawach polskich oraz na oprawach włoskich, pochodzących ze starych zbiorów i bibliotek polskich, już w ostatniej ćwierci i pod koniec XV w. Włoski charakter mają oprawy z końca XV w. w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, Muzeum Narodowego w Krakowie, biblioteki klasztoru Dominikanów w Krakowie oraz biblioteki klasztoru Cystersów w Mogile. Ornamentyka tych gotycko - renesansowych opraw książkowych posługuje się najczęściej motywami z plecionki, tłoczonymi na ślepo na brunatnej bejcowanej skórze.
Na całym szeregu opraw polskich z przełomu XV/XVI w. występują tłoki w postaci rotacyjnej rozety na okrągłej tarczy. Inny rodzaj opraw odznacza się kolistą dominantą, umieszczoną pośrodku zwierciadła, obramowanego pojedynczą względnie składną bordiurą, z segmentami w wewnętrznych rogach prostokąta. Jeszcze inna grupa polskich opraw renesansowych, pochodzących z lat 20. XVI w. ma jako dominantę prostokątną plakietę z rozmaitymi wizerunkami: św. Hieronima, św. Katarzyny, św. Pawła. Modele z medalionowymi plakietami opraw wskazują na zależności polsko - czeskie. Np. jako dominanta złocony medalion z wizerunkiem św. Anny Samotrzeciej oraz z legendą w otoku medalionu. Oprawa ta przypomina czeską, również ze wzg. na technikę wykonania, kompozycję, motywy ornamentalne, np. rotacyjne rozety. Okładziny tylne także pokryte są wyciskiem ślepym i mają kompozycję ramową, z ornamentyką wykonaną przy pomocy radełek.
Z motywów występujących na radełkach, które można by znaleźć i na oprawach czeskich, w Polsce pojawia się najczęściej wić winnej latorośli, pelty, przecinające się nawzajem segmenty, ukośne, romboidalne kratki z gwiazdkami lub czwór listkami, łodyżki roślinne z listkami, kwiatami i nawleczonymi pierścieniami, wić z listkami, pączkami, kwiatami, owocami, rotacyjnymi rozetkami. Na plakietach medalionowych występują: Najświętsza Trójca, pokłon Trzech Króli, św. Anna Samotrzecia, św. Jerzy, św. Stanisław, orzeł polski oraz inicjały IHS. Najczęściej występuje wizerunek Panna Maria w wirydarzu.
W czwartym dziesięcioleciu XVI w. typ dominantowy opraw staje się bardziej rozwinięty. Okładziny opraw na księgach formatu folio posiadają przebogate złocenia, na tle brązowej, brunatnej lub czarnej bejcowanej skóry. Kompozycja ozdób stwarza iluzje portalu z kolistą dominantą pośrodku. W kole zestawionym z tłoczków znajdują się inicjały lub herb właściciela książki. Ornamentyka tłoczków zawiera motywy anielskiej głowy ze skrzydełkami, z]dzwonek, plecionkę. Na radełkach znajduje się pelta, motyw kandelabrowy i pas arabesek, wić winnej latorośli ornamentalne pasy z motywami florystycznymi.
W przeciwieństwie do ewolucji opraw czeskich, gdzie kompozycja opraw dominantowa w tej postaci, w jakiej dotychczas była rozpatrywana, stanowi tylko krótki epizod w 20. i 30. latach XVI w., w Polsce trwa typ dominantowy do połowy XVI w. i przekroczywszy połowę tego wieku w dalszym stopniu się rozwija. Przeważa złocona kompozycja dominantowa na oprawach, a skóra, którą są obciągnięte deski, bywa przeważnie barwiona na rozmaite kolory.
Z analizy typologicznej i ze źródeł archiwalnych wynikło, że droga, którą introligatorstwo renesansowe dostało się do Czech, nie prowadzi z Włoch, ale idzie z Polski, gdzie już od początku XVI w. rozwijała się oprawa wczesnorenesansowa. Poświadczają to następujące dowody:
zgodność prac introligatorskich i opracowanie bloku książki przy czeskich i polskich oprawach wczesnorenesansowych
podobieństwo lub zgodność czeskich i polskich figuralnych i ornamentalnych motywów introligatorskich narzędzi zdobniczych
typ i kompozycja czeskich i polskich opraw pod względem stylu