Referat na Dawną książkę drukowaną

Drogi importu papieru do Polski

Według obecnego stanu badań pierwsze młyny papiernicze we Wrocławiu i Krakowie uruchomiono w latach 90. XV wieku. Można więc wywnioskować, że papier pierwszych inkunabułów jest pochodzenia obcego. W pierwszej połowie XVI wieku na obszarze ziem polskich nastąpił gwałtowny rozkwit drukarstwa i papiernictwa. Nawet przy pobieżnym zapoznaniu się z problemami papiernictwa i drukarstwa XVI w., można zauważyć koncentrację geograficzną czerpalni i typografii, co z kolei nasuwa przypuszczenie o ich współdziałaniu, a nawet wzajemnym uwarunkowaniu gospodarczym. Takie postawienie problemu nasuwa potrzebę przebadania zachowanych druków w celu ustalenia pochodzenia papieru, na którym zostały one wytłoczone.

Przejdę teraz do identyfikacji papieru, na którym tłoczono druki w poszczególnych oficynach w XVI wieku oraz do charakterystyki papieru wybranych typów wydawnictw.

1. Oficyna Kaspra Hochfedera

We wszystkich drukach wytłoczonych przez Hochfedera w 1503 r. zidentyfikowano papier śląski, pochodzący z Nysy, znaczony filigranem z lilią bez tarczy, o charakterystycznej dla tej czerpalni formie. W jednym z druków z 1504 r. rozpoznano znak rozpowszechniony w papierniach francuskich ( ręka ozdobiona kwiatem z odstawionym kciukiem). W drukach
z 1505 r. najokazalszy w formacie folio (Mszał Wrocławski) jest wytłoczony na pięknym papierze bez znaku wodnego, w pozostałych rozpoznano papier śląski.

1. Oficyna Jana Hallera

W drukach hallerowskich z 1506 r. rozpoznano filigrany z głową wołu, znakiem niezwykle rozpowszechnionym w ówczesnym papiernictwie europejskim, szczególnie na obszarze Niemiec. Na siedemnaście druków hallerowskich z 1507 r. w sześciu znaleziono papier
z Nysy, w dwunastu papier prądnicki, w czterech filigrany tłoczone w Mogile, a trzy były pochodzenia obcego (filigrany: korona, pień, głowa wołu). W roku następnym na trzynaście druków w zaledwie dwóch rozpoznano papier z Nysy, w dwóch papier importowany
z Zachodu, wszystkie inne druki wytłoczone są na papierze prądnickim (herb Duchaków)
lub mogilskim (głowa wołu ozdobiona pastorałem). Ogólnie, w latach 1505-10 około 33% druków hallerowskich było tłoczonych na papierze śląskim, około 20% na papierze obcym, jeden druk na papierze bez znaku, pozostałe zaś druki, około 50%, na papierze czerpalni krakowskich. W następnym pięcioleciu papier krakowski rozpoznano w 30% druków Hallera, wiele druków było tłoczonych na papierze bez znaków wodnych lub na papierze z „pniem”
o nieznanej proweniencji. Natomiast w latach 1516-20 papier krakowski stanowił 85%
oraz ponownie- pewna cześć druków była tłoczona na papierze bez znaków wodnych.

1. Oficyna Floriana Unglera

W działalności oficyny Unglera uruchomionej w 1511 r. można wyróżnić trzy okresy:
do 1515 r., za lata 1521-37, i trzeci okres, kiedy drukarnię prowadziła wdowa po Unglerze.
Z pierwszego okresu zbadano 70 druków, w 32 rozpoznano papier obcy, w tym w 5 przemieszany ze śląskim, a w 12 z krakowskim. W 8 drukach widnieje filigran
ze zniekształconą kotwicą, filigran ten jest zarejestrowany w katalogach zagranicznych, można sugerować, że jest to papier z Prądnika. W ostatnich 6 latach pracy Unglera zauważono wyraźną przewagę papieru krakowskiego, a ściślej mówiąc z Mogiły z filigranem heraldycznym Odrowąż. Na 54 przebadane druki w 41 stwierdzono papier krakowski,
w 6 mieszany- krakowski i obcy, w 3 – śląski i krakowski, a tylko w 2 - jednorodny papier obcy. W latach 1538-1551 wdowa Unglerowa używała papieru czerpanego w młynach podkrakowskich, przede wszystkim papieru prądnickiego z Krzyżem Duchaków, mogilskiego- z herbem Odrowąż, a w latach ostatnich z herbem Łabędź i balickiego-
z herbem Bonarowa. Sporadycznie występują znaki wodne innych czerpalni małopolskich. Na 90 zbadanych druków wytłoczonych w oficynie wdowy Unglerowej w 80 rozpoznano papier pochodzenia polskiego, w 1- śląski z Nysy, w 5- papier obcy znaczony filigranem
z „wagą w kole” pochodzenia włoskiego, zaś w 4 drukach nie znaleziono znaków wodnych.

1. Oficyna Hironima Wietora

Wietor rozpoczął swą działalność typograficzną w Krakowie w początku 1518 r. W ciągu pierwszych 3 lat ukazało się jego staraniem 30 druków na papierze prądnickim i mogilskim, 6- na papierze obcym, 4- na śląskim, 2- na papierze bez filigranów. W latach 1521-1530 jest wyraźna przewaga druków tłoczonych na papierze z Balic. Na 13 drukach widnieją znaki wodne Prądnika, Mogiły, papierni Szydłowieckiego i Lubelskiej, w 10- znaki papierni śląskich i w 21- filigrany papierni zagranicznych, w tej liczbie siedem druków na papierze mieszanym krakowskim i obcym.

1. Oficyna Scharffenbergów

W pierwszym dziesięcioleciu działalności Macieja Scharffenberga w 45% druków papier był bez znaków wodnych, w 40% druków występowały różne formy filigranów Bonarowa,
a więc papier Balicki, w pozostałych- w równych ilościach papier mogilski, prądnicki i śląski.

1. Oficyna Heliczów

Na trzech drukach rozpoznano filigran z orłem, zapewne z czerpalni śląskiej, na jednym druku – filigran Topór, a więc papier lubelski, w pozostałych występują znaki wodne czerpalni krakowskich.

1. Oficyna Jana Weinreicha

W jedynym zbadanym druku gdańskim 1520 r. występuje na papierze „ręka ozdobiona kwiatem”, jest to filigran rozpowszechniony w papiernictwie francuskim. Najwcześniejsze zbadane druki królewieckie z lat 1525-1526 tłoczone są na papierze bez filigranu,
z filigranem Prądnika i na papierze gdańskim (dwa krzyże równoramienne z koroną).
W czterech drukach widoczna jest niekształtna niska korona z litera „K” na szczycie, jest to filigran papierni gdańskiej. Dziewięć druków wytłoczonych jest z całą pewnością na papierze obcym (około 1540 roku), w jednym druku o papierze mieszanym rozpoznano filigran
z dzikiem z papierni świdnickiej. W dwóch drukach widoczne są fragmenty orła z koroną
na szyi i literą „S” na piersiach (herb Prus Książęcych).

1. Oficyna Marcina Trettera i Franciszka Rhodego

Wszystkie druki wykonano na papierze francuskim (filigran z ręką, wysoką koroną, herbem miasta Troyes), jeden papier pochodzi z czerpalni położonej nad górnym Renem w Wogezach. Ekspansja papiernictwa francuskiego szła drogą morską, a papiery tej produkcji, szczególniej znaczone filigranem „ręka” można spotkać w wielu archiwach miast portowych Morza Północnego i Bałtyku. Pierwszy znak wodny z herbem Gdańska zidentyfikowano w druku Franciszka z 1551 roku.

1. Druki kościelne

- oficyna hallerowska – papier bez filigranów, śląski lub prądnicki; można tu zauważyć wyraźną dbałość o dobór jednolitego papieru i tendencje do stosowania papieru bez znaku wodnego
- oficyna Wietora – papier bez filigranów, balicki lub lubelski
- oficyna unglerowska – papier jednolity i mieszany
- oficyna Macieja Sharffenberga – papier mieszany

1. Druki urzędowe

- statuty Hallera – papier prądnicki, mogilski z dwoma różnymi znakami, papier śląski
i niemiecki
- konstytucje unglerowskie oraz druki Scharffenberga – papier krakowski
- statuty, konstytucje i listy królewskie z oficyny Wietora, wytłoczone są na papierze polskim, głównie z filigranem Bonarowa, i w 90% na papierze jednorodnym

1. Druki szkolne

Na osiem podręczników wytłoczonych przez Unglera, cztery są na papierze niemieckim,
trzy na papierze bez filigranu niskiego gatunku i jeden na papierze prądnickim. W drukach Wietora rozpoznano przede wszystkim papier z herbem Bonarowa z Balic, poza tym w 25% papier był bez znaku wodnego. Podobne proporcje występują w badanych drukach Scharffenberga.

1. Akcydensy

Nie można wysunąć udokumentowanych wniosków dotyczących doboru papieru dla różnych typów wydawnictw, gdyż obserwacje są zbyt fragmentaryczne.

Rynek papierniczy Gdańska i Torunia w XVI i XVII wieku kształtował się w sposób odmienny niż na pozostałych ziemiach polskich, i mimo, że niewielka odległość dzieli Toruń od Gdańska, można było zaobserwować duże różnice w rodzaju papieru używanego
w typografii, świadczące o koncentracji regionalnej dawnego papiernictwa polskiego.

Druki gdańskie – w zbadanych drukach Trettera w formacie octavo nie zdołano rozpoznać filigranu, druki Weinriecha są tłoczone na papierze francuskim. Na 42 zbadane druki pochodzące z oficyny Franciszka Rhodego, w 12 rozpoznano wyłącznie papier pochodzenia francuskiego, w 4 papier niemiecki, w 3 niewiadomego pochodzenia, zaledwie dwóch wytłoczonych w 1551 i 1555 r. rozpoznano papier rodzimy z herbem gdańska. Papier francuski był rozpowszechniony w miastach portowych Morza Północnego i Bałtyckiego zrzeszonych w Hanzie, gdyż występuje masowo w archiwach miejskich. W 31 zbadanych drukach z lat 1644-1666, w 8 rozpoznano papier gdański, w 20 holenderski i niemiecki, jeden druk był wytłoczony na papierze krakowskim i jeden na papierze bez znaku.

Druki toruńskie – w oficynach trzech typografów toruńskich ukazały się 182 druki.
W większości druków występuje papier toruński. Do grupy czerpalni toruńskich zaliczano młyn w Pruskiej Łące w powiecie wąbrzeskim. W 42 publikacjach pierwszych typografów rozpoznano papier z młynów Torunia, w 8 papier ze znakiem gdańskim, lub godłem Prus Królewskich, w 11 papier czerpalni wielkopolskich, w 4- krakowskich i w 3- śląskich. Papier bez znaków i nieznanego pochodzenia występuje w 13 drukach i to pomieszany z papierem polskim. Na 111 druków powstałych w latach 1643-1666 w zaledwie 4 znaleziono papier znaczony herbem Torunia, w 14 herbem Gdańska i godłem Prus Książęcych, a w 7 skrzyżowane klucze - filigran papierni poznańskich. Tak więc papier krajowy występuje
w 22% druków, wskaźnik papierów śląskich powiększył się o 10 %, w podobnej ilości rozpoznano papier francuski, niemiecki i holenderski.

Podsumowując: w Gdańsku w pierwszej połowie XVI wieku nie używano papieru krajowego, w drugiej połowie XVI w. w oficynach Torunia wykorzystanie papieru czerpalni określanych mianem „toruńskich” i młynów krajowych stanowi 75%, podczas gdy w Gdańsku wskaźnik ten kształtuje się na ok. 30%. W latach 1600-1650 w Toruniu zużycie papieru krajowego obniża się o 50%, stopniowo zanika w drukach oficyn toruńskich z lat 1660-1690, by nagle wzrosnąć do 40% w ostatnim dziesięcioleciu XVII wieku. W oficynach gdańskich w ciągu całego XVII wieku papier krajowy występuje w około 40%. Ogromna rola importowanego papieru francuskiego w gdańskiej typografii XVI wieku zupełnie zanika w następnym stuleciu. W grupie papierów zagranicznych pojawia się na rynku papier niemiecki
w obydwóch miastach, zaś w drukach toruńskich również papier czeski. Od lat czterdziestych tak w Gdańsku jak i w Toruniu importowano piękny papier z Holandii.