Procesy myślenia.

Myślenie lub rozumowanie to złożony ciągły proces zachodzący w mózgu, polegający na asocjacjach (zespół ugrupowanie ) i wniosku, operujący elementami ludzkiej pamięci (jak symbole, pojęcia, fazy lub obrazy i dźwięki ). Miarą efektywności myślenia jest inteligencja.
Ludzkie myślenie jest realizowane przez procesy psychiczne opierające się na systemie pojęć o różnym stopniu konkretności łączone w mniej lub bardziej świadomy sposób.
Procesy myślenia można omówić w różnych aspektach.
1. Aspekt operacyjny
W tym aspekcie myślenie to ciąg pojęć. Pojęcia te wchodzą ze sobą w złożone relacje. Myślenie umożliwia wyodrębnienie różnych cech danego pojęcia, zauważanie prawdopodobieństw pomiędzy pojęciami, abstrahowanie (pomijanie, nie uwzględnianie pewnych cech) od cech różniących pojęcia, uogólnianie, uszczegółowianie, czego efektem jest też tworzenie nowych pojęć.
Operacyjne własności myślenia to np.: abstrahowanie, uściślanie, uogólnianie, kojarzenie, zapamiętywanie. Myślenie o myśleniu to meta-myślenie, jest ono podstawą ludzkiej świadomości.
Przykładami objawów zaburzeń myślowych są:
• myślenie nadmiernie konkretne kiedy osoba nie potrafi wyjść poza obserwowalne właściwości danego przedmiotu lub jednoznaczne skojarzenia wobec danego pojęcia. Nie potrafi określić cech łączących pewną klasę pojęć (np.: co mają wspólnego rower i motocykl? odp. Nic - rower jest na pedały a motocykl na silnik)
• myślenie nadmiernie abstrakcyjne - osoba wychodzi poza konkretne znaczenie pojęć, ale abstrahowanie i uogólnianie jest wykonywane na tak wysokim poziomie, że efekt jest nieprzydatny do, wykonania jakiegokolwiek działania (np.: co ma wspólnego rower i motocykl? odp. Oba zbudowane są z materii)
• myślenie oparte na subiektywnych związkach między pojęciami - osoba opiera się na związkach, które istnieją tylko dla niej ( np.: co ma wspólnego rower i motocykl? odp. Oba są ładne)
2. Aspekt dynamiczny
W tym aspekcie myślenie to proces, który wymaga odpowiedniego tempa i selektywności. Ta strona myślenia ma wiele wspólnego z uwagą.
Objawami zaburzeń są:
• nadmierna dynamika - labilność (niepotrzebny nadmiar) myślenia. Podczas myślenia pojawiają się uboczne wątki, skojarzenia, których osoba nie potrafi wytłumaczyć (np.: co mają wspólnego rower i motocykl? odp. oba mają koła takie jak mój rower, który dostałem w dzieciństwie, żółty jak samochód mojego kolegi ze szkoły podstawowej, tam był bardzo groźny dyrektor…)
• osłabiona dynamika - inercja (bierność) myślenia. Jeżeli osoba raz wykonała zadanie w określony sposób to kurczowo się go trzyma nawet jeżeli w kolejnych zadaniach nie daje to odpowiedniego wyniku. ( np. pytanie 1. Co mają wspólnego rower i motor? Odpowiedź: mają koła. Pytanie 2. Co mają wspólnego dzbanek i filiżanka? Odpowiedź : mają takie koła u góry ( okrągła góra).
3. Aspekt motywacyjny
Ta strona myślenia zajmuje się ukierunkowaniem tego procesu na konkretny cel.
Objawami zaburzeń są:
• wielowątkowość myślenia - osoba dąży do różnych czasami sprzecznych ze sobą celów gubiąc po drodze to, co istotne. Motywacji jest zbyt dużo i poszczególne motywy są sprzeczne ( np., Co jest wspólne dla roweru i motoru? Odpowiedź : maja koła ale mają też kierownicę. To jest najistotniejsza cecha, która je łączy… itd.)
• rezonerstwo - ( długie rozprawianie o czymś, dowodzenie czegoś) to myślenie, które utraciło ukierunkowanie na cel i do niczego nie prowadzi ( np. Co wspólnego ma rower i motor? Odpowiedź : mają wiele wspólnego i też wiele je różni. Czy naprawdę to co jest między nimi wspólnego jest ważniejsze od tego co je różni? Podkreślając podobieństwa nie można zapomnieć o różnicach.)
• myślenie systemowe - głównym założeniem jest postrzeganie organizacji jako całości, przy równoczesnym uwzględnieniu poszczególnych elementów składowych oraz interakcji zachodzących pomiędzy tymi elementami.
• myślenie strategiczne - to umiejętność i gotowość do pozyskania i praktycznego spożytkowania wiedzy o sytuacji społecznej, interlokutorach oraz własnych możliwościach w celu zwiększenia szans realizacji własnych zamierzeń. Kluczowe obszary myślenia strategicznego to rozszyfrowanie intencji innych ludzi, antycypacja rozwoju sytuacji, planowanie adekwatnych strategii działania.
• myślenie twórcze - dzięki temu rodzajowi myślenia ludzie poznają prawa przyrody, odkrywają nowe technologie oraz tworzą nowe systemy społeczne. Jest to myślenie, którego celem jest wykrycie przyczyny jakiegoś zjawiska.
• intuicja - proces myślowy polegający na szybkim dopasowaniu danej sytuacji, problemu, zagadnienia do znanych już szablonów i zależności. Objawia się w postaci nagłego przebłysku myślowego, w którym dostrzega się myśl, rozwiązanie problemu lub odpowiedź na nurtujące pytanie. Natura intuicji wynika z tego, że jest ona procesem podświadomym, którego nie można kontrolować, można jedynie dopuszczać lub odrzucać podawane przez intuicje rozwiązania. Jest ona procesem bardziej kreatywnym i działającym na wyższym poziomie abstrakcji w porównaniu do myślenia logicznego. Intuicję jak i inne procesy myślowe można ćwiczyć

SPECYFIKA MYŚLENIA SENSORYCZNO- MOTORYCZNEGO (0-2 r.ż.)

Myślenie sensoryczno-motoryczne jest to przekształcanie elementów aktualnej sytuacji poprzez praktyczne dzia­łanie. W efekcie takiego działania zmienia się treść spostrzeżeń, co stanowi podstawę powstawania schematów poznawczych (zwanych schematami czynnościowymi) odzwierciedlających powiązania między wykonywany­mi ruchami a danymi spostrzeżeniami. Istnienie takich schematów umoż­liwia - z jednej strony - dostosowanie ruchów do spostrzeżeń, z drugiej zaś - aktywne modyfikowanie tych ostatnich.
Jest ono charakterystyczne dla zwierząt wyższych i dzieci w dwu pierwszych latach życia; może oczywiście mieć miejsce również w później­szych okresach rozwojowych, ustępuje jednak wówczas pod względem czę­stości występowania i znaczenia innym, wyższym rodzajom myślenia.
Podstawowym efektem, a zarazem przejawem funkcjonowania schema­tów spostrzeżeniowo-ruchowych jest intencjonalność działania. Początkowo pojawia się ona pod postacią powtarzania ruchów dla podtrzymania przypadkowo wykrytego ich efektu. Z czasem jednak intencja zaczyna wyprzedzać działania - dziecko wykonuje celowo czynności ma­nipulacyjne, takie jak potrząsanie grzechotką czy postukiwanie twardymi przedmiotami. Staje się również zdolne do odróżniania środków od celów - potrafi podejmować określone czynności po to, by osiągnąć jakiś obiekt, np. przyciąga sobie zabawkę za sznurek lub usuwa przegrodę oddzielają­cą je od interesującego przedmiotu!

Zapamiętaj:
Poznawanie świata odbywa się poprzez manipulowanie (spostrzeżenia), nie ma czynności umysłowych, pojęć!

SPECYFIKA MYŚLENIA PRZEDOPERACYJNEGO (3-7 r.ż.) wyobrażenia

W myśleniu przedoperacyjnym występują tylko czynności umysłowe, nie ma operacji. Charakteryzuje je:
· EGOCENTRYZM - poznawanie świata wyłącznie z własnej perspektywy;
· CENTRACJA - analizowanie sytuacji - obiektu tylko z jednego punktu widzenia;
· BRAK ODWRACALNOŚCI - pewna właściwość· grupy operacji.

Wyobrażenie jest odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym. Powstaje ono w wyniku aktywizacji schematu poznawczego, jaki wytworzył się dzięki procesom spostrzeżeniowym zachodzącym w przeszłości!
Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli zinterioryzowaną.. Pierwsze przejawy ta­kiej antycypacji można zaobserwować w drugim półroczu 2. roku życia, gdy dziecko potrafi od razu zastosować nowe sposoby działania, bez cha­otycznych prób i błędów czy przypadkowego odkrycia. Na przykład, za­obserwowano, że dziecko w wieku 18 miesięcy potrafi znajdujący się poza jego kojcem przedmiot ustawić w takim położeniu, by mógł się on prze­dostać między prętami ogrodzenia; dzieci młodsze dochodzą do takiego rezultatu przypadkowo, po licznych nieudanych próbach nie uwzględnia­jących istotnych relacji między wymiarami przedmiotu a wielkością wol­nej przestrzeni. Brak tych prób u dziecka starszego świadczy o tym, że przed wykonaniem czynności wyobraziło ją sobie - zanim przekształciło rzeczywistą sytuację, dokonało przekształcenia jej wyobrażeniowej re­prezentacji.
W toku dalszego rozwoju, przypadającego na wiek 2-7 lat, rola wyobrażeń wzrasta, co przejawia się w powstaniu zdolności do naśladownictwa odroczonego, w zabawach symbolicznych, podczas których dziecko wykonuje czynności „na niby" i posługuje się jednymi przedmiotami w zastępstwie innych, czy wreszcie w słownym przewidy­waniu skutków działań i planowaniu ich.
Brak odwracalności myślenia polega na tym, że dziecko nie potraci wrócić myślą do wcześniejszej sy­tuacji przez odwrócenie (myślowe cofnięcie) przekształcenia, które tę sy­tuację zmieniło. Jeśli więc przypomina sobie poprzedni stan, (np. kształt plasteliny przed rozpłaszczeniem jej), to nie wiąże go ze stanem aktual­nym, nie potrafi dostrzec ciągłości między tymi dwoma stanami (plasteli­nę w „kulce" traktuje jako zupełnie inną plastelinę niż tę w „placku"). Nie rozumie zarazem, że zmniejszenie jednego wymiaru (np. obniżenie pozio­mu słupa cieczy) jest jednocześnie powiększeniem drugiego (zwiększeniem przekroju poprzecznego); wymaga to, bowiem spojrzenia na tę samą czyn­ność „z dwu przeciwnych stron'[ (dostrzeżenia, że jest zarazem dodawa­niem i odejmowaniem).

SPECYFIKA MYSLENIA OPERACJI KONKRETNYCH (7-11 r.ż.)

Myślenie polega na przekształcaniu informacji. Przekształcenia te są czynnościami umysłowymi i noszą nazwę operacji.

Operacje konkretne charakteryzują:
· Nabywanie odwracalności;
· Zdolność· decentracji;
· Mniejszy egocentryzm.

W początkowym okresie rozwoju - wtedy, kiedy myślenie opiera się na spostrzeżeniach i wyobrażeniach - czynności umysłowe stanowią odzwierciedlenie rzeczywistych przekształceń dokonywanych na konkret­nych przedmiotach, są efektem ich uwewnętrznienia (interioryzacji). Na etapie myślenia pojęciowego operacje umysłowe pozwalają na dokonywa­nie przekształceń wykraczających poza to, co jest praktycznie wykonalne i da się bezpośrednio dostrzec.
Liczba operacji umysłowych, jakie potrafi przeprowadzać człowiek, jest duża i jak dotąd nie ma w psychologii ogólnie przyjętej ich klasyfikacji. Zdaniem niektórych autorów wszystkie operacje wywodzą się z dwu pod­stawowych, jakimi są analiza i synteza.
Analiza- polega na wyodrębnianiu w jakiejś całości poszczególnych elementów.
Synteza - na ponownym ich łączeniu.
Myślowa analiza i synteza, w przeciwień­stwie do spostrzeżeniowej, pozwala rozdzielać i łączyć to, czego nie da się rozdzielić czy połączyć fizyczne. Wśród operacji pochodnych od analizy i syntezy wyróżnia się najczę­ściej: porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie.
Porównywanie- polega na jednoczesnej koncentracji myślowej na dwu lub więcej obiektach (przedmiotach, osobach, zjawiskach, zdarzeniach, sytuacjach) w celu wyodrębnienia występujących między nimi różnic i po­dobieństw.
Małe dzieci nie są w stanie tej stałości utrzymać i gdy prosi się je o porównanie pewnych obiektów, mówią o nich „osobno", wymieniając za każdym razem innego rodzaju cechy. Na przykład zapytane o podobieństwo kota i myszy dziecko odpowiada: „kot ma futro i wąsy, i pazury, i ogon, a myszka jest malutka i siedzi w dziurce".
Abstrahowanie to wyodrębnianie pewnych cech jakiegoś obiek­tu, „odrywanie" ich od niego, z jednoczesnym pomijaniem pozostałych jego właściwości.
Uogólnianie to łączenie wyabstrahowanych cech wspól­nych, to znaczy tych samych cech wykrytych w różnych obiektach.
Jak łatwo zauważyć, abstrahowanie i uogólnianie pełnią podstawową funkcję w procesie nabywania pojęć.
Charakterystyczne są w tym względzie uzasadnie­nia prawidłowych odpowiedzi podawane przez dzieci starsze (powyżej 7 lat), których myślenie cechuje się już odwracalnością. Dzieci te powo­łują się na fakt pierwotnej równości porównywanych wielkości oraz wska­zują na kompensowanie się zmian („to jest niższe, ale szersze", „to jest cieńsze, ale dłuższe" itp.).
Świadczy to o tzw. decentracji- zdolności do przyjmowania róż­nych punktów widzenia, uwzględniania różnych aspektów przedmiotów czy zjawisk.
Odwracalność myślenia dziecka kształtuje się w okresie od 6.-7. do 11.-12. roku życia. Cechy tej nabierają w tym czasie kolejne operacje umy­słowe i stopniowo następuje jej ćwiczenie na różnych treściach szczegó­łowych. Przejawem tego jest opanowanie przez dziecko pojęcia liczby; staje się to możliwe dzięki odkryciu, że liczba elementów zbioru nie zależy od ich układu przestrzennego, a ulega zmianie jedynie w wyniku dodawania lub odejmowania. Analogicznie dochodzi się do zrozumienia stałości masy, ciężaru, długości, powierzchni, objętości, jako cech niezależnych od zmian wyglądu zewnętrznego przedmiotów.
Wraz z kształtowaniem się odwracalności myślenia następuje rozwój operacji klasyfikowania i szeregowania, które jako podstawowe formy porządkowania rzeczywistości odgrywają ważną rolę w systematyzowa­niu poznania. Dziecko staje się zdolne do dokonywania klasyfikacji hierarchicznych - tworzenia układów, w których klasy węższe łączą się w szersze o coraz większym stopniu ogólności; potrafi przy tym swo­bodnie „poruszać się w górę i w dół" tych układów. Zdobywa też umiejętność klasyfikowania jednego i tego samego materiału na podsta­wie różnych kryteriów, świadomie zmienianych w zależności od celów, jakim klasyfikacja ma służyć. Z czasem dokonując klasyfikacji, potrafi jednocześnie stosować kilka kryteriów; oznacza to zdolność włączenia jednego obiektu do różnych klas, co bywa nazywane klasyfikacją multiplikacyjną. W zakresie czynności szeregowania osiąga ważną zdolność ro­zumienia przechodniości relacji - potrafi ustalić relację między dwoma elementami, znając relacje, w jakich każdy z nich pozostaje względem trzeciego (np. na podstawie zachodzenia nierówności A < B i B < C wno­si, że A < C).
Jak więc łatwo zauważyć, odwracalność myślenia stanowi niezbędny warunek zrozumienia i przyswojenia sobie przez dziecko podstawowych pojęć, reguł i praw w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych.

Specyfika myślenia operacji formalnych.

· Pełna odwracalność·
· Formalny charakter operacji (jeżeli znam operację, to mogę ją przeprowadzić· na dowolnych treściach)
· Operacje nie wiążą się z działaniem
· Zwarty system operacji (istnienie grup operacji)

W toku rozwoju czyn­ności umysłowe stają się odwracalne, podlegają postępującej koordynacji oraz nabierają charakteru operacji formalnych.
Oznacza to stopniowe zmniejszanie się zależności wykonywanych operacji od rodzaju ma­teriału, na jakim są przeprowadzane.
W początkowym okre­sie kształtowania się poszczególnych operacji umysłowych dziecko nie potrafi ich stosować w odniesieniu do innych treści niż te, na których je ćwiczyło. Jeśli więc zetknie się z odmiennego rodzaju sytuacją, musi „od nowa" przyswoić sobie znane skądinąd operacje. Jako przykład może po­służyć fakt, że dziecko niejednocześnie nabywa pojęcia stałości masy, cię­żaru i objętości. W okresie, gdy jest już zdolne dzięki odwracalności my­ślenia zrozumieć, że zmiana kształtu przedmiotu nie wpływa na zmianę jego masy, nie potrafi przenieść tego samego rozumowania na sytuacje, w których ocenie podlega ciężar czy objętość.
W miarę wzrostu autonomii myślenia kolejno znikają pewne ogranicze­nia zawężające możliwości poznania. Od kiedy myślenie - dzięki oparciu się na materiale wyobrażeniowym - osiąga względną niezależność od spostrzeżeń, poznanie zaczyna wykraczać poza aktualną sytuację, jego przedmiotem może być nie tylko teraźniejszość, lecz także zdarzenia prze­szłe i przyszłe.
Gdy operacje umysłowe nabierają charakteru czynności odwracalnych, możliwe staje się ujmowanie wzajemnych związków między tym, co dzieje się w tych trzech różnych perspektywach czasowych. Zarazem wynik myślenia przestaje być zdeterminowany przyjętym punktem wyjścia -pojawia się zdolność patrzenia na te same rzeczy z różnych stron, uwzględ­niania różnych ich aspektów, dostrzegania względności pewnych cech czy relacji i formułowanych na ich podstawie sądów o rzeczywistości. W co­raz większym stopniu aktualnie występujące czy aktualnie rozpatrywane stany rzeczy zaczynają być traktowane jako poszczególne przypadki szer­szego systemu, obejmującego szereg różnych stanów, które m o g ł y b y za­istnieć. Przedmiotem poznania staje się nie tylko to, co jest, było czy bę­dzie, ale także to, co m o ż e być.
Istotne osiągnięcia w zakresie autonomii myślenia wiążą się z opano­wywaniem pojęć i umiejętności posługiwania się nimi. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego poznanie uniezależnia się od konkretnych, jednostko­wych doświadczeń.
Pojęciowy i formalny cha­rakter myślenia sprawia, że człowiek może znać to, czego bezpośrednio nie poznał, i umie poznać to, czego dotąd nie poznawał.

MYŚLENIE DOROSŁYCH

U osób dorosłych mogą zachodzić dalsze zmiany rozwojowe doskona­lące myślenie.
Polegają one na kształtowaniu się tak zwanych operacji metasystemowych i paradygmatycznych, dzięki któ­rym możliwe jest nie tylko organizowanie operacji w ramach jednego sys­temu, ale także koordynowanie różnych systemów i relacji między nimi. Wzrasta też wówczas zdolność pojmowania rzeczywistości jako podlega­jącej nieustannym zmianom i godzenia sprzeczności, co określa się mia­nem myślenia dialektycznego.
U dorosłych powszechne jest zjawisko zróżnico­wania sprawności intelektualnej w zależności od treściowej specyfiki aktywno­ści. Przy rozwiązywaniu zadań związanych z wykonywaną pracą zawodową, pełnionymi rolami społecznymi czy swoimi zainteresowaniami, czyli w waż­nych dla siebie obszarach aktywności, ludzie funkcjonują często na znacznie wyższym poziomie niż w innych zakresach. Badacze rozwoju człowieka do­rosłego określają to mianem znawstwa, mistrzostwa lub ekspertywności.

---