Konkurencja monopolistyczna i oligopol
Zarówno doskonalą konkurencję, jak i monopol należy traktować jako modele teoretyczne, bardzo odległe od rzeczywistości. Nieco bardziej zbliżone do rzeczywistej sytuacji rynkowej są modele konkurencji monopolistycznej i oligopolu.
Konkurencja monopolistyczna występuje w gałęziach, które charakteryzują się następującymi cechami:
1. Na rynku działa wielu producentów i wielu nabywców.
2. Istnieje nieograniczona swoboda wejścia nowych firm na rynek danej gałęzi.
3. Produkty wytwarzana przez różne firmy nie są jednorodne, są zróżnicowane pod względem cech użytkowych oraz mają bliskie substytuty.
4. Producenci i konsumenci maja doskonale informacje o rynku.
Jako typowe przykłady firm działających w warunkach konkurencji monopolistycznej podaje się zazwyczaj małe sklepiki spożywcze na osiedlu (mogą one wykorzystywać swoje dogodne położenie i ustalać ceny do pewnego stopnia wyższe niż w supermarkecie), restauracje (zróżnicowane pod względem wystroju wnętrza i atrakcyjności potraw), zakłady fryzjerskie i kosmetyczne oraz innego rodzaju usługi. We wszystkich tych przypadkach krzywa popytu na wyroby lub usługi firmy nie jest pozioma ( jak to było w warunkach konkurencji doskonałej). Różni się tez od krzywej popytu pełnego monopolu ( gdzie popyt monopolisty i popyt gałęzi są identyczne).
Firma działająca w warunkach konkurencji monopolistycznej ma do czynienia z opadająca krzywa popytu. Pojedyncze firmy, wykorzystując niejednorodność oferowanych produktów, dysponują pewnym stopniem siły monopolowej, pozwalającym im często na utrzymanie istniejącego poziomu cen, a w pewnych szczególnych warunkach nawet na niewielkie podniesienie cen bez ryzyka utraty klientów. Równocześnie są jednak świadome tego, ze nie maja szans na opanowanie rynku i przejecie nad nim kontroli. Musza się tez liczyć z tym, ze wysokie zyski, jakie osiągają, mogą przyciągać nowe firmy, które w długim okresie pomniejsza ich udziały w rynku, a tym samym wpłyną na możliwości kształtowania cen i poziomu zysku.
Dążąc do utrzymania lub umocnienia swojej pozycji na rynku firmy stosują różne formy walki konkurencyjnej. Mogą np. zaoferować niższą cenę od cen oferowanych przez konkurentów. Te formę walki konkurencyjnej nazywamy konkurencją cenową. Dla konkurencji monopolistycznej bardziej charakterystyczna jest jednak konkurencja niecenowa, zmierzająca do zróżnicowania produktów przez wprowadzanie zmian jakościowych produktów, popularyzacje marki firmowej, uatrakcyjnianie form sprzedaży, stosowania efektownych opakowań, korzystnych warunków gwarancji, serwisu itp. Ważnym elementem konkurencji niecenowej jest postęp techniczny stwarzający warunki dalszego różnicowania produktów oraz promocja sprzedaży (w tym reklama) umożliwiająca dotarcie do nowych klientów.
Oligopol jest kolejna formą niedoskonałej konkurencji. Charakteryzuje się on następującymi cechami:
1. Na rynku występuje niewielka liczba producentów (którzy opanowali rynek danego produktu) oraz duża liczba kupujących.
2. Swoboda wejścia na rynek jest ograniczona względami technologicznymi lub ekonomicznymi.
3. Produkty wytwarzane przez oligopol mogą być zarówno jednorodne, jak i zróżnicowane. W praktyce częściej można spotkać oligopole zajmujące się produkcją wyrobów zróżnicowanych, które są dość bliskimi substytutami, np. rynek samochodów, obrabiarek, komputerów.
4. Producenci i konsumenci maja doskonała informację rynku.
Z tego, że na rynku oligopolistycznym sinieje niewielu producentów i każdy z nich ma znaczący udział w rynku, wynika silna współzależność miedzy nimi. Każda z firm musi brać pod uwagę działania innych firm. Jeżeli jedna z firm zmieni ceny, jakość produktów albo kwoty przeznaczone na reklamę, wpłynie to nie tylko na wielkość jej sprzedaży, ale także na poziom sprzedaży pozostałych firmach. Żadna z firm nie może zatem ignorować decyzji podejmowanych przez konkurentów. Nie ma jednej, ogólnej teorii dotyczącej równowagi oligopolu`(takiej jak np. teoria równowagi przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonalej lub w warunkach pełnego monopolu), ponieważ decyzje firm oligopolistycznych są zdeterminowane reakcjami i zachowaniami ich rywali. Zachowania te mogą być różne, czasem trudne do przewidzenia. Z tego względu w analizach teoretycznych przyjmuje się różne założenia i powstają różne teorie dotyczące zachowania oligopolu.
Strategie stosowane w praktyce przez firmy monopolistyczne mogą być bardzo różnorodne. Jednak mimo tej różnorodności oligopole staja w zasadzie przed następującym dylematem: czy przyjąć strategie współdziałania, porozumieć się i realizować wspólną, jednolita strategie, czy tez walczyć z konkurentami o zagarniecie jak największej części rynku dla siebie.
Porozumienia monopolistyczne (jawne lub tajne) mają na celu uniknięcie walki konkurencyjnej i maksymalizacje zysku. Uzgadniając politykę cenową, rozmiary produkcji lub dzieląc rynki zbytu przedsiębiorstwa oligopolistyczne zachowują się jak pełny monopolista - mogą maksymalizować zyski przez ograniczanie rozmiarów produkcji i podnoszenie cen. Działając w pojedynkę nie osiągnęłyby takich zysków. Równocześnie jednak przedsiębiorstwa maja wielka pokusę „przechytrzenia” rywali i działania na własna rękę.
Stosunkowo duże prawdopodobieństwo zawierania porozumień monopolistycznych istnieje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:
- w branży działa tylko kilka firm i znają się one wzajemnie,
- nie ma miedzy nimi tajemnic w sprawie metod produkcji i kosztów,
- metody produkcji i koszty przeciętne są zbliżone, firmy są wiec zainteresowane zmiana ceny w tym samym czasie i w jednakowym stopniu,
- firmy produkują podobne dobra i mogą stosunkowo łatwo osiągnąć porozumienie cenowe,
- w oligopolu istnieje firma dominująca, która może narzucić strategię działania pozostałym firmom,
- występują wyraźne bariery wejścia i nie ma dużych obaw, ze do branży wejdą nowe firmy,
- rynek jest stabilny (w warunkach dużych wahań popytu i kosztów trudno jest zawierać porozumienia),
- rząd nie jest zainteresowany hamowaniem lub zwalczaniem porozumień monopolistycznych.
W literaturze ekonomistycznej często opisywane są różne strategie oligopolu. Oto ważniejsze z nich:
1. Każda z firm określa ceny swoich wyrobów i rozmiary produkcji nie porozumiewając się z rywalami. W tej sytuacji każda z firm stara się obniżać ceny i zwiększać rozmiary produkcji, aby zdobyć większy udział w rynku. Tym niemniej ceny z regóły są wyższe, a produkcja niższa niż na rynku doskonale konkurencyjnym.
2. Firmy uznają swoja współzależność dochodzą do porozumienia i jedna z nich staje się liderem ustalającym ceny, a inne ją naśladują. Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego: (a) przywództwo przedsiębiorstwa dominującego, posiadającego duży udział w produkcji całej branży, (b) przywództwo przedsiębiorstwa o najniższych kosztach produkcji (niekoniecznie musi to być przedsiębiorstwo największe). W przypadku przywództwa cenowego lider osiąga zwykle zyski większe niż pozostałe firmy, jednak cała branża czerpie korzyści ze stabilizacji rynkowej i braku konkurencji.
3. Wszystkie firmy usiłują działać jak liderzy sądząc, ze uda się im osiągnąć wyższe zyski, w efekcie jednak osiągają zyski niższe niż w przypadku podporządkowania się i przyjęcia porozumienia monopolowego.
4. Firmy oligopolistyczne częściej naśladują swoich rywali wtedy, gdy obniżają oni ceny niż wtedy, gdy je podnoszą. W efekcie cen w warunkach oligopolu są względnie stabilne pomimo dużych zmian kosztów produkcji.
5. Firmy porozumiewają się w sprawie wielkości sprzedaży i osiągają korzyści wynikające z tytułu ich monopolistycznej sytuacji. Zawsze jednak istnieje pokusa nieprzestrzegania umowy i sprzedawania większej ilości produktów, zwłaszcza w sytuacji, gdy śledzenie zachowania się różnych firm jest utrudnione.
Od dawna toczy się dyskusja dotycząca innowacyjności przedsiębiorstw działających w warunkach konkurencji i monopolu. Często podkreśla się, że konkurencja sprzyja innowacyjności. Przedsiębiorstwa musza być innowacyjne, aby utrzymać swoja pozycje na rynku. We współczesnej gospodarce coraz rzadziej walczy się z konkurentami za pomocą cen, a coraz częściej narzędziem walki konkurencyjnej są nowe lub ulepszone wyroby, wsparte silną reklamą. W warunkach konkurencji innowacje często wprowadzane są na rynek przez nowe przedsiębiorstwa, zorganizowane specjalnie po to, aby eksploatować oryginalne rozwiązanie techniczne lub organizacyjne. Prowadzi to do upadku starych, nieinnowacyjnych przedsiębiorstw lub do wchłonięcia ich przez nowe dynamicznie rozwijające się firmy.
Jednak firmy mające pozycje monopolistyczną nie mogą unikać innowacji, gdyż może to doprowadzić do przestawienia się odbiorców na zakup substytutu oraz nowocześniejszych tańszych wyrobów pochodzących z importu. Może tez zachęcić firmy z innej branży do uruchomienia nowoczesnej produkcji w dziedzinie opanowanej przez nieinnowacyjnego monopolistę. Warto nadmienić, że pozycja monopolistyczna stwarza z pewnych względów korzystne warunki do innowacyjności. Przedsiębiorstwa monopolistyczne mają z reguły poważny potencjał, mogą więc przeznaczyć na działalność innowacyjna duże środki finansowe, utrzymywać dobrze wyposażone laboratoria i zakłady doświadczalne, wysoko wynagradzać wynalazców, zapewnić ochronę patentową itp. Mogą tez przez długi czas czerpać korzyści z tytułu innowacji, skutecznie zabezpieczając dostęp do niej ze strony innych potencjalnych użytkowników i utrudnianie jej upowszechnianie. Ujawnia się tu sprzeczność miedzy korzyściami właścicieli nowych rozwiązań, którzy dążą do utrzymania praw własności, a korzyściami społeczeństwa, wynikającymi z szybkiego upowszechniania innowacji w wielu przedsiębiorstwach. Uzasadniona wydaje się teza, że we współczesnej gospodarce stosunkowo dużą aktywność w tworzeniu nowych rozwiązań technicznych, a zwłaszcza w ich użytkowaniu, wykazują wielkie, często międzynarodowe, korporacje o zdywersyfkowanej (zróżnicowanej) produkcji, działające w warunkach rynku oligopolistycznego.