Średniowiecze
Średniowiecze - epoka w historii i kulturze europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a czasami nowożytnymi.
Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej. Najczęściej przyjmuje się, że jest to okres historyczny rozciągający się od czasów rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego i wielkiej wędrówki ludów, do początków renesansu.
Nazwa epoki wywodzi się z nazwy środka epoki łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek), lub media aetas (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych chrześcijan, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym, a drugim przyjściem Chrystusa. W XV i XVI wieku odwołali się do niej włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetnej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.
Granice czasowe
Za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia Imperium Rzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej (529), zamordowanie Hypatii z Aleksandrii (415), koronacja Karola Wielkiego (800), ucieczka Mahometa z Mekki (622), bunt Nika w Konstantynopolu (532), śmierć cesarza Teodozjusza I Wielkiego i podział Imperium rzymskiego na dwie części w (395), czy chrzest Chlodwiga (496). Wielu badaczy okres od V w. do XI w. chce widzieć jako osobną od średniowiecza epokę historyczną - wieki ciemne. Należy też pamiętać, że elementy kultury starożytnej były obecne w Europie Zachodniej w niezmienionej formie jeszcze kilka wieków po upadku cesarstwa rzymskiego.
Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek Cesarstwa Bizantyjskiego (1453), koniec wojny stuletniej (1453), przyjęcie przez władcę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Iwana III Srogiego, tytułu "władcy Wszechrusi" (1478), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492), lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (1493), a wreszcie wystąpienie Marcina Lutra (1517).
Literatura
Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła określonym celom: pouczeniu i wychowaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, pokazywaniu wzorców osobowych. Dlatego tak chętnie tworzono zalecane do naśladowania ideały osobowe, np. świętego, rycerza, władcy.
Filozofia średniowieczna
Średniowiecze było okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej.
Wiek XI przyniósł rozwój dialektyki (tzw. sofistyka średniowieczna) i sporów wokół roli rozumu i logiki w życiu chrześcijańskim. Spory te doprowadziły do bujnego rozwoju filozofii w wieku XII i XIII - w wieku XII przede wszystkim platonizmu i augustynizmu, w wieku XIII scholastyki. Wiek XII to także okres sporu o uniwersalia.
Wiek XIII przyniósł załagodzenie sporów filozoficznych, był natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą jest Summa teologiczna świętego Tomasza z Akwinu.
Wiek XIV to okres nominalizmu - od tego czasu scholastyka upadała, dzieląc się na via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i via moderna (filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama) i powoli ustępując miejsca humanizmowi i reformacji.
Augustynizm
Twórcą augustynizmu był św. Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem manicheizmu, następnie sceptycyzmu i neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387 r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396 r. został biskupem Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to Wyznania (napisane ok. 400 r. n.e.). Augustynizm był popularny przede wszystkim we wczesnym okresie filozofii średniowiecznej.
Podstawowe założenia augustynizmu:
W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.
Człowiek jest istotą rozumną.
Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.
Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.
Scholastyka
Scholastyka powstała w XII w., a okres jej rozkwitu to wiek XIII. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Najwybitniejszymi filozofami scholastycznymi byli Albert Wielki i święty Tomasz z Akwinu.
Podstawowe założenia
Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
Metody rozumowego dowodzenia przejęto z dzieła pt. Logika autorstwa Arystotelesa.
Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
Tomizm
Najważniejszym prądem filozofii scholastycznej był tomizm. Jego twórcą był św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), urodzony we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252 r. wykładał w Paryżu. Najważniejszymi jego dziełami były: Summa filozoficzna i Summa teologiczna. Zajmował się zagadnieniem stosunku wiary, którą zajmuje się teologia, do wiedzy, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów ("dróg") na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.
Podstawowe założenia tomizmu:
Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.
Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.
Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność. Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
Pojęcia związane ze średniowieczem
Alegoria- w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Jako zasada kompozycyjna utworów literackich właściwa m.in. przypowieści lub bajce zwierzęcej (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością). Dominowała w literaturze średniowiecznej, była popularna w baroku. Przedstawienia alegoryczne występowały już w sztuce antyku, rozkwit przeżywały od 2. połowy XVI do XVIII w. Wydawano wtedy albumy zawierające opatrzone komentarzami słownymi alegoryczne ilustracje poszczególnych cnót i występków, zmysłów ludzkich, pojęć estetycznych, politycznych czy teologicznych, nauk, sztuk, pór roku itp. Pierwszym wielkim zbiorem takich przedstawień była Iconologia C. Ripy (1. wydanie 1593, polskie wydanie 1998).
Teocentryzm - pogląd sprowadzający wszystkie sprawy ludzkie do Boga, Bóg w centrum uwagi.
Uniwersalizm - jednolitość epoki średniowiecza(podobna forma, język, filozofia, sztuka, itp.)
Motyw Deesis - Deesis (łac. z gr. Δεομαι, modlitwa, prośba) - motyw związany z ikonografią chrześcijańską. Polega ona na trimorhionicznym (trójczęściowym) obrazowaniu osób świętych - centralną osobą jest Chrystus jako Pantokrator, obok Maryja, następnie Jan Chrzciciel. Często też kompozycja uzupełniania jest o znajdujące się poniżej postacie aniołów, świętych, apostołów lub proroków - wtedy powstaje tzw. Wielkie Deesis. Przedstawienie Deesis wiąże się z Sądem Ostatecznym i wyraża wiarę w Maryję, św. Jana i innych świętych, jako przedstawicieli ludzkości i orędowników za grzesznych, proszących Boga o łaskę.
Hierarchiczne myślenie w średniowieczu polegało na tym, że uważano wtedy, że jedne rzeczy zostały przez Boga stworzone jako lepsze i gorsze.
Pośrednictwo - umożliwiało bezpośredni kontakt między odległymi od siebie elementami, dzięki komuś.
Bogurodzica - najstarsza polska pieśń religijna i najstarszy polski tekst poetycki zarazem., tekst powstał w połowie XIII w., odgrywała rolę hymnu narodowego, oparta jest na idei pośrednictwa, wspólnota wiernych zwraca się do M. o wstawiennictwo u Syna, oraz do Jezusa, by dał modlącym się szczęście i wieczne bytowanie w raju, B. zaliczana jest do liryki inwokacyjnej
Cechy sztuki romańskiej - architektura - prostota, masywność, grube mury, sklepienie kolebkowe, okna niewielkie, wieże i liczne półkoliste przybudówki
Apokryf - uzupełnienie opowieści biblijnej, np. o różne szczegóły
Pieta - przedstawienie Matki Boskiej z ciałem Chrystusa na jej kolanach.
Plankt - gatunek średniowiecznej poezji, wyrażające żal po zmarłymi wzywanie do współcierpienia, wezwanie o pomoc do Boga.
Misteria - widowisko teatralne o tematyce religijnej oparte na wątkach biblijnych, wystawiano w kościołach, a później na placach miejskich.
Dramat liturgiczny - dał początek misteriom, tematy były zaczerpnięte z Biblii, posługuje się rekwizytami ze mszy św.
Legenda - w średniowieczu utwór opisujący życie świętych i męczenników.
Żywoty świętych w życiu świętego eksponowano szczególnie kilka epizodów: cudowne narodziny, często grzeszną miłość, nawrócenie, ascezę i wreszcie śmierć, której towarzyszyły zwykle cudowne wydarzenia
Hagiografia - dział piśmienniczy zajmujący się opisywaniem życia świętych.
Hagiografia (grec. hagiographia -żywot świętych, legendy). Utwory przedstawiające życie i najczęściej męczeńską śmierć świętego. Prezentowały wzór osobowy godny naśladowania, np. Legenda o św. Aleksym. W utworach tych fakty mieszały się z legendami narosłymi w tradycji ustnej, pełnych fantastyki i cudów.
Historiografia( dziejopisarstwo) - piśmiennictwo historyczne odtwarzające przeszłość na podstawie źródeł ustnych i pisanych, wykopalisk, zabytków itp.
Asceza - z jęz. Gr. `ćwiczenie' ideał postępowania, ćwiczenie w wierze, poprzez umartwianie swojej duszy i ciała, ubóstwo.
Asceta - człowiek świadomie umartwiający się i rezygnujący z uroków doczesnego życia w imię osiągnięcia świętości.
Franciszkanizm - postawa wobec świata, filozofia wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia jako dzieła Bożego.
Postawa franciszkańska - bohater literatury nurtu franciszkańskiego to człowiek prosty, radujący się z życia, głęboko religijny i miłujący naturę
Annały - roczniki
Kroniki - epika, wydarzenia chronologiczne, wydarzenia historyczne, literatura paranetyczna dzieje współczesne, ale i przeszłe.
Chanson de geste - pieśni o dziejach(Pieśń o Rolandzie)nacisk na rycerski honor i wierność
Panegiryk - sławiący czyjeś czyny, kogoś, zachowanie, osiągnięcia.
Budowa klamrowa - zaczyna się apostrofą i kończy apostrofą
Trubadur - nadworny śpiewak
Truwer - wędrowny śpiewak
Ars moriendi - sztuka umierania, jak zasłużyć na życie wieczne
Moribund - umierający
Psychomachia - walka o duszę człowieka, dobra ze złem.
Danse macabre - taniec śmierci - motyw w literaturze średni. Korowód przedstawicieli różnych stanów, tylko ona zrównywała wszystkich, motyw ten z natury groteskowy, zderzał komizm i grozę, na kontrastach,. Taniec śmierci oswajał ze śmiercią, uczył pogardy dla życia, bawił.
Etymologia - nauka o pochodzeniu wyrazów
Ubi sunt - topos, gdzie są oni, polegał na wyliczeniu imion jakichś sławnych postaci i na powtarzaniu pytania gdzie się podziali
Eschatologia - dotycząca rzeczy ostatecznych( sąd ostateczny
Tercyn - strofa trójwersowa
Locus amoennus - miejsce rozkoszy
Dzieje Tristana i Izoldy - oparta na celtyckich legendach historia jest jedną z najpiękniejszych europejskich opowieści miłosnych. Tematem tej legendy jest wielka miłość, której siła przekracza granice rycerskiego honoru, przyjaźni, uczciwości, praw, konwenansów i obietnic. Stanowi ona źródło cierpienia. W utworze tło odgrywają istotne elementy fantastyczne i cudowne(baśniowe)
Legenda o św. Aleksym - anonimowy polski utwór wierszowany