• Nazwa „konkordat” (łac. concordare- zgadzać się) służy oznaczeniu pewnego typu umowy międzynarodowej , zawieranej między Stolicą Apostolską i danym państwem, w celu zgodnego uregulowania interesujących ich treści.

• Na oznaczenie tego rodzaju umów używano także innych nazw, jak: concordia, pactum, pax, concordata, konwencja, traktat, układ, modus vivendi, porozumienie.

Geneza

• Najstarszym konkordatem jest Konkordat Wormacki zawarty w dniu 20 września 1122 r. między papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V. Kończył on spór i wprowadzał pokój między dwoma suwerenami - papieżem i cesarzem;

• Mianem concordata lub capitula concordata nazwano umowy zawarte w 1418 r. na Soborze w Konstancji między papieżem Marcinem V a poszczególnymi nacjami (hiszpańską, francuską, niemiecką i angielską), kończące okres schizmy zachodniej.

• W czasach współczesnych począwszy od konkordatu francuskiego z 1801 r. zwanego napoleońskim - na oznaczenie tego rodzaju umów najczęściej używa się określenia konwencja, jak również traktat, pakt i układ;

• W XX w. pojawił się termin modus vivendi, na oznaczenie umowy między Stolicą Apostolską i Czechosłowacją z 17 grudnia 1927 r. - nie podlegającej ratyfikacji za pośrednictwem parlamentu;

• W dniu 25 czerwca 1966 r. Stolica Apostolska podpisała umowę z komunistycznym rządem Jugosławii. Miała ona znaczenie tylko deklaratywne oraz dyplomatyczne i została nazwana „protokołem”.

Definicja konkordatu

• Konkordat jest nazwą techniczną stosowaną na oznaczenie dwustronnej umowy między Stolicą Apostolską i najwyższymi organami władzy państwowej, zawartej zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego, na zasadzie partnerstwa, regulującej sprawy będące przedmiotem zainteresowania obu stron, bez względu na zakres regulowanych spraw, wywierających skutki prawne dla obu stron.

• Analizując pojęcie konkordatu, jako umowy międzynarodowej, należy wyróżnić następujące elementy: strony, przedmiot i tryb zawierania.

Strony konkordatu

• Stronami zawierającymi konkordat są: Stolica Apostolska i państwo, jako suwerenne podmioty stosunków międzynarodowych.

Stolica Apostolska

• Pod nazwą „Stolica Apostolska” należy rozumieć Biskupa Rzymu oraz zespół organów pomocniczych, tworzących Kurię Rzymską - a przede wszystkim Sekretariat Stanu - służących Mu pomocą w kierowaniu Kościołem powszechnym i realizacji misji Kościoła w świecie. Oryginalnym jej atrybutem w stosunkach międzynarodowych jest suwerenność duchowa, powszechnie uznawana z racji wielkiego wkładu do kultury Zachodniej oraz do pełnienia funkcji najwyższego autorytetu moralnego na świecie.

Państwo

• Państwo jako suwerenny podmiot stosunków międzynarodowych. W państwie o ustroju monarchicznym kompetencje do zawierania konkordatu miał monarcha; w państwie demokratycznym - opartym na zasadzie podziału władzy - kompetencje te - zgodnie z jego Konstytucją - posiadają najwyższe organy władzy wykonawczej (rząd, prezydent) i ustawodawczej (parlament).

Przedmiot konkordatu

• Przedmiotem konkordatu są sprawy wchodzące w zakres zainteresowania obu stron: kościelnej i państwowej. Przedmiot ten obejmuje relacje wielopłaszczyznowe, wśród których wyróżnia się:

• 1) relacje między danym państwem a Stolicą Apostolską jako władzą zwierzchnią kościoła katolickiego, w płaszczyźnie stosunków międzynarodowych;

• 2) relacje między państwem a Kościołem katolickim działającym na terenie danego państwa;

• 3) stosunki między danym państwem a jego obywatelami, którzy jednocześnie są wiernym Kościoła katolickiego.

W pojmowaniu przedmiotu konkordatu wystąpiły dwie epoki:

1. Epoka konkordatów klasycznych, zwanych wertykalnymi, która trwała od średniowiecza do Soboru Watykańskiego II. Celem tych konkordatów była ochrona interesów dwóch najwyższych w swym porządku władz: duchowej i świeckiej. Ich przedmiotem była wymiana przywilejów i wzajemnych ustępstw między Stolicą Apostolską i najwyższymi podmiotami władzy państw chrześcijańskich (cesarz, król, prezydent).

2. Epoka konkordatów współczesnych, zwanych horyzontalnymi, na których oparte są współczesne umowy międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka, została zainicjowana po Soborze Watykańskim II. Ich podstawową zasadą jest ochrona wolności religijnej - w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym - mającej źródło w niezależnej każdemu człowiekowi godności osoby ludzkiej.

Formy zawarcia

• Konkordaty zawierane w formie uroczystej, podlegające ratyfikacji, będące źródłem prawa dla obu stron,

• Konkordaty zawierane w formie uproszczonej, mające charakter deklaratywny (np. protokół z przeprowadzonych rozmów między przedstawicielami Stolicy Apostolskiej i Republiki Socjalistycznej Jugosławii z 1966 r.) lub charakter zobowiązań prawnych, ale tylko tymczasowych (np. modus vivendi z Czechosłowacją z 1927 r.).

Zawieranie konkordatu

• Konkordat - jak każda umowa - powstaje przez zgodne oświadczenie woli stron w procesie negocjacji:

1. Etap pierwszy - formalne negocjacje, czyli interakcje między kompetentnymi przedstawicielami obu stron w celu ustalenia takiego tekstu konkordatu, na który obie strony wyrażą zgodę;

2. Etap drugi - postnegocjacje, czyli działania dotyczące realizacji umowy, będącej formalnym rezultatem negocjacji.

Na pierwszym z tych etapów następuje przygotowanie tekstu umowy konkordatowej przez pełnomocników obu stron w drodze rozmów. Ze strony Stolicy Apostolskiej kompetencje do prowadzenia tego rodzaju negocjacji otrzymuje legat papieski, a ze strony państwowej kompetencje te posiada rząd, a ściślej mówiąc premier lub minister spraw zagranicznych.

Prowadzenie tego typu negocjacji odbywa się z zachowaniem procedury określonej przez Konwencję Wiedeńskiej o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r.

Przed uroczystym podpisaniem dokumentu następuje parafowanie, czyli złożenie przez pełnomocników parafy ( pierwszych liter imion i nazwisk) pod umową. Parafowanie oznacza chęć nadania umowie uroczystego charakteru a także to, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone i ma on już charakter autentyczny.

Następnie konkordat jako uroczysta umowa międzynarodowa podlega ratyfikacji, która oznacza włączenie konkordatu do ustawodawstwa wewnętrznego,

Ze strony państwowej złożenia podpisu ratyfikacyjnego pod tekstem konkordatu dokonuje głowa państwa, np. Prezydent. Ze strony Stolicy Apostolskiej ratyfikacji konkordatu dokonuje Papież. Po złożeniu podpisów następuje opublikowanie tekstu w organie oficjalnym danego państwa (np. w Polsce w Dzienniku Ustaw) oraz w organie prasowym Stolicy Apostolskiej - „Acta Apostolicae Sedis”.

W odpowiednim czasie po ratyfikacji następuje wymiana not ratyfikacyjnych przez upoważnione do tego osoby - Kardynała Sekretarza Stanu i ministra spraw zagranicznych. Wymiana not dyplomatycznych oznacza nadanie umowie mocy obowiązującej w stosunkach międzynarodowych.

Wejście w życie umowy konkordatowej następuje w czasie określonym w klauzuli końcowej.

Konsekwencje zawarcia konkordatu

• Deklaracja niezależności autonomii obu stron, tj. państwa Kościoła;

• Uznanie przez państwo osobowości prawnej kościelnych instytucji personalnych terytorialnych, oraz samego Kościoła jako takiego;

• Wolność sprawowania kultu oraz wolność prowadzenia zbiorek;

• Respektowanie wyliczonych enumeratywnie świąt kościelnych (dni wolne od pracy);

• możliwość zawarcia małżeństwa w formie kanonicznej ze skutkami w prawie cywilnym;

• Religia w ramach planu zajęć szkolnych (program nauczania obsada stanowisk należy do biskupa);

• Prawo zakładania przez Kościół placówek oświatowych wychowawczych wszelkiego rodzaju;

• Opiekę duszpasterską nad żołnierzami sprawuje biskup polowy, przy pomocy ordynariatu polowego;

• Zagwarantowanie zatrudniania duchownych w placówkach publicznych;

• Państwo uznaje prawo wiernych do zrzeszania się na zasadach kanonicznych;

Konkordat z 1993r.

Wzajemne stosunki między państwem polskim a Kościołem katolickim, uregulowane dwustronnie w konkordacie z 10 lutego 1925 r., zostały mocno rozchwiane po zerwaniu tej umowy przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w dniu 12 września 1945 r. Odtąd regulowały je wyłącznie akty normatywne wydawane jednostronnie, a więc przez ustawodawcę polskiego. Pomiędzy wspólnotą polityczną a wspólnotą religijną dochodziło coraz częściej do ostrych konfliktów, głównie na tle arbitralnego, a przy tym drastycznego ograniczania przez ustawodawstwo państwowe praw Kościoła katolickiego, jego instytucji i skupionych w nim wiernych, zarówno duchownych, jak i świeckich. Ostrość tych konfliktów potęgował fakt, że przytłaczająca większość obywateli państwa polskiego przynależała jednocześnie, podobnie zresztą jak i dzisiaj, do Kościoła katolickiego. Wprawdzie konstytucja z 22 lipca 1952 r. proklamowała zasadę oddzielenia Kościoła od państwa, jednak zapis ten był stosowany w duchu zasady separacji wrogiej.

Między Kościołem a państwem, na kilkadziesiąt lat wytworzyła się atmosfera ustawicznych napięć, nieporozumień i poważnych konfliktów. Wymowne non possumus Prymasa Tysiąclecia i ówczesnego Episkopatu Polski stało się w tej sytuacji wyrazem zdecydowanego protestu Kościoła przeciwko złemu traktowaniu go przez państwo. Coraz częściej mówiono więc o potrzebie normalizacji tak źle układających się stosunków między państwem a Kościołem. Poczynając od 1970 r. zaczęto nawet myśleć o jakimś radykalnym rozwiązaniu napiętej do ostatnich granic sytuacji w tym względzie. Tym bardziej, że w dniu 25 stycznia 1971 r. premier nowej ekipy rządzącej Piotr Jaroszewicz ujawnił wolę rządu PRL osiągnięcia pełnej normalizacji stosunków państwa z Kościołem katolickim. Idea ta nabierała coraz wyraźniejszych kształtów, gdy w 1974 r. doszło do zainicjowania stałych kontaktów roboczych między Stolicą Apostolską a rządem PRL. Rozmowy dwustronne prowadzone na temat normalizacji stosunków Kościół — państwo zostały wysoko ocenione przez Edwarda Gierka podczas spotkania z papieżem Pawłem VI w dniu 17 grudnia 1977 r.

Dobrym prognostykiem dla pomyślnego rozwoju stosunków Kościół — państwo wydawał się wybór — dokonany 16 października 1978 r. — kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową, a następnie pierwsza wizyta Papieża Jana Pawła II w Polsce w czerwcu 1979 r. Jednak sprawa kontaktów roboczych Stolicy Apostolskiej z rządem polskim nabrała większego rozmachu dopiero po 1980 r., po podpisaniu porozumień gdańskich. Reaktywowano wówczas Komisję Wspólną (złożoną z przedstawicieli rządu i Episkopatu), która w styczniu 1984 r. przygotowała projekt ustawy o stosunku państwa do Kościoła, w którym podjęto próbę uregulowania wzajemnych relacji. Po 1986r., kiedy to rząd wystąpił z sugestią nawiązania pełnych stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, zrodził się pomysł zawarcia umowy międzynarodowej. Sprzyjała temu wizyta gen. Wojciecha Jaruzelskiego w Watykanie w dniu 13 stycznia 1987 r. W tym samym roku powołano Komisję Mieszaną (złożoną z przedstawicieli Episkopatu Polski i Stolicy Apostolskiej). W drugiej połowie 1987 r. Komisja Mieszana intensywnie pracowała nad określeniem spraw, które powinny być przedmiotem konwencji Stolicy Apostolskiej z Polską oraz ustawy wewnętrznej. W dniu 20 czerwca 1988 r. gotowy projekt konwencji przekazany został Stolicy Apostolskiej, natomiast 17 maja 1989 r. Sejm PRL uchwalił ustawę o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w PRL wraz z dwiema innymi ustawami: o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz o ubezpieczeniach społecznych duchownych.

W zmienionej po 4 czerwca 1989 r. sytuacji politycznej zaistniał jeszcze bardziej dogodny klimat dla wznowienia przez Polskę stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, co nastąpiło 17 lipca tego samego roku. Ów klimat umożliwił następnie ekspertom Stolicy Apostolskiej przekształcenie wspomnianego projektu konwencji w projekt bardziej uroczystej i nieco szerszej tematycznie umowy z Polską (konkordatu). Po złożeniu analogicznego projektu przez rząd RP w dniu 12 marca 1993 r. rozpoczęły się negocjacje zmierzające do wypracowania tekstu definitywnego. W rezultacie tych prac 2 maja tego samego roku doszło do uzgodnienia i przyjęcia przez obydwie strony tekstu umowy konkordatowej. Została ona następnie formalnie zawarta przez Stolicę Apostolską i Rzeczpospolitą Polską 28 lipca 1993 r.

• Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską - podpisany 28 lipca 1993 w siedzibie Rady Ministrów przez arcybiskupa Józefa Kowalczyka, ówczesnego Nuncjusza Apostolskiego w Polsce, i Krzysztofa Skubiszewskiego, Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej.

• Dokument ratyfikacyjny został podpisany przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego 23 lutego 1998. Tego samego dnia konkordat ratyfikował również papież Jan Paweł II. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 25 marca. Konkordat wszedł w życie miesiąc później, 25 kwietnia 1998 r.

---