Religia, Politologia UMCS - materiały, III Semestr zimowy, Religie i Związki Wyznaniowe, Religia i związki wyznaniowe, SEMESTR 2, Religie i zw wyznaniowe

Religia i ZW

 Religia jako zjawisko społeczne

DEFINICJA

Religia to złożone zjawisko społeczne, kulturalne i polityczne. Jest to element kultury, który w znaczący sposób oddziałuje na ludzi, a czasem i na państwa. Powody, dla których trudno ją syntetycznie zdefiniować:

 Twierdzenie, że wierzenia podlegały ewolucji odpowiedniej do ewolucji społecznej

 Twierdzenie, że wierzenia religijne przybierały różne formy (od prostych do bardzo skomplikowanych - filozofia, transcendencja). Np. w hinduizmie jest około 330 mln bogów (choć najważniejsza jest trimurti: Brahma, Wisznu i Siwa. Religie mogą różnić się sposobem przekazywania tradycji (przekaz ustny, np. buddyzm lub też pisemny - tora w judaizmie, Awesta w zoroastyzmie, Księga Mormonów, Wedy w hinduizmie, Koiki w Szinto itp.).

 Religie, które nie zaadaptowały się do zmieniających warunków, obumarły (choć pozostały po nich jakieś pomniki, dzieła itp.)

Religia w najwęższym ujęciu jest to wiara w siły nadprzyrodzone, transcendencję, sacrum. Aby definicja ta była pełna, należy ją poszerzyć o elementy strukturalne religii:

 Przeżycia religijne: są to odzwierciedlone sposoby przedstawiania się religii w świadomości i emocjach ludzi wierzących. Mają charakter subiektywny

 Doktryna: zawiera główne zasady wiary. Składa się z teologii, kosmologii i antropologii

 Kult: czynności sakralne zamknięte w określonym schemacie działań

 Organizacja: kościół jako instytucja; jest to ukonstytuowanie religii w formę konstytucjonalno - wyznaniową

CECHY RELIGII

 Religia ma charakter historyczny; powstała na określonym etapie rozwoju

 U źródeł religii leżą obiektywne zjawiska społeczne

 Religia jest jedną z form alienacji społecznej

 Funkcje religii mają charakter złożony

FUNKCJE RELIGII

 Religia nie tylko zaspokaja określone potrzeby wyznaniowe członków danego kościoła czy związku wyznaniowego, ale aktywnie wpływa na kształtowanie stosunków społecznych

 Religie czynnie angażują się w życie polityczne państwa

 Religia określa kierunki rozwoju społeczeństwa i państwa

 Religia sprzyja zachowawczym tendencjom i stara się hamować inne, zwykle postępowe

KLASYFIKACJA RELIGII

Dla klasyfikacji religii zastosować możemy następujące kryteria:

 Czasokres funkcjonowania: - religie wymarłe: pozostają pamiątki - grobowce, legendy; religie Babilonu, Egiptu, Asyrii - religie żywe: niedawno powstałe i te istniejące od wieków

 Bóstwo: - ateistyczne: wiara bez boga - politeistyczne: wiele bóstw - monoteistyczne: jedno bóstwo - panteistyczne: człowiek to cząstka świata i boga zarazem - deistyczne: bóg jest twórcą świata, ale nie ingeruje w życie człowieka, np. w Shinto

 Sposób powstania: - naturalne: powstały na podłożu społeczno - ekonomicznym grupy, wierzenia przechodzą z pokolenia na pokolenie; przez fakt urodzin i wychowania w danej grupie staje się wyznawcą - założone: związane z osobą założyciela oraz z faktem objawienia

 Zasięg: - plemienne: szamanizm. Cechy: kult ciał niebieskich, dusz ludzi zmarłych, wszystko, co ma miejsce na świecie dzieje się za sprawą dobrych i złych duchów. - narodowe - światowe: uniwersalistyczne. Największa liczba wyznawców, duży zasięg geograficzny, starają się dostosowywać do potrzeb wszystkich ludzi. Buddyzm, chrześcijaństwo, islam, zoroastryzm (zarasturianizm, parsizm). Ojczyzna: Bliski Wschód i Indie (buddyzm)

ZRÓŻNICOWANIE

1) Chrześcijaństwo: 1,6 mld wyznawców

2) Islam: 1 mld

3) Buddyzm: ~ 600 mln - gł. Płw. Indochiński, Malezja, Indonezja; w Europie i Ameryce buddyzm Zen]

4) Hinduizm: ~660 mln - narodowa religia Indii; także Indonezja, wyspa Bali

ŹRÓDŁA DOKTRYNALNE

 Chrześcijańskie: Protestantyzm, Prawosławie i Katolicyzm

 Islam: Sunnici, Szyici i Charydżyci

 Dżinizm: digambarowie (łażą nago i się nie myją), świetambarowie

 Hinduizm: Shivaityzm, Wisznuityzm

 Judaizm: ortodoksyjny, konserwatywny, liberalny, reformowany, rekonstrukcyjny

 Buddyzm: Hinajana, Mahajana, Wadżnajana, Ekajana, Lamaizm, Zen, Tantryzm

 System relacji państwo - kościół od czasów antycznych do obecnych

MONIZM RELIGIJNO - POLITYCZNY

Wszystkie państwa antyczne basenu Morza Śródziemnego w momencie pojawienia się chrześcijaństwa odznaczały się monizmem religijno - politycznym, którego istotnym elementem było utożsamienie władzy religijnej i politycznej. Monarcha był jednocześnie głową państwa i najwyższym kapłanem, niekiedy przypisywano mu też boskie atrybuty. Wersje monizmu:

 Wschodnia: dominacja pierwiastka religijnego nad politycznym (hierokracja). Przykładem może być państwo żydowskie, oparte na prawie Starego Testamentu

 Zachodnia: element religijny włączony w strukturę polityczną i przyporządkowany jej; religia instrumentem polityki.

Monizm cesarstwa rzymskiego oparty był na następujących paradygmatach polityczno - prawnych:

 Wszystkie sprawy dot. sprawowania kultu stanowiły część administracji publicznej

 Przynależność do określonej religii miała wymiar publiczny. Dla scementowania jedności cesarstwa wprowadzono kult cesarza, jako integrujący wszystkie ludy i ich religie.

 Brak pojęcia wolności religijnej w wymiarze indywidualnym. Wolność pojmowana w ten sposób, że każdy lud miała prawo do zachowania dotychczasowych wierzeń i religii; natomiast wierzenia jednostki były pochodną przynależności do określonej grupy etnicznej.

JURYSDYKCJONALIZM

Wraz z nadejściem reformacji, kryzysem autorytetu papieskiego, jednolita formacja chrześcijańska ukształtowana w średniowieczu rozpadła się. Władcy każdego z nowopowstałych protestanckich państw dążyli do stworzenia własnego Kościoła. Stąd powstanie nowej formy supremacji państwa nad Kościołem, zwanego jurysdykcjonalizmem.

Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym: na absolutyzujące tendencje władców Kościół zareagował potwierdzeniem zmodyfikowanej nieco teorii dualistycznej. Kościół nie mógł dłużej trzymać się starej teorii swej bezpośredniej władzy w porządku doczesnym; po odkryciu nowych lądów zaistniała potrzeba określenia granic władzy duchowej wobec ludów pogańskich na kontynencie amerykańskim.

Twórcą nowej teorii bezpośredniej władzy Kościoła był Robert Bellarmin (przed nim zajmowali się nią Tomasz de Vio, Franciszek de Vitoria, Franciszek Suarez). Papież ma władzę duchową, której przedmiotem są sprawy duchowe. Może jednak tę władzę wykonywać pośrednio na zasadzie wynikania także wobec spraw doczesnych (ale tylko wtedy, gdy sprawy te zostały włączone w cel ostateczny człowieka). W zasięg władzy papieża wchodzą też sprawy mieszane, wchodzące jednocześnie w zakres władzy świeckiej i duchownej. Zasady:

 Założenie, że ludzkość poddana została dwóm władzom na zasadzie równości.

 Zasada odpowiedzialności wszystkich ludzi (tak jednostek, jak społeczności czy nawet państw) wobec Boga. Stąd władza państwowa nie może nakazywać swym podwładnym działań niezgodnych z prawem Bożym lub ustawami kościelnymi; państwo powinno sprzyjać Kościołowi w osiąganiu jego celów duchowych; Kościół jest wreszcie upoważniony do oceny działalności podejmowanej przez władze państwowe w sprawach doczesnych z punktu widzenia poszanowania prawa Bożego (w tym unieważniania niezgodnych z nim ustaw państwowych).

 Konieczne jest ustanowienie pozytywnych norm wyznaczających relacje między Kościołem a państwem ze względu na związek między nimi w sprawach mieszanych.

ISTOTA I MIEJSCE PRAWA WYZNANIOWEGO W SYST. PRAWA PAŃSTWOWEGO

Prawo wyznaniowe: zespół norm prawnych, za pomocą których państwo określa swoje stanowisko wobec zjawiska religijności. Istotną treść tego zespołu norm stanowią gwarancje poszanowania wolności sumienia, religii i wyznania oraz zasady instytucjonalnych relacji między kościołem i innymi zw. wyznaniowymi a państwem.

Wyodrębnienie prawa wyznaniowego: nastąpiło w epoce nowożytnej, gdy monarchowie zaczęli przypisywać sobie kompetencje do stanowienia norm określających ich stosunek do kościoła i ludzi wierzących w swoim państwie. Prawo wyznaniowe pojmowane jest dwojako:

Jako zespół norm prawnych określających stosunek państwa do religii oraz wspólnot religijnych; wśród tych norm wyróżnia się dwa rodzaje: ustanowione przez organu władzy państwowej oraz te uznane przez państwo za obowiązujące, chociaż bezpośrednio wynikają z innej władzy niż państwowa. Wliczamy tu prawo naturalne, zwyczajowe lub prawo kanoniczne. W konstruowaniu norm prawnych występuje dwupoziomowość:

 Na pierwszym poziomie są normy o charakterze generalnym, zapewniające wolność wyznania i sumienia w wymiarze indywidualnym oraz instytucjonalnym. Panuje też zasada absolutnej równości. Zazwyczaj państwo stanowi te normy w sposób jednostronny.

 Na drugim poziomie występuje specyfikacja norm prawa wyznaniowego, z uwzględnieniem pluralizmu religijnego. Normy prawne są w tym wypadku negocjowane z przedstawicielami danego zw. wyznaniowego.

Etapy kształtowania prawa wyznaniowego w Polsce:

 II Rzeczpospolita: wyodrębnienie zespołu norm prawa na podstawie zasad z Konstytucji Marcowej z 1921, Konkordatu z 1925 oraz ustaw.

 PRL: regres.

 III Rzeczpospolita: odbudowa prawa wyznaniowego; podstawę stanowi konkordat z 1993 oraz Konstytucja RP z 1997.

Jako dyscyplina naukowa: jego przedmiotem, jako dyscypliny naukowej, jest badanie zespołu norm prawnych określających stosunek państwa do zjawiska religijności oraz komentowanie norm zawartych w obowiązujących aktach normatywnych.

Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki państwa wobec religii: o treści norm określających stosunek państwa do religii decyduje wiele czynników: warunki kulturowe, przesłanki aksjologiczne (system podstawowych wartości moralnych), warunki socjologiczne, założenia filozoficzne i ideologiczne partii politycznych, wreszcie postulaty związków wyznaniowych. Stanowiska państw wobec zw. wyznaniowych:

 Państwo faworyzuje jeden spośród wielu zw. wyznaniowych (wyznanie oficjalne)

 Państwo ustosunkowuje się wrogo do religii w ogóle.

 Państwo zajmuje stanowisko obojętne (państwo świeckie w sensie negatywnym)

 Państwo zajmuje stanowisko obojętne, ale uwzględnia specyficzne atrybuty każdego ze zw. wyznaniowych (państwo świeckie w sensie pozytywnym)

Reżimy totalitarne traktują zazwyczaj religię instrumentalnie lub odnoszą się doń wrogo, demokratyczne - odwrotnie. W regulacji ze Stolicą Apostolską mówimy o dwustronnej umowie - konkordacie.

 Polityka wyznaniowa w systemie powiązania państwo - Kościół

ISTOTA I MIEJSCE PRAWA WYZNANIOWEGO W SYST. PRAWA PAŃSTWOWEGO

Etapy kształtowania prawa wyznaniowego w Polsce:

 II Rzeczpospolita: wyodrębnienie zespołu norm prawa na podstawie zasad z Konstytucji Marcowej z 1921, Konkordatu z 1925 oraz ustaw.

 PRL: regres.

 III Rzeczpospolita: odbudowa prawa wyznaniowego; podstawę stanowi konkordat z 1993 oraz Konstytucja RP z 1997.

 Państwo faworyzuje jeden spośród wielu zw. wyznaniowych (wyznanie oficjalne)

 Państwo ustosunkowuje się wrogo do religii w ogóle.

 Państwo zajmuje stanowisko obojętne (państwo świeckie w sensie negatywnym)

 Państwo zajmuje stanowisko obojętne, ale uwzględnia specyficzne atrybuty każdego ze zw. wyznaniowych (państwo świeckie w sensie pozytywnym)

KLASYFIKACJA PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA STOSUNEK DO KOŚCIOŁA

Współczesne systemy relacji między państwem a kościołem klasyfikowane są przy użyciu dwóch kryteriów:

1) Merytorycznych, jakimi są zasady ustrojowe państwa (p. wyznaniowe i świeckie)

2) Formalnych, jakimi pozostają sposoby regulacji tych stosunków w płaszczyźnie prawnej (p. konkordatowe i bezkonkordatowe).

Państwa wyznaniowe: państwa wyznaniowe w kulturze chrześcijańskiej charakteryzują się dualizmem religijno - politycznym, w innych kręgach kulturowych - monizmem (koncentracja władzy religijnej i politycznej w jednym podmiocie).

Istotnym elementem w państwie wyznaniowym jest oficjalne uznanie jednej religii jako państwowej. Dwa podsystemy:

1) wyznaniowości tradycyjnej (zamkniętej) - dla tych państw charakterystyczne są następujące elementy: - afirmacja określonej doktryny religijnej jako jedynej prawdziwej - formalne uznanie jednego kościoła czy religii na terytorium danego państwa za religię oficjalną - subwencjonowanie określonej religii / kościoła z funduszy publicznych - formalny zakaz wyznawania innych religii poza religią oficjalną lub jedynie tolerowanie ich

2) wyznaniowości zmodernizowanej (otwartej) - charakteryzują je następujące czynniki: - rezygnacja przez państwo z afirmacji jednej religii jako jedynie prawdziwej; - uznanie jednej religii jako religii narodowej z racji historycznych lub socjologicznych - subwencjonowanie religii oficjalnej z funduszy państwowych - gwarancje wolności religijnej dla wyznawców wszystkich religii oparte na zasadzie równości

Państwo wyznaniowe w wersji otwartej nie zajmuje stanowiska w sprawie prawdziwości doktryny teologicznej (nie zajmuje stanowiska co do tego, która religia jest prawdziwa). Państwa wyznaniowe typu zamkniętego istnieją nadal w kręgu kultur wschodnich (Irak, Iran, Arabia Saudyjska). W Europie są jeszcze państwa chrześcijańskie w wersji konfesyjności otwartej (Norwegia, Dania, Islandia, Wielka Brytania, Grecja).

Państwa świeckie: świeckość państwa posiada elementy pozytywne (zasada równości kościołów wobec prawa) i negatywne (nieuznawanie religii państwowej). Państwo świeckie oparte jest na zasadzie separacji, czyli oddzielenia od kościoła. Istnieje jednak wiele rodzajów państw świeckich, np.:

 amerykański system tzw. separacji czystej. Formalne podstawy tego modelu zawarto w pierwszej poprawce do konstytucji (zakaz ustanawiania religii przez władze państwowe, zakaz ograniczania swobody praktyk religijnych). Wszelkie problemy rozwiązuje Sąd Najwyższy. Ochrona wolności religijnej przyjmuje tu głównie aspekt negatywny - ochronę jednostki przed przymusem i dyskryminacją.

 system tzw. separacji wrogiej w wersji francuskiej: powstał podczas rewolucji w latach 1789 - 1795 jako przeciwstawny do unii między tronem i ołtarzem. Kościół pozbawiony jest osobowości prawnej, a jedyną formą jego uczestnictwa w obrocie prawnym stanowią prywatne stowarzyszenia kultowe. Polega więc na maksymalnym ograniczeniu możliwości uzewnętrzniania przez ludzi wierzących swego wyznania.

 system tzw. separacji wrogiej w wersji sowieckiej: w miejsce religii wprowadzono tu oficjalną ideologię ateistyczną. Wszystkie kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej (dekret Komisarzy Ludowych z 1918 roku). Dokonano laicyzacji szkolnictwa.

 system tzw. separacji skoordynowanej powstałej w Niemczech (obecnie w większości państw europejskich). Jej elementem jest uznanie osobowości publicznoprawnej kościołów, mających zakorzenienie w kulturze narodowej z racji wkładu wnoszonego do życia publicznego. Wg tych norm: - każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i samodzielnego decydowania o swej działalności; - sprawy interesujące państwo i kościół mają być rozstrzygane w drodze dwustronnych układów

KLASYFIKACJA PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ REGULACJI Z KOŚCIOŁEM

Wyróżnia się dwie formy:

1) System konkordatowy: kształtował się w kręgu kultury związanej z chrześcijaństwem zachodnim. Jest kompatybilny z systemem państwa świeckiego w systemie separacji skoordynowanej oraz państw wyznaniowych katolickich, Nie jest kompatybilny z systemem państw świeckich o separacji czystej i wrogiej.

2) Państwa bezkonkordatowe: określają swój stosunek do kościoła jednostronnie, w drodze ustawowej.

POJĘCIE SYSTEMU POWIĄZANIA

Historycznie powiązanie na linii państwo - Kościół przyjmowało różny kształt, od całkowitego podporządkowania religii świeckiej władzy, po rozdział funkcji państwa i Kościoła (przy ciągłym dążeniu do posiadania wzajemnych wpływów).

Charakterystyczną cechą systemu powiązania jest uznawanie i stosowanie kryteriów religijnych w sferze działalności publicznej. Poczynania władz państwowych poddawane są kontroli z punktu widzenia przestrzegania zasad moralnych i religijnych (wiele nakazów religijnych zyskuje sankcję prawa państwowego). Państwo wyznaniowe stwarza korzystne warunki do rozwoju idei i instytucji religijnych; występuje kościół państwowy, uprzywilejowany w stosunku do innych, silne są wpływy zasad i treści religijnych na działalność prawodawczą państwa.

System powiązania obowiązuje obecnie jedynie w niewielkiej liczbie państw, w których większość stanowią chrześcijanie oraz w wielu państwach o przewadze wyznawców islamu. W państwie wyznaniowym religia spełnia funkcje zarówno religijne, jak i ideologiczne, normotwórcze i polityczne.

CHARAKTER PAŃSTWA W SYSTEMIE POWIĄZANIA

Cechą charakterystyczną jest tu wyznaniowy charakter państwa. Przejawia się głównie przez w fakcie inspirowania działalności prawotwórczej przez zasady religijne. Wyznanie obywateli jest sprawą publiczną, którą interesuje się państwo. Konstytucja wprowadza zazwyczaj religię panującą (oficjalną). Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest zarezerwowanie niektórych stanowisk państwowych dla wyznawców tej religii (zazwyczaj głowa państwa - w Anglii, Norwegii, Szwecji, Danii; np. w Norwegii gabinet musi mieć 9 wyznawców religii panującej na ogólną liczbę 17).

Wpływ zasad i treści religijnych najlepiej widoczny jest w systemie edukacji; religia jest przedmiotem obowiązkowym w szkołach. Widać go również przy publicznych uroczystościach, modlitwach odmawianych w parlamencie, duszpasterstwie wojskowym itp. Również normy prawne wydawane przez państwo muszą być zgodne z przepisami religijnymi (głównie w krajach islamu). Wreszcie religia państwowa otoczona jest opieką i ochroną, zaś inne spotykają się czasem z dyskryminacją.

SYTUACJA PRAWNA ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W SYSTEMIE POWIĄZANIA

Regulacja taka następuje na drodze jednostronnych aktów bądź dwustronnych porozumień. Forma jednostronna dominuje w państwach, gdzie religią panującą jest protestantyzm albo prawosławie. W kościołach prawosławnych niezależność organizacyjną podkreśla przymiotnik „autokefaliczny” w nazwie. Islam nie wykształcił struktur organizacyjnych podobnych do chrześcijańskich, gdyż bliskie powiązanie religii z instytucjami państwowymi powodowały przejmowanie przez państwo funkcji organizacyjnych.

W krajach, gdzie oficjalnym wyznaniem jest katolicyzm, wzajemne stosunki reguluje konkordat. Specyficzny charakter konkordatu wyjaśniają następujące teorie:

 teoria przywileju: podtrzymywana jeszcze w początkach XX wieku, wychodziła z założeń koncepcji hierokratycznych. Konkordat był to przywilej wydany przez papieża na rzecz danego państwa, ustalający zakres obowiązków wobec kościoła.

 teoria legalna: jej autorem był P. Hinschius. Wychodziła z założeń doktryny pozytywistycznej, uznającej państwo za jedyne źródło praw obowiązujących na jego terytorium. Powstała jako wyraz obrony przed wpływami kościoła. Państwo miało prawo jednostronnego wypowiedzenia konkordatu.

 teoria umowy międzynarodowej: konkordat jako układ dwustronny, którego stronami była Stolica Apostolska i dane państwo. Regulowały one stosunek państwa do kościoła tylko na obszarze jednej strony (państwa) oraz określały uprawnienia członków tego kościoła (obywateli państwa).

Sytuacja prawna zw. wyznaniowych w państwach wyznaniowych: kościół oficjalny posiada z reguły korzystniejsze warunki działania, lepsze warunki prawne, ale też mniejszy stopień samorządności. Uprzywilejowana pozycja kościoła panującego przejawia się w osobnym trybie regulacji prawnej, uprawnieniach majątkowych, oddziaływaniu na życie publiczne, formach i zakresie nadzoru państwowego. Często prawa wewnętrzne (nie wszystkie) kościoła uznawane są za część prawa państwowego. Kościół panujący posiada szerokie uprawnienia w zakresie odbywania publicznych uroczystości kościelnych oraz w działalności pozareligijnej.

Pomoc materialna ze strony państwa: jest wyrazem uznania i pozytywnej oceny działalności związków wyznaniowych w systemie powiązania. Uprzywilejowaną pozycję ma zawsze kościół oficjalny. Zw. wyznaniowe mogą posiadać dobra umożliwiające prowadzenie działalności oświatowej, charytatywnej, kulturalnej, naukowej i oczywiście religijnej. Majątek i dochody kościelne podlegają różnym ulgom podatkowym. Duchowni kościoła panującego często otrzymują uposażenie od państwa (za pieniądze którego wznoszone są też budynki kultu, seminaria itp.).

Obsadzanie stanowisk kościelnych: w systemie powiązania zwiększony jest wpływ państwa na określanie struktury administracyjnej kościoła panującego. W krajach protestanckich organy państwowe powołują duchownych na kierownicze stanowiska kościelne. W państwach konkordatowych obsada stanowisk kościelnych następuje przy współudziale władz państwowych.

Uczestnictwo zw. wyznaniowych w życiu politycznym: wyznaniowy charakter państwa stwarza po temu sprzyjające warunki. Przez oddziaływanie na kierunek polityki zw. wyznaniowe chcą zagwarantować swoje interesy religijne i ekonomiczne. Największe jest oddziaływanie pośrednie (duchowni nie mogą należeć do partii) - doktryna Kościoła Katolickiego stanowi wytyczną dla wielu prawicowych partii.

 Polityka wyznaniowa w systemie separacji

ISTOTA SYSTEMU ROZDZIAŁU

Idea przeciwstawna powiązaniu państwa ze związkami wyznaniowymi. Oznacza wyeliminowanie wpływów związków wyznaniowych i pierwiastków religijnych z życia publicznego. Geneza takiego rozdziału jest różna w poszczególnych państwach, choć najczęstszą przyczyną była zmiana systemu ustrojowego. Na zróżnicowanie profilu rozdziału w każdym państwie wpłynęły:

Struktura wyznaniowa ludności, tradycje historyczne, cele zwolenników wprowadzenia rozdziału, oddziaływanie rozwiązań systemu powiązań, mocno zakorzenionych w świadomości społecznej.

Państwo w systemie rozdziału: całokształt organów wykonujących władzę państwową. Rozdział oznacza koncepcję prawnoustrojową, rzutującą na metody i zakres działania państwa. Również związek wyznaniowy zmienia swój status, stając się organizacją ze swoistą strukturą organów wewnętrznych (a nie tylko wspólnotą wiernych). Rozdział ma charakter względny (państwo i zw. wyznaniowe działają na tym samym terytorium i w tym samym społeczeństwie).

WERSJE MODELOWE ROZDZIAŁU

Dwa modele:

 Liberalno - indywidualistyczny: państwo dystansuje się od wszelkich ocen i odniesień związanych z religią (zarówno pośrednich i bezpośrednich). Prowadzi to do na układaniu wzajemnych stosunków na zasadzie bezwzględnego rozdziału (negatywnego). Zadaniem państwa jest jedynie obrona wolności i równości obywateli. Państwo uważa religię za rzecz prywatną obywateli i, określając ustawami zakres wolności kościoła, czuwa nad rozdzieleniem dwóch instytucji.

 Liberalno - socjalny: rola państwa nie ogranicza się tylko do działań przeciwko naruszeniom praw podstawowych, ale także do tworzenia warunków efektywnego wykonywania tych praw (f. pozytywna). Państwo wykazuje zaangażowanie w kwestiach ochrony uznawanych powszechnie wartości.

Modele regulacji prawnej zw. wyznaniowych:

 Państwo nie interesuje się formami organizacyjnymi związków wyznaniowych. Jeżeli chcą one brać udział w obrocie cywilno - prawnym, muszą przybrać formy organizacyjne przewidziane przez ustawodawstwo państwowe.

 Państwo opracowuje specjalne prawo o stowarzyszeniach dla zw. wyznaniowych (np. francuska ustawa o rozdziale z 1905). Przewidywała ona stworzenie specjalnych stowarzyszeń kultowych, łatwych do założenia, posiadających status określający szczegółowo strukturę organizacyjną oraz osobowość prawną. Również prawo radzieckie (z 1929) regulowało sytuację prawną podstawowych jednostek organizacyjnych zw. wyznaniowych.

 Państwo godzi się, by zw. wyznaniowe uczestniczyły w obrocie cywilnoprawnym pod własną formą organizacyjną, o ile spełnią one pewne warunki podyktowane przez państwo.

Sytuacja prawna zw. wyznaniowych w systemie rozdziału:

 Gwarancja swobody wypełniania funkcji religijnych (organizowanie uroczystości, święcenie kapłanów, propagowanie wiary itp.). Gdy występuje sprzeczność między świeckim charakterem państwa a wolnością sumienia i wyznania jednostki, przewagę winny uzyskać uprawnienia płynące z tej drugiej.

 Równouprawnienie. Wyposażenie zw. wyznaniowych w jednakowe prawa, samodzielność i ochronę

 Prywatnoprawna forma zw. wyznaniowych. Przestają wypełniać funkcje publiczne; zakazy stawiane wobec ich duchownych nie są sankcjonowane przez prawo państwowe

 Uprawnienia majątkowe. Prawo do posiadania, własności i rozporządzania mieniem ruchomym i nieruchomym.

 Zakaz subwencji państwowych. Zw. wyznaniowe powinny być utrzymane przez ich członków.

 Prawo do autonomii i samorządności. Samodzielne ustalanie struktury wewnętrznej.

 Prawo wewnętrzne zw. wyznaniowych posiada moc tylko wewnątrz organizacji. Powstaje ono w sposób niezależny od państwa.

 Oddzielenie sfery działania instytucji państwowych i kościelnych. Dopuszczalna jest jednocześnie wzajemna współpraca, w zakresie opartym o zawarte dwustronne umowy.

 Polityka wyznaniowa w Polsce

W chwili powstania państwa polskiego na jego terenie obowiązywały prawa trzech zaborców; traktowano to jako tymczasowe rozwiązanie. W Polsce 75% ludności wyznawało katolicyzm (11,2% obrządek greckokatolicki, 10% prawosławie, 10% wyznania mojżeszowego, 3,7% ewangelików).

Podstawy konstytucyjne: zapisy konstytucyjne stanowiły kompromis między stanowiskiem lewicy (system rozdziału) a prawicy sejmowej (powiązanie). Konstytucja marcowa gwarantowała równość wobec prawa bez względu na wyznanie, prawo publicznego i prywatnego wyznawania obranej religii, jej zmiany (raczej iluzoryczne), zrzeszania się w celach religijnych, nieujawniania swych przekonań. Jednocześnie wolność sumienia i wyznania ograniczana była przez wprowadzenie obowiązkowej nauki religii w szkołach utrzymywanych przez państwo (uczeń szkoły średniej nie mógł otrzymać świadectwa dojrzałości bez oceny z religii). Również obywatele bezwyznaniowi byli poszkodowani (odmawiano im rejestracji aktów stanu cywilnego).

Konstytucja wprowadziła podział na związki wyznaniowe prawnie uznane i nie uznane. Uprzywilejowaną pozycję posiadał Kościół katolicki, cieszył się też większą niż inne związki autonomią. Położenie innych związków regulowane być miało na drodze ustawowej. Prawnie uznane związki wyznaniowe cieszyły się następującymi uprawnieniami: prawo urządzania publicznych nabożeństw, samodzielnego prowadzenia spraw wewnętrznych, posiadania majątku i funduszów, nauczania religii w szkołach państwowych.

Konstytucja kwietniowa powtórzyła zakres uprawnień z marcowej; usunięto jedynie inwokację oraz nakaz zobowiązujący państwo do niesienia „pociechy religijnej” osobom będącym w zakładach publicznych.

KONKORDAT Z 10 II 1925

Pertraktacje rozpoczęły się niedługo po uchwaleniu konstytucji i również nie obeszło się bez sporów między lewicą (będącą przeciwko ratyfikacji) oraz prawicą. Został ratyfikowany przez Sejm 27 III, Senat 23 IV. Stolica Apostolska podpisując konkordat dążyła do przeciwdziałania wprowadzeniu systemu rozdziału Kościoła i państwa. Państwo polskie dążyło zaś do zwiększenia swej pozycji w stosunkach międzynarodowych oraz do uznania granic.

Przywileje Kościoła: Kościół otrzymywał szeroką autonomię, swobodne wykonywanie władzy duchowej i jurysdykcji oraz administracji swymi sprawami i majątkiem zgodnie z prawem boskim i kanonicznym. Potwierdził strukturę organizacyjną Kościoła i podział na trzy obrządki: łaciński, greckokatolicki, ormiański. Biskupi, duchowni i wierni mogli bezpośrednio porozumiewać się ze Stolicą Apostolską. Biskupi mogli ogłaszać swoje nakazy i listy pasterskie bez żadnej kontroli ze strony państwa. Państwo otaczało sam Kościół i duchownych swą opieką (zyskiwali oni zwolnienie ze służby wojskowej). Nauka religii była obowiązkowa we wszystkich szkołach prócz wyższych. Dobra kościelne nie mogły być odebrane bez zgody władz kościelnych. Osoby prawne kościelne miały prawo do wszystkich majątków ruchomych i nieruchomych jakie posiadały na obszarze państwa. Państwo zapewniło też Kościołowi specjalny rodzaj odszkodowania za dobra odebrane przez zaborców, posiadający formę rocznego uposażenia. Duchowni otrzymali również specjalne przywileju w przypadku wdrożenia przeciw nim postępowania karnego.

Przywileje państwa: Stolica Apostolska miała dostosować granice diecezji i prowincji kościelnych do granic państwa (28 X 1925, bulla Vixdum Poloniae unitas). Żadna część RP nie mogła być zależna od biskupa, którego siedziba była za granicą. Państwo mogło wnosić weto przeciwko proponowanym kandydatom na biskupów (ustami Prezydenta). Biskupi mieli składać przysięgę Prezydentowi. Władze mogły również sprzeciwić się określonej nominacji, jeżeli działalność delikwenta była sprzeczna z bezpieczeństwem państwa.

Pełna realizacja konkordatu wymagała jeszcze sporo pracy w postaci odpowiednich ustaw i rozporządzeń. Pojawiały się rozbieżności, które w efekcie doprowadziły do niewykonania niektórych postanowień.

Uprawnienia kościoła:

 Prawa wynikające z wolności wyznania: prawo do wyznawania w sposób publiczny swej wiary, urządzania zbiorowych i publicznych nabożeństw.

 Autonomia: art. 114 konstytucji marcowej przewidywał, że Kościół rządzi się własnymi prawami, co niektórzy autorzy interpretowali jako postawienie znaku równości między prawem państwowym a kanonicznym.

 Samorządność: Kościół katolicki otrzymał szeroki zakres samodzielności w kierowaniu sprawami wewnętrznymi.

 Kształcenie duchownych: zakłady kształcące duchownych dzieliły się na seminaria diecezjalne i zakonne, dodatkowo podzielone na niższe (w zakresie szkoły średniej) i wyższe (6 lat). Wydziały teologii katolickiej istniały też na uniwersytetach w Warszawie, Lwowie, Wilnie i Krakowie.

 Osobowość prawna: Kościół otrzymał prawo samodzielnego przyznawania, na podstawie przepisów prawa kanonicznego, określonym instytucjom kościelnym i zakonnym osobowości prawnej.

 Uprawnienia majątkowe: w posiadaniu Kościoła znajdowało się ok. 400 tys. ha ziemi ornej i lasów. Mimo, że konkordat decydował o wykupie tej ziemi na cele reformy rolnej, ziemie te pozostały w stanie nienaruszonym.

 Uprawnienia wynikające z praw i wolności obywatelskich: np. wolność nauczania; Kościół posiadał liczną kadrę nauczycieli i organizatorów zakonnych. W 1937 posiadał 236 prywatnych szkół powszechnych, 59 gimnazjów, 111 zawodowych, 215 internatów, 252 sierocińce, 722 przedszkola.

 Uprawnienie do rejestracji stanu cywilnego obywateli: akty rejestracji sporządzali duchowni (z wyjątkiem byłego zaboru pruskiego).

 Uprawnienia w zakresie prawa małżeńskiego

 Uprawnienie do nauczania religii w szkołach publicznych: obowiązek nauczania religii dla uczniów poniżej 18 roku życia. Konkordat rozszerzył naukę religii katolickiej na wszystkie szkoły publiczne (więc także prywatne posiadające prawa publiczne). W 1926 do religii włączono obowiązkowe praktyki religijne.

 Uprawnienie do prowadzenia cmentarzy

 Uprawnienie do ochrony karnej religii: ochrona karna miała nie dopuszczać do naruszenia uczuć religijnych wierzących. Najsurowiej karano bluźnierstwo przeciwko Bogu, potem lżeniu wyznań, dogmatów, miejsc kultu itp. Przepisy te w praktyce znajdowały odniesienie tylko w stosunku do Kościoła katolickiego.

 Uprawnienie do pomocy państwa (brachium seculare): pomoc władz świeckich przy wykonywaniu dekretów kościelnych w sprawach: destytucji duchownego, poboru różnych opłat na cele kościelne, w wypadkach przewidzianych w ustawach.

 Przywileje duchownych funkcjonariuszy wyznaniowych: podlegali ochronie prawnej na równi z urzędnikami państwowymi, przysługiwały im ulgi w odbywaniu służby wojskowej.

ROLA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W PROCESIE PRZEMIAN

Inicjatywa dialogu między rządem a Episkopatem Polski wyszła od bpa Zygmunta Choromańskiego. W lipcu 1949 rozpoczęła pracę komisja mieszana złożona z 6 osób. Doprowadziła ona do podpisania 14 IV 1950 Porozumienia między Rządem Rzeczypospolitej a Episkopatem Polski. Miało ono gwarantować Kościołowi warunki do pełnienia misji względem narodu, a władzom poparcie ze strony Kościoła. Władze szybko jednak zaczęły łamać jego postanowienia. Aresztowanie 25 IX 1953 prymasa Wyszyńskiego zerwało dialog (do 1956 roku). 8 XII 1956 podpisano małe porozumienie, w którym Episkopat udzielił poparcia polityce destalinizacji, a władze państwowe powtórzyły to, co obiecały w 1950. W miarę dobre stosunki zostały jednak znów zerwane w 1959 i taki stan rzeczy utrzymał się do 1980 roku. Wówczas Komisja na nowo podjęła swą pracę, obradując nad wieloma zagadnieniami (m.in. nowe akty normatywne dot. działalności kościołów w Polsce). W 1987 powołano organ kościelny pod nazwą Komisja Mieszana przedstawicieli Stolicy Apostolskiej i Episkopatu Polski, która podjęła pracę nad przygotowaniem:

 Konwencji dot. wznowienia stałych stosunków ze stolicą apostolską

 Ustawy określającej status Kościoła Katolickiego w Polsce. Takie ustawy pojawiły się 17 V 1989.

 judaizm, chrześcijaństwo, islam

GENEZA JUDAIZMU

Założycielem jest Mojżesz, od którego imienia religię tą określa się często mianem mozaizmu lub `wyznania mojżeszowego'. Nazwa Judaizm pochodzi od Judei i Judejczyków. Ewoluując, religia ta z biegiem czasu przybierała różne kształty, aż stała się monoteizmem,

Do okresu niewoli babilońskiej: miejscem powstania religii jest starożytny Bliski Wschód. Początki judaizmu wywodzą się z wierzeń dawnych plemion hebrajskich. Religia ludu Habiri, który pojawił się w Palestynie w XIV w p.n.e. miała u swych korzeni wiele wspólnych cech z wierzeniami dawnych ludów semickich. Głównym bogiem tych plemion był Jahwe, zaś głównym miejscem, w którym oddawano mu cześć (ale jako bogu Jao) były południowe tereny Kananu. Plemiona izraelskie poznały i uznały Jahwe za Boga dzięki dwu wydarzeniom: ucieczce z Egiptu oraz przymierzu u stóp Synaju i wędrówce przez pustynię.

Mojżesz: urodził się w Egipcie i za sprawą Jahwe uniknął śmierci (wrzucono go w koszyku do Nilu, a wyłowiła go córka faraona). Mojżesz był kapłanem i przywódcą swego ludu, założycielem religii i twórcą przymierza miedzy Bogiem a ludem izraelskim. Dzięki jego działalności plemiona izraelskie połączyły się w jeden lud izraelski i zaczęły wyznawać podobne wierzenia.

Po śmierci Mojżesza panowanie Izraela umocniło się pod rządami Sędziów, a następnie królów (Saul, Dawid i Salomon). Ten ostatni zbudował w Jerozolimie pierwszą świątynię - centralne miejsce kultu Boga narodowego. Około 929 r p.n.e. doszło do podziału na dwa oddzielne królestwa: Judę na południu i Izrael na północy. Zagłada Izraela nastąpiła w wyniku napaści asyryjskiej w 721 r p.n.e. Wysiedlona przez Sargona II ludność stworzyła Dziesięć Zagubionych Pokoleń. Juda utrzymała się do 586 r p.n.e. i przez ten okres była jedynym strażnikiem starej tradycji. Gdy jednak stawiło opór Babilończykom, Nabuchodonozor II dwukrotnie zdobył Jerozolimę. W 587 r., gdy uczynił to po raz wtóry, nakazał przesiedlić mieszkańców do Babilonii („niewola babilońska”).

Powstanie monoteizmu jest zasługą proroków, którzy głosili wyższość Jahwe ponad wszystkimi narodami oraz zwalczali wielobóstwo i kult posągów. Pomiędzy działalnością Mojżesza a niewolą babilońską zaszło wiele zmian w judaizmie. Izraelici z ludu koczowniczego stali się osiadłym, system rządów kapłanów i Sędziów został zastąpiony monarchią. Pojęcie związku między Bogiem a ludem uległo takiej zmianie, że Jahwe uznano za władcę określonego kraju. Jednocześnie czczono bóstwa lokalne (np. Baal - bóstwo płodności i burzy, czy też w gwiazdy). Monoteizm żydowski bardzo silnie podkreślał narodowy charakter religii.

W czasie niewoli babilońskiej ustabilizowały się pewne zwyczaje i wierzenia, jak obrzezanie, szabat, kult synagogalny. Kodyfikowano przepisy prawne, rytualne i moralne. Religia mojżeszowa stała się religią społeczności rozproszonej na różnych obszarach.

Od VI w p.n.e. do czasów współczesnych: wygnanie babilońskie skończyło się po około pięćdziesięciu latach, gdy to państwo zostało zdobyte przez Persów (wielu powróciło do ojczyzny, inni pozostali ze względów ekonomicznych). Powracający szybko zbudowali drugą świątynię w Jerozolimie. W odbudowie izraelskiego społeczeństwa dużą rolę odegrali pisarz Ezdrasz oraz namiestnik Nehemiasz. Ezdrasz skupił się na sprawach religijnych, opierając się na prawie zawartym m.in. w Pięcioksięgu Mojżeszowym; Nehemiasz zaś przystąpił do odbudowy murów Jerozolimy i organizacji administracji.

Półsuwerenne państwo żydowskie pozostawało pod władzą perską, przeszło później pod kuratelę Aleksandra Macedońskiego , następnie zaś w ręce dynastii Seleucydów (Antioch IV zniósł kult ofiary w świątyni jerozolimskiej, a w jej miejsce wprowadził kult Zeusa). Następnie doszło do zwycięskiego powstania Judy Machabeusza (do 63 r p.n.e., gdy władzę objęli Rzymianie). Około 37 roku p.n.e. przywłaszczył sobie tron Herod, który wybudował kolejną świątynię. Kolejne powstanie (nieudane) ma miejsce w 70 roku, a cesarz Tytus zdobywa Jerozolimę i pali świątynię. Do dzisiaj zachowała się tylko zachodnia ściana dawnego obmurowania - „ściana płaczu”.

Te powtarzające się nieszczęścia wyzwoliły w ludziach nadzieję, że zjawi się król - zbawiciel, który położy im kres. Syn człowieczy, wg księgi Daniela, miał przyjść pod koniec świata i na sąd ostateczny. Wpływ Zaratustry można odnaleźć też w doktrynie zmartwychwstania, a także w nauce o aniołach i diabłach, szatanie jako przeciwniku Boga, oraz walce między siłami światła i ciemności.

Od zburzenia drugiej świątyni (70 r n.e.) znaczenie Judei (Palestyny) zaczyna maleć na rzecz gmin żydowskich żyjących w diasporze. Mieszkańcy tych ziem byli prześladowani aż do zdobycia ich przez Arabów, którzy w Noem, Mojżeszu, Abrahamie, Dawidzie i Salomonie widzieli przedstawicieli boskiej mądrości i poprzedników objawienia Mahometa. Czcili Jerozolimę jako swoje trzecie święte miasto (tu w miejscu, gdzie kalif Abd-el-Malik zbudował świątynię, Abraham chciał złożyć w ofierze Izaaka). Od zajęcia tych ziem przez Turków w 1517 do roku 1879 (osiedlania się Żydów europejskich), nie nastąpił żaden rozwój kraju.

Talmud: Przez wieki w Jerozolimie rezydowali patriarchowie jako zwierzchnicy Żydów, a na czoło wysunęli się soferim, czyli „uczeni w piśmie”. Wyjaśniali oni zasady Tory i dostosowywali do konkretnych sytuacji życiowych. Po rozproszeniu Żydów rabini Izraela zdecydowali się spisać Torę - około roku 200 powstaje Miszna. Stanowi ona zbiór przepisów dotyczących życia, działania i myślenia obowiązujących każdego Żyda. W ciągu wieków Misznę uzupełniono nowymi komentarzami (spisano je pod koniec piątego wieku i w ten sposób powstała Gemara - „zakończenie”). Miszna i Gemara tworzą razem Talmud, czyli naukę. Funkcjonują dwa Talmudy: palestyński (Jeruszalmi, zamknięty w IV w. i obejmujący jeden tom) oraz babiloński (powstały w diasporze, ukończony około 500 roku; trzykrotnie większy objętościowo).

Grupy: Już pod koniec pierwszego okresu judaizmu wśród Żydów wyłoniły się dwa odłamy. Wywodząca się z warstwy kapłańskiej arystokracja utworzyła ugrupowanie saduceuszy, którzy za obowiązkowe uznali tylko nauki Tory, a odrzucili późniejsze uzupełnienie. Przeciwko nim wystąpili faryzeusze (`oddzieleni'), wywodzący się z warstw średnich. Poza Torą uznawali też Talmud i późniejsze nauki.

Poza tymi dwiema grupami istniała trzecia - esseńczycy, tworzący rodzaj bractwa stosującego w praktyce przepisy prawa i otaczającego swych kapłanów wielkim szacunkiem. Ich ośrodkiem było Qumran w pobliżu Morza Martwego. Podkreślali wszechmoc Boga i predystynację, utworzyli wspólnotę majątkową i żyli w celibacie. Wywarli przemożny wpływ na wczesne chrześcijaństwo.

Rozwój wewnętrzny: z jednej strony Żydzi, którzy masowo osiedlili się w innych krajach, poznali języki, zwyczaje i poglądy z nimi związane. Z drugiej zaś strony wykazali konsekwencję i wytrwałość w zachowaniu swej tradycji wobec często wrogiej postawy otoczenia. W Rosji, Hiszpanii i Niemczech od XII wieku rozwijał się kierunek zwany kabałą, z którego w połowie XVIII wieku wyłoni się chasydyzm.

Pod koniec wieku XIX pojawi się nacjonalistyczny ruch żydowski - syjonizm, którego celem było zgromadzenie całego narodu żydowskiego w Palestynie.

Prześladowania: obecnie najbardziej znamiennym przejawem wrogości do tego narodu jest antysemityzm - mit o żydowskiej „rasie”. Jego skuteczność zależy od trzech czynników:

 W wielu krajach istniała tradycyjna chrześcijańska niechęć religijna wobec Żydów, która przy poparciu ze strony kleru mogła zaowocować prześladowaniami. Na stanowisko duchowieństwa wpływała zaś lokalna specyfika historyczna i uwarunkowania społeczne

 Antysemityzm to ogólny przejaw ksenofobii, marzenie o społeczeństwie „czystym”, jednorodnym

 Podejście do Wielkiej Rewolucji Francuskiej było też odzwierciedleniem podejścia do Żydów: opowiadający się za Rewolucją są zarazem przeciwnikami antysemityzmu, konserwatyści odwrotnie.

ODŁAMY JUDAIZMU

Objawienie zawarte w Biblii akceptuje większość z ponad 14 milionów Żydów na świecie. Różnice występują natomiast w interpretacji Starego Testamentu oraz kwestii przestrzegania zwyczajów i rytuałów. W średniowieczu pojawiły się nowe ruchy: judaizm orientalny, aszkenazyjski [Żydzi z Niemiec, Europy Środkowej i Rosji] oraz sefardyjski [Hiszpania, Portugalia, Grecja, Etiopia]. Odłamy te różnią się obrządkiem, odrębnym językiem potocznym (jidysz). W ramach tych ruchów występowały tendencje do uprawiania kabały, a także ekstatycznej pobożności, będącej podstawą chasydyzmu. Obecny judaizm obejmuje także inne prądy:

 Ortodoksyjny: kierują się religijnym przekazem, żyją wg przykazań Tory i Talmudu. Tora ma pochodzenie boskie, a ich naród zajmuje szczególną pozycję świadka wobec świata (stąd ścisłe trzymanie się nakazów religii). Charakteryzują się szczególnymi ubraniami.

 Konserwatywny: zwolennicy drogi pośredniej. Są zgodni co do centralnego miejsca halachy (prawa żydowskiego), ale bardziej niż ortodoksi uzależniają zmianę przekonań do zmieniających się warunków. Podkreślają historyczny charakter Biblii oraz rolę języka i kultury hebrajskiej dla jedności Żydów. Silnie rozwinięty w USA.

 Reformowany: wychodzi poza przekaz talmudyczny w interpretacji nauki Bożej. Akcentuje etyczny monoteizm w Torze podkreśla znaczenie Ksiąg Prorockich. W synagogach występują instrumenty muzyczne, modlitwa w języku miejscowym, regularne kazania. Nie ma obowiązku przestrzegania koszerności posiłków. Mocno podkreśla duchowe życie wieczne w wierze w zmartwychwstanie, zaś rabini często popierają małżeństwa mieszane.

 Rekonstrukcjoniści: nawołują do ponownego przemyślenia judaizmu, włączając w to kwestie takie jak Bóg, Izrael i Tora, a także instytucje jak synagoga, inaczej postrzegane przez współczesne społeczeństwo. Żyją we wspólnotach, w których rabin nie ma funkcji przywódcy, a doradcy, zaś kobiety i mężczyźni mają takie same prawa.

ZAŁOŻENIA DOKTRYNALNE JUDAIZMU

Judaizm kładzie nacisk na stronę moralną, sprowadzając wszystko do trzech podstawowych zasad:

1) studiowania Tory

2) zachowania przykazań

3) praktykowania miłości bliźniego

Doktryna judaizmu opiera się na Starym Testamencie i Talmudzie. Podstawową zasadą jest wiara w jednego Boga, stwórcy świata i ojca wszystkich ludzi, którzy powinni oddawać mu cześć. Zbawienie osiąga człowiek przez swe uczynki, modlitwę, wypełnianie przykazań i pokutę. Człowiek ma wolną wolę i może czynić dobrze lub źle, z czego jest rozliczany w tym i przyszłym życiu. Żydzi są narodem umiłowanym przez Boga. Z tego narodu wyłoni się Mesjasz, który zbawi ludzkość.

Nie ma ściśle scentralizowanego kultu ani jednolitej hierarchii religijnej. Każda gmina jest samodzielna, a jej funkcjonariuszem jest rabin. Nie ma określonych dogmatów ani wyznania wiary, tylko zasady oparte na Biblii i Talmudzie, usystematyzowane przez Mojżesza Mamonidesa w XI wieku:

1) istnieje Bóg Stwórca 2) Bóg jest jeden

3) Bóg jest bezcielesny 4) Bóg jest wieczny

5) tylko sam Bóg ma prawo do oddawania mu czci 6) prorocy to jego posłańcy, więc trzeba im wierzyć

7) Mojżesz jest największym z proroków 8) Bóg objawił Mojżeszowi prawo na Synaju

9) prawo objawione przez Boga się nie zmieni 10) Bóg jest wszechwiedzący

11) zapłata za uczynki w tym i tamtym świecie 12) należy wierzyć w nadejście Mesjasza

13) należy wierzyć w zmartwychwstanie zmarłych

Przyjęcie tych prawd było warunkiem osiągnięcia zbawienia. Bóg dał też człowiekowi swe przykazania:

1) zakaz oddawania czci innym bogom prócz Jahwe

2) zakaz kultu posągów

3) zakaz nadużywania imienia boskiego

4) przykazanie świętowania szabatu

5) przykazanie szanowania rodziców

6) zakaz zabijania

7) zakaz cudzołóstwa

8) zakaz kradzieży

9) zakaz składania fałszywego świadectwa

10) zakaz pożądania cudzej własności

ESCHATOLOGIA W JUDAIZMIE

We wczesnej epoce wyobrażenie było słabo ukształtowane; za dobre i złe uczynki nagroda lub kara miała spotkać potomstwo. Zmarli wegetowali w świecie podziemnym (szeol). Wiara w zmartwychwstanie pojawiła się w okresie późniejszym, wraz z ideą końca świata i sądu ostatecznego. Od okresu niewoli babilońskiej Żydzi (pod wpływem doktryny Zaratustry) wykształcili sobie pojęcie o przyszłości świata (na podstawie proroctw Izajasza, Ezechiela i księdze Dawida); jego najważniejszymi elementami są: oznaki końca świata, sam koniec świata, wskrzeszenie zmarłych, Sąd Ostateczny, pojawienie się Królestwa Bożego, powstanie nowego świata. Przyjść ma też nowy Mesjasz, który ustanowi państwo pokoju i sprawiedliwości.

GENEZA CHRZEŚCIJAŃSTWA

W epoce starożytnej chrześcijaństwo zetknęło się z trzema systemami kulturowymi, które wniosły doń różne rzeczy: judaizm dał tradycje kultury biblijnej, prawo religijne, obrzędy wtajemniczenia i podstawy ustroju kościelnego, hellenizm dał doskonale przystosowany do wyrażania subtelnych pojęć filozoficznych język grecki, wreszcie Rzym wniósł doskonałą organizację, kulturę prawniczą, łacińską terminologię.

Chrześcijaństwo wyłoniło się na przełomie er, w momencie, gdy chylił się ku upadkowi dawny system niewolniczy, zaś szerzyły kulty misteryjne, wtajemniczenia; ludność Cesarstwa coraz chętniej przyjmowała przeróżne poglądy, takie jak kult Wielkiej Macierzy, Izydy czy Mitry. Żywa też była idea mesjanizmu (głoszona głównie przez esseńczyków).

Nowa religia powstała w Palestynie, w społeczeństwie żydowskim. Wyznawcy nowej wiary byli tam nazywani nazerejczykami. Zaczęli oni wychodzić za krąg żydowski, zdobywając poparcie również w miastach hellenistycznych, a także wśród pogan. To przyczyniało się do zaistnienia wielu niepewności w gminach religijnych, dotyczących kontynuowania praktyk żydowskich: praktyk religijnych, obrzędów, życia w gminach. Niektórzy jednak nie odeszli od nich, pozostając przy synagogach i jej tradycji (tacy żydo -chrześcijanie byli traktowani przez chrześcijan jako heretycy). Stało się to m.in. przyczyną rozejścia się dróg tradycyjnego judaizmu i chrześcijaństwa.

Pierwotni chrześcijanie nienawidzili Rzymu; przyciągali natomiast ludzi ogólnoludzkim charakterem swej wiary i zwracaniem się do wyznawców prostym językiem nędzarzy i wyzyskiwanych. Szybko zaczęły się konflikty z władzą rzymską i okres prześladowań. Od II wieku nienawiść w chrześcijaństwie zastępuje się przebaczeniem i miłością do wrogów, dochodzi do stopniowej likwidacji pierwotnej gminy, opartej na równości, przywódcy chrześcijańscy podporządkowują się prawu rzymskiemu. Czyniąc ustępstwa na rzecz grup posiadających, stało się chrześcijaństwo instrumentem kierowania społeczeństwem i utrzymania stałości istniejącego systemu, a zarazem dorodną platformą do porozumienia między cesarstwem a wyznawcami - nową religią państwową. O chrześcijanach pisać poczynają tacy autorzy, jak Józef Flawiusz czy Korneliusz Tacyt. Kryzys gospodarczy cesarstwa wpłynął na zwiększenie liczby wyznawców - ci, którzy wiele stracili często wstępowali w ich szeregi. Wówczas też (jako że wielu wywodziło się z klasy średniej) odstąpiono od całkowitego potępienia bogactwa.

Nierównomierny był rozwój religii - na wschodzie (Półwysep Bałkański aż po Tygrys) mieszkali ludzie władający greką, co sprzyjało przekazywaniu informacji o Chrystusie. Na zachodzie natomiast dominowała Łacina, ale rozwój przyspieszała z kolei dobra infrastruktura, sieć dróg i panujący pokój. Po 392 chrześcijaństwo zapanowało w całym Imperium Rzymskim.

Siłą napędową chrześcijaństwa była warstwa średnia; jej dobra materialne pozwalały na gromadzenie się wiernych (do IV w. nie było zgody na budowę świątyni). Inną przyczyną sukcesu było posłanie społeczne tej religii, potępiającej pogoń za zyskiem, bogacenie się kosztem biednych, wzywającej do sprawiedliwości społecznej i głoszącej równość wszystkich wobec Boga.

Duży wpływ na rozwój chrześcijaństwa miał św. Paweł, dzięki któremu powstało wiele nowych gmin w Grecji, Macedonii i Azji Mniejszej, a także koncepcja religii ponadnarodowej, uniwersalnej, z Kościołem wykraczającym poza granice etniczne czy polityczne.

Istotnym problemem była odrębność władzy duchowej i świeckiej (dotychczas skupionej łącznie w ręku władcy) oraz idącej za tym potrzeby „podwójnej lojalności”.

Na tempo i kierunki rozwoju chrześcijaństwa wpływ miały również następujące czynniki: kryzys społeczno - gospodarczy, pauperyzacja ludności, rosnące zagrożenie zewnętrzne, próbę sakralizacji władzy przez Dioklecjana, oraz - najważniejszy - edykt mediolański Konstantyna Wielkiego z 313 r., mówiący o wolności wyznawania każdej religii w całym cesarstwie, a następnie Teodozjusza Wielkiego z końca IV w., przyznający chrześcijaństwu uprzywilejowaną pozycję.

ROZŁAM W CHRZEŚCIJAŃSTWIE

Pierwszy podział w historii to podział na chrześcijaństwo przednicejskie i ponicejskie (sobór z 325, który uchwalił dogmat trynitarny). W 395 znika ostatecznie jedność Cesarstwa. Na wschodzie Bizancjum przetrwa do 1453; na zachodzie Rzym pada łupem Wizygotów Alaryka w 410. Powstaje wiele państw barbarzyńskich. Rozdział w łonie chrystianizmu pojawił się najwcześniej między Wschodem a Zachodem. Różnice między nimi występowały zarówno w płaszczyźnie administracyjnej, jak i kulturalnej. Zachód opanowała łacina, Wschód greka.

Wschód: doszło do rozpadu chrześcijaństwa. Spory chrystologiczne, toczone w IV i V wieku między szkołami teologicznymi antiocheńską i aleksandryjską doprowadziły do utworzenia kilku odłamów religii. Drugim czynnikiem były spory obrzędowe. Każdy z ośrodków wypracował własne formy rytuału, tradycje liturgiczne itp., co doprowadziło do wyodrębnienia np. arianizmu, nestorianizmu i monofizytyzmu. Osobną instytucją był Kościół bizantyjski. Kościół i państwo współistniały tu ze sobą, tworząc jedną społeczność chrześcijańską. Zróżnicowania między Wschodem a Zachodem we wszystkich niemal dziedzinach stały się podstawą do trwającego od VI w. sporu między patriarchą Konstantynopola a biskupem Rzymu o miejsce w hierarchii kościelnej. Doprowadził on w 1054 do schizmy wschodniej (łączność z Rzymem zerwało Cesarstwo bizantyjskie oraz państwa, które przyjęły chrzest z Konstantynopola).

Zachód: na zachodzie doszło do podziałów w wyniku reformacji protestanckiej. W 1517 Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze swoje tezy przeciwko papieskim odpustom, co spowodowało zerwanie z Rzymem. Potem przyszła reformacja szwajcarska Zwingliego oraz Jana Kalwina, czy reformacja angielska, zakończona utworzeniem nowego kościoła anglikańskiego. Protestantyzm przejawiał tendencję do dalszego rozdrabniania, co doprowadziło do powstania: baptyzmu, adwentyzmu, mormonizmu, ruchu zielonoświątkowego i wielu innych.

Współczesne chrześcijaństwo jest więc swoistym konglomeratem nurtów i wyznań. Jego pięć zasadniczych odnóg tworzą:

1) Kościół rzymskokatolicki

2) Kościoły prawosławne

3) Wyznania protestanckie

4) Kościół anglikańskie

5) Kościoły starokatolickie, zorganizowane w Unii Utrechckiej

HISTORIA KATOLICYZMU

W historii katolicyzmu wyodrębnia się okresy:

1) Trzy pierwsze wieki to okres doktrynalnej walki; katolicyzm umacnia się dzięki nowości i wartości swojego przesłania oraz dzięki heroicznej odwadze swych wyznawców.

2) Od uznania katolicyzmu za religię oficjalną do reformacji. Katolicyzm łączy się z władzą polityczną, okres religijnej pewności i ostrych walk o władzę.

3) Od czasu reformacji. Kościół katolicki traci stopniowo polityczną władzę, choć siła wiary zostaje nienaruszona.

4) Obecnie środek ciężkości Kościoła przemieszcza się, odchodząc powoli z rozwiniętych krajów Europy w stronę państw Trzeciego Świata.

WSPÓLNE MYŚLI AWESTY, TORY ORAZ BIBLII

 Idea Sądu Ostatecznego, zmartwychwstania i życia po śmierci

 Idea żalu za grzechy, spowiedzi i pokuty

 Wiara w nagrodę za uczynki w życiu po śmierci

 Bóg stworzył świat

 Końcowy tryumf dobra i powszechnego zbawienia

ISLAM

Doktryna

Podstawowymi źródłami Koran (recytacja, wykład) i sunna (tradycja).
Koran - 114 sur (rozdziałów), każda następna, z wyj. krótkiej I, jest krótsza od poprzedniej, jest objawieniem przekazanym Mahometowi przez Allaha, zawiera główne prawdy wiary, podstawowe obowiązki religijne, główne zasady moralne i przepisy prawne
Główne prawdy wiary:

- nauka o jednym Bogu - Allah wszechmocnym i wszechwiedzącym panem wszystkiego, człowiek jego sługą, człowiek stworzony przez Allaha z gliny i wody na obraz i podobieństwo Boga, pierwszymi ludźmi Adam i Ewa

- wiara w wysłannictwo boże Mahometa

- wiara w dzień Sądu Ostatecznego - koniec świata poprzedzony okresem stopniowego upadku, po którym pojawi się mahdi zwiastujący miłość i szczęście, po tym kolejny upadek, sąd rozpocznie się na dźwięk trąby anioła Israfila, każdy będzie osądzony wg własnych czynów

- wiara w anioły - aniołowie stworzeni przez Allaha ze światła, dlatego nie są istotami wiecznymi

- wiara w księgi objawione - pisma proroków biblijnych oraz Koran

- wiara w proroków - ludzi wybranych przez Boga i doskonałych, z mocą czynienia cudów

- wiara w predestynację - wszystko co dzieje się z człowiekiem, jest wynikiem woli Boga

d. główne obowiązki islamu - 5 kolumn - filarów (arkan) wiary:

- wyznanie wiary - szahada

- modlitwa rytualna - salat - 5x dziennie (wschód słońca, południe, godzina przed zachodem, o zachodzie słońca i 2h po nim), w każdym miejscu, piątek dniem świętym (nabożeństwo w meczecie prowadzone przez imama), wierni zwróceni w stronę Mekki

- jałmużna - zakat - jest prawem, każdy wierny ma obowiązek płacenia podatku zależnie od wartości swego majątku, dzięki niej zostaje oczyszczony

- post w miesiącu ramadan - saum - przez cały miesiąc od wschodu do zachodu słońca wierni nie mogą jeść, pić, palić tytoniu, uprawiać seksu, kończy się 4-dniowym świętem

- pielgrzymka do Mekki - wyróżniamy małą nie związaną z określoną porą roku i wspólnotową, z obowiązku zwalnia jedynie niezdolność fizyczna, brak pieniędzy, inne ważne przeszkody

e. etyka ściśle związana z prawem szariat i jurysprudencją, ze względu na charakter sankcji wyróżnia się obowiązki podstawowe (wypełnianie nagradzane, unikanie karane), mniej istotne (wykonywanie nagradzane, unikanie nie jest karane), czyny naganne, ale nie zakazane, oraz zabronione i karane

f. największą zbrodnią odstąpienie od wiary

g. brak rozdziału na sferę świecką i duchowną, brak instytucji Kościoła, zamiast kapłanów uczeni i prawnicy

Sufizm - mistycyzm muzułmański, termin nawiązuje do ubrań z szorstkiej wełny noszonych przez sufich (strój jako protest przeciwko luksusowym ubiorom)

I znaczenie - rodzaj mistycyzmu zarówno w islamie sunnickim, jak i szyickim
II znaczenie - ponadczasowa i ponadreligijna prawa zawarta w każdej medytacji religijnej
Obecnie 2 rodzaje - tradycyjny (odwołujący się do islamu) i współczesny (ezoteryczne tradycje)
Powrót do pierwotnej czystości i życia wewnętrznego wiernych, dżihad jako wojna z własnymi słabościami, celem głównie poszukiwanie Boga
Zbliżenie do Boga dokonywa się stopniowo, warunkiem wstępnym przestrzeganie Koranu, potem wtajemniczenie - odkrycie istoty rzeczy
Główny nacisk na medytację i ascetyzm celem osiągnięcia jedności z Bogiem
Jednym z głównych elementów medytacji jest zikr - rozmyślanie o Bogu podczas wypowiadania jego stu najpiękniejszych imion, innym elementem rozmyślanie nad zaszyfrowaną wartością liter

Bahaizm - sekta szyickiego odłamu islamu, nie jest uznawany i nie uważa się za odłam tej religii, celem stworzenie nowej religii uniwersalistycznej;

osoby obojga płci powinny mieć zapewnione jak najlepsze wykształcenie i rozwój duchowy i intelektualny
przeciwny niewolnictwu, ascezie, życiu zakonnemu, żebractwu, używaniu alkoholu, narkotyków, rozwodom
zaleca monogamię i czystość przedmałżeńską w odniesieniu do obu płci
w sprawach publicznych podporządkowanie rządowi i niemieszanie w sprawy polityczne
odrzuca tradycyjne wyobrażenia Boga, wszelkie próby jego opisu uważane za bezcelowe
zobowiązanie wyznawców do codziennej indywidualnej (wyj. zbiorowa podczas pogrzebu) modlitwy, każda praca wykonywana w duchu nabożeństwa uważana za modlitwę
post każdego roku od 2-20.03 (zwolnieni do 15 roku życia i pow. 70, chorzy, ciężarne)
duże znaczenie numerologii i liczby 19 (jest też 19 miesięcy po 19 dni oraz Święto 19. Dnia)
nie zna, jak cały islam, instytucji sakramentów
dziecko w duchu bahaizmu wychowywane do 15 roku życia, potem decyduje samo
małżeństwa uzależnione od decyzji obu stron i zgody rodziców
rozwody dopuszczalne gdy zawiodły środki mediacji

 Sekty i ruchy pseudoreligijne

POJĘCIE, GENEZA, KLASYFIKACJA SEKT

Pod koniec XIX i XX wieku pojawiło się wiele nowych religii. Czasem nazywa się je synkretycznymi (łączą elementy wielu religii archaicznych z judaizmem, buddyzmem, chrześcijaństwem, taoizmem, hinduizmem czy islamem. Można wyodrębnić trzy grupy religii:

 O pochodzeniu orientalnym (buddyzm, hinduizm, taoizm)

 O pochodzeniu judeochrześcijańskim

 O pochodzeniu rodowo-plemiennym (łączące tradycyjne wierzenia z judaizmem, chrześcijaństwem, buddyzmem).

Te nowe religię mają charakter mesjanistyczny, profetyczny (proroczy), charyzmatyczny, apokaliptyczny i eschatologiczny (mówiący o przeznaczeniu i celach ostatecznych świata, losach pośmiertnych człowieka), zaś wiedzę ezoteryczną wiąże ze zbiorowym kultem ekstatycznym. Powstanie tych religii jest bezpośrednim wynikiem wkroczenia misjonarzy i handlarzy w samo serce tradycyjnych kultów pozaeuropejskich, zderzenia wzorców tradycyjnych ze strukturami kolonialnej ekspansji Zachodu. Charakterystyczne cechy nowych religii to:

 Powstały najczęściej tam, gdzie wielkie religie światowe nie wywarły przemożnego wpływu; stanowią ich antytezę i krytykę, choć jednocześnie przejmując od nich wiele elementów potrzebnych danej wspólnocie.

 Pojęcie zbawienia związane jest z koniecznością pokonania wielu przeszkód w życiu doczesnym, skupione jest na Ziemi, teraźniejszości

 Ukierunkowane są na przyszłość, postulują jej zdobycie, narodziny nowego człowieka, albo też katastrofę, koniec świata itp.

 Brak spisanych doktrynalnych reguł postępowania; kreuje je praktyka i samo życie.

 Na pierwszym miejscu postacie ludzi - zbawicieli, żyjący obecnie.

 Są zjawiskiem homogenicznym, wypadkową ścierających się praw (często sprzecznych) nimi rządzących.

Niektórzy badacze przez „nowe religie” rozumieją, jak Lanternari, ruchy społeczno-religijne krajów Trzeciego Świata oraz niektórych grup społecznych w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych (np. Indian w krajach amerykańskich). Inna interpretacja - ruchy charyzmatyczne, reprezentowane przez grupy religijne o charakterze orientalnym lub judeochrześcijańskim.

Inni używają wobec nich pojęcia „sekty” (z łac. albo seco, secare - odcinać się od kogoś, albo sequi, sequor - iść za kimś, podążać). Sekty są eklektyzmem wątków różnych religii, związane (prócz chrześcijaństwa, buddyzmu, hinduizmu czy technik medytacji) z:

 Okultyzmem - magicznymi praktykami służącymi do wyzyskiwania dla swych celów magicznych mocy drzemiących w otaczającej człowieka przyrodzie lub nim samym

 Ezoteryzmem - tajemną wiedzą dostępną tylko dla wybranych i wtajemniczonych

 Teozofią - możliwością osiągnięcia bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością nadprzyrodzoną i jej poznania

 Antropozofią - możliwością poznania świata pozamaterialnego dzięki specjalnym ćwiczeniom i praktykom

 Gnozą - prowadzącą do wyzwolenia przez wyższe poznanie (a nie przez wiarę), będące wynikiem intuicji, mistyki, oświecenia

Charakterystyczną cechą większości sekt jest:

1) fundamentalizm: bezwzględne trzymanie się zasad podanych przez założyciela

2) rygoryzm: wewnętrzny i zewnętrzny, czyli bezwzględne podporządkowanie się nakazom mistrza

3) fanatyzm i bezkompromisowość w głoszeniu własnej ideologii.

 Fundamentalizm religijny

Fundamentalizm religijny: w ujęciu Bassama Tibiego.

Badacz funkcjonujący w kulturze islamu oraz zachodu.
"konflikt pomiędzy cywilizacjami przekształca się w walkę między różnymi odmianami fundamentalizmu religijnego, przy czym trzeba podkreślić , że wcale nie chodzi o walkę religii." ONA: nawiązanie do tez Huntingtona, chodzi tu o starcie nurtów które dane religie wykorzystują w swoich religiach, nie jest to starcie pomiędzy poszczególnymi systemami religijnymi ale pomiędzy fundamentalizmami religijnymi które te religie wykorzystują .
Występuje przeciwko utożsamianiu zjawiska fundamentalizmu ze zjawiskiem terroryzmu. ONA: nie można utożsamiać, fundamentalizm obejmuje więcej elementow jak sam terroryzm. Fundamentaluzm jest szerszym pojęciem.
Mamy do czynienia z poszczególnymi religiami jak na przykład hinduizm i islam czy judaizm, konfucjonizm, sikhizm. Fundamentalizmy tworzą filozofię polityczną. ONA: fundamentalizm nie jest religią, fundamentalizm się kształtuje w zależności od społeczeństwa w jakim funkcjonuje, religia przynależy do sfery religijnej, natomiast fundamentalizm religijny przynależy do sfery politycznej. Religia (sfera religijna) nie równa się - Fundamentalizm religijny (sfera polityczna), choć między nimi zachodzą różnego rodzaju związki tworzące jakąś nową jakość.

„konflikt między cywilizacjami przekształca się w walkę miedzy różnymi odmianami fundamentalizmu religijnego, przy czym trzeba podkreślić, że wcale nie chodzi o walkę religii”

Występuje przeciwko utożsamianiu fundamentalizmu religijnego z terroryzmem, bo fundamentalizm jest pojęciem szerszym.

0x08 graphic

0x08 graphic

Fundamentalizm

Zjawisko terroryzmu

Mamy do czynienia z poszczególnymi religiami, np. hinduizm, islam, judaizm, konfucjanizm czy sikhizm. Natomiast odwołujące się do nich czy też bazujące na nich, fundamentalizmy tworzą filozofie polityczną.

Religia przynależy do sfery religijnej, natomiast fundamentalizm do sfery politycznej.

0x08 graphic

religia (sfera religijna) fundamentalizm religijny (sfera polityki)

Przywództwo polityczne i religijne

Typy przywództwa:

Przywództwo transakcyjne- występuje w sytuacji, gdy dochodzi do zainicjowania kontaktu między innymi, służącego wzajemnej wymianie rzeczy wartościowych dla każdej ze stron. Dotyczyć to może zarówno płaszczyzny społecznej, ekonomicznej, jak i psychologicznej.
Przywództwo transformacyjne - odnosi się do sytuacji gdy związki łączące przywódcę (przywódców) i zwolenników stanowią relację o charakterze moralnym. Pozwalają one tak przywódcy jak i zwolennikom na doskonalenie się i wznoszenie na wyższy poziom motywacji i moralności.

Trzy poziomy legitymizacji władzy wg Davida Beethama:

Reguł - jest nabyta i sprawowana zgodnie z przyjętymi regułami. Mogą to być reguły nieformalne, niepisane lub przeciwnie - ujęte w formie kodeksów czy postanowień.
Przekonań - wspomniane reguły są zakorzenione w przekonaniach członków społeczeństwa. Chodzi tu między innymi o przekonania dotyczące prawomocności źródła autorytetu władzy, pożądanych cech osób prawujących władzę, sposobów dochodzenia do władzy.
Zachowań - wyrażających przyzwolenie na istnienie zależności władczych. Przykładem takich zachowań są wybory powszechne

Legitymizacja władzy w odniesieniu do przywództwa religijnego związana jest z odwołaniem się do porządku wykraczającego poza sferę profanum - do sfery sacrum.

Władzę skupiają jednostki -> prorok, demagog, bohater = wykazujący się charyzmą.

Przykładem łączenia przywództwa politycznego i religijnego może być islam szyicki, przywództwo Mahatmy Gandhiego, i dalajlamów.