Przy ocenie projektów inwestycyjnych podstawową rolę odgrywają: efektywność finansowa, czas i ryzyko. W poniższym referacie przyjrzymy się bliżej trzeciej z wymienionych kategorii, czyli ryzyku, a w szczególności czynnikom, które go wywołują.
W literaturze tematu często spotyka się dwa pojęcia związane z warunkami, w jakich jest podejmowana decyzja inwestycyjna. Jest to pojecie ryzyka i pojecie niepewności. Należy jednak oba te pojęcia odróżnić od siebie. Niepewność jest rozumiana szerzej niż ryzyko, które jest jej pochodną i ma charakter wymierny. Oznacza to, ze ryzyko można zidentyfikować oraz zweryfikować empirycznie.
Pojęcia te należy rozpatrywać uwzględniając następujące fakty:
Niepewność ma wymiar informacyjny, a jej przyczyną jest bariera dostępu do informacji lub niewiarygodność uzyskanych informacji,
Ryzyko ma wymiar finansowy, ponieważ można dokonać jego pomiaru, istnieją bowiem dostępne informacje umożliwiające ocenę strat lub zysków związanych z danym projektem.
(Źródło: poz. nr 1, str. 157)
Jedna z definicji ryzyka (F.Knight) mówi, iż ryzyko jest to mierzalna cześć niepewności.
Według teorii celowościowej ryzyko to możliwość nie osiągnięcia celu. W przypadku ryzyka "In minus" osiąga się mniej niż się założyło. Odwrotnie jest w przypadku ryzyka " In plus", gdzie osiąga się więcej niż się założyło.
Identyfikacja i weryfikacja ryzyka jest konieczna ze względu na możliwość uzyskania korzyści lub poniesienia strat finansowych. Wzięcie pod uwagę ryzyka jest zatem konieczne przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych i nie tylko.
W teorii decyzji problem ryzyka związany jest z sytuacją, w jakiej podejmuje się decyzje. Można wyróżnić trzy warunki do podjęcia decyzji:
Warunki pewności, gdy można jednoznacznie określić skutki;
Warunki niepewności związane z brakiem podstaw do określania szans i zagrożeń w oczekiwaniu określonych skutków,
Warunki ryzyka określone możliwościami ustalenia oczekiwanych korzyści z inwestycji, prawdopodobieństwo wystąpienia określonych konsekwencji można wyliczyć za pomocą modeli matematycznych lub statystycznych.
Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności i ryzyka jest dość skomplikowane, podczas gdy w warunkach pewności odbywa się ono na podstawie konkretnej i pełnej wiedzy o uwarunkowaniach inwestowania.
(Źródło: poz. nr 1, str. 158-159)
Zróżnicowane warunki decydowania są przyczyną powstawania trzech rodzajów nastawienia do ryzyka:
Skłonności do podejmowania ryzyka,
Obojętności wobec ryzyka,
Niechęci do ryzyka i jego pomiaru.
Ważnymi cechami ryzyka są ponadto dynamiczny i ekonomiczny charakter. Ryzyko wzrasta wraz z wydłużeniem się czasu inwestowania. Przy większym ryzyku można więcej zyskać i odwrotnie. Każde ryzyko ma swoja cenę, która decyduje o tym, czy dane przedsięwzięcie jest bardziej czy mniej bezpieczne.
Przejdziemy teraz do tematu głównego i ustalimy główne czynniki ryzyka oraz dokonamy krótkiej charakteryzacji. Wymienimy również rodzaje ryzyka, wyznaczone z poszczególnych jego czynników.
Czynniki ryzyka to zjawiska, które mogą wystąpić z wysokim prawdopodobieństwem i będą oddziaływać na poziom opłacalności przedsięwzięcia inwestycyjnego. Zidentyfikowane źródła powinny być dobrze scharakteryzowane i opisane.
Do podstawowych źródeł ryzyka możemy zaliczyć:
Czynniki makrogospodarcze,
Czynniki mikrogospodarcze,
Czynniki mezogospodarcze.
Przyczyny na poziomie makro związane są z analizą ogólnogospodarczą kraju i stosunków międzynarodowych. Zalicza się do tej grupy: stan gospodarki, czy jest ona w recesji, czy w fazie dobrej koniunktury; poziom inflacji, politykę monetarna, fiskalną, legislacyjną, celną; sytuację społeczną, itp.
Czynniki mikroekonomiczne odnoszą się do danego sektora, w którym realizowany jest projekt lub inwestycja. Przeprowadza się tu analizę sektorową w celu wykazania wszystkich uwarunkowań lokalnych, stopnia innowacyjności sektora, jego energochłonność i mobilność, szanse wejścia i wyjścia, poziom dywersyfikacji produkcji, itp.
Trzecia grupa czynników dotyczy uwarunkowań wewnątrz firmy. Do ukazania specyfiki działalności operacyjno-finansowej, stosuje się analizy sytuacyjno-finansowe przedsiębiorstwa.
Te trzy główne źródła ryzyka pozwalają nam na wyróżnienie rodzajów ryzyka w inwestowaniu. Podział ten przedstawia rysunek.
yficzne zostało wyróżnione przy zastosowaniu kryterium częstotliwości występowania.
Ryzyko systematyczne to ryzyko wywołane ogólnymi warunkami gospodarowania (rynkowymi, branżowymi, politycznymi, społecznymi, prawnymi) i dotyczące wszystkich przedsięwzięć inwestycyjnych realizowanych w danym regionie, czy kraju. Podmioty gospodarcze nie maja na ogol na nie bezpośredniego wpływu. Do ryzyka systemowego zaliczamy: ryzyko finansowe ( ryzyko walutowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko inflacji), ryzyko polityczne, prawne, regionalne i branżowe.
Ryzyko specyficzne tkwi w samym przedsięwzięciu inwestycyjnym i jest odmienne dla każdego z przedsięwzięć. Zależy od cech charakterystycznych dla danej inwestycji. Źródłem tego ryzyka są czynniki mezogospodarcze i mikrogospodarcze. W celu zmniejszenia ryzyka systematycznego inwestorzy darzą do uwzględnienia dywersyfikacji produktów w projektach. Zalicza się tutaj: ryzyko techniczne, marketingowe, efektywnościowe, itp.
(Źródło: poz. nr 4, str. 24)
Według kryterium skutków decyzji w globalnej strategii przedsiębiorstwa można wyróżnić ryzyko projektu oraz ryzyko przedsiębiorstwa i jego właścicieli.
Ryzyko projektu inwestycyjnego to ryzyko nieukończenia, niezrealizowania projektu w określonym czasie i zgodnie z przyjętymi zasadami. Wynika ono ze skali trafności założeń technicznych, założeń ekonomiczno-finansowych tego projektu. Rodzaj ryzyka zależy od rodzaju projektu. Większe ryzyko jest przy inwestycjach nowych, a mniejsze przy inwestycjach modernizacyjnych.
Ryzyko przedsiębiorstwa i jego właścicieli rożni się od ryzyka inwestycji realizowanej. Ryzyko przedsiębiorstwa zależy od relacji miedzy korzyściami z realizacji danego projektu, a korzyściami związanymi z eksploatowaniem majątku tego przedsiębiorstwa. Ryzyko właścicieli jest związane z ryzykiem systematycznym i ich sklonosciami do lokaty kapitału w rożnych firmach. Ryzyko pojedynczego projektu oddzialowuje na ryzyko przedsiębiorstwa, a to z kolei na ryzyko właścicieli.
Według kryterium efektywnego doboru projektu inwestycyjnego wyodrębniono ryzyko operacyjne i ryzyko finansowe.
Ryzyko operacyjne jest to ryzyko poniesienia strat w wyniku działania niesprawnych systemów, niewystarczającej kontroli, błędu człowieka lub niewłaściwego zarządzania.
(Źródło: poz. nr 2, str. 119)
Związane jest ono ze zmianami w strukturze aktywów. Wynika ono ze stopnia wpływu zmian sprzedaży na kształtowanie się zysku operacyjnego. Mogą wiec mięć na nie wpływ: zmiany cen surowców, zmiany technologii, konkurencja, siła marketingowa, nowoczesne zarządzanie.
(Źródło: poz. nr 1, str. 163)
Ryzyko finansowe wynika ze zmian w strukturze pasywów przedsiębiorstwa. Zmiany te zachodzą zarówno w sferze kapitałów ( kapitał własny a kapitał obcy) jak i w sferze zobowiązań i należności. Gdy udział kapitału obcego jest większy, prowadzi to do zwiększenia ryzyka finansowego. Ryzyko finansowe i operacyjne można oceniać za pomocą tzw. dźwigni finansowej i operacyjnej.
W pozycjach dotyczących ryzyka często można spotkać tez inna klasyfikację źródeł ryzyka przedsięwzięcia inwestycyjnego.
Cechy projektu:
Duży zakres rzeczowy i wartość,
Znaczna złożoność,
Unikatowość i innowacyjność,
Pośpiech w planowaniu i wdrażaniu.
Personel zarządzający projektem:
Brak kompetencji menedżera projektu oraz niewłaściwe postrzeganie swojej roli,
Brak wymaganych umiejętności członków zespołu zarządzającego i wdrażającego projekt.
Podmiot podejmujący projekt:
Zbyt małe poparcie dla projektu ze strony kierownictwa podmiotu,
Niewłaściwe wkomponowanie projektu w strukturę organizacyjną,
Nadmierna biurokracja.
Osiągalność zasobów:
Trudności w pozyskiwaniu odpowiednich zasobów.
Otoczenie projektu:
Zagrożenia w otoczeniu:
Konkurencyjnym,
Ekonomicznym,
Prawnym,
Politycznym,
Społecznym,
Technologicznym,
Przyrodniczym,
Wykonawczym.
(Źródło: poz. nr 2, str. 21)
Źródła te stanowią grupę wzajemnie powiązanych zjawisk. Cynik z jednej grupy wpływa na poziom czynnika z innej grupy. Kombinacja kilku czynników pochodzących z rożnych grup może zwiększać poziom ryzyka. Wynika z tego, ze źródła ryzyka dostarczają podstawowych informacji o ryzyku w danym przedsięwzięciu inwestycyjnym.