PRZYGOTOWAŁA
ELŻBIETA KRASIŃSKA
NAUCZYCIEL PUBLICZNEGO PRZEDSZKOLA NR 2 W BLACHOWNI
Wzbogacanie wyobraźni i przeżyć dzieci w kontakcie z literaturą
Dziecko w wieku przedszkolnym jest wrażliwe na wszystkie formy sztuki, a na jego psychikę szczególnie oddziałuje literatura piękna. Książki są źródłem niewyczerpanych wrażeń, przeżyć i wzruszeń, uczą mowy ojczystej, wzbogacają słownik dziecka, rozwijają zainteresowania, pomagają dzieciom
w przyswajaniu pewnych treści programowych. Literatura piękna opowiadana i recytowana, proza i poezja, opowiadanie realistyczne, baśń i bajka - wiążą się ściśle z wychowaniem przedszkolnym, jak i z wychowaniem człowieka .W przedszkolu trudno wyobrazić sobie dobrą prac ę bez literatury dla dzieci. Pisarze i poeci stali się inspiratorami myślenia, przeżywania, uczuć i działania, najlepszymi przyjaciółmi dzieci i ich nauczycieli. Z form wypowiedzi, jakimi przemawia książka, tylko ilustrację dziecko odczytuje bezpośrednio. Tekst literacki poznaje dziecko pośrednio, poprzez opowiadanie, recytacją, czytanie. Nauczyciel nie tylko przekazuje treści literackie, ale dobiera jest spośród innych, dostosowuje do aktualnie przeżywanych doświadczeń, ustala sposób, miejsce i czas wprowadzania tych treści. Ten sposób wzbogacania wiedzy, rozszerzania przeżyć i doświadczeń stał się dla dzieci coraz bardziej powszechny i doceniany.
„Dawno, dawno temu, za górami, za lasami…” - tak bardzo często zaczynają się baśnie, które opowiadamy dzieciom w przedszkolu. Jest to rodzaj literatury wyobrażeniowej kształtującej uczucia i podstawy moralne dzieci, rozszerzającej wiedzę dziecka o życiu i świecie, o ludzkich charakterach i stosunkach społecznych. Wyobraźnia wiedzie czytelników ku baśni, fantastycznej opowieści. Oprócz baśni znanych w wielu kulturach np. „Kopciuszek”, „Śpiąca królewna” mamy wiele opowieści związanych z rodzimą tradycją, z różnymi zakątkami naszego kraju (legenda o Smoku Wawelskim, Warsie i Sawie, Bazyliszku).
Świat baśni, podobnie jak świat dziecięcej wyobraźni, rządzi się swoimi prawami, w którym nieważne są realistyczne zależności czy prawdopodobieństwo. W wyobraźni dziecka niemal wszystko jest możliwe. Śledzenie wątków baśniowych to trening wyobraźni, która odgrywa tak ważną rolę w ogólnym rozwoju dziecka.
Baśnie ukazują problemy życia w sposób prosty i zwarty, co pozwala uchwycić ich głęboki sens moralny. Możemy tu znaleźć odbicie wszystkich dziecięcych tęsknot i problemów, obaw. Często spotykamy w baśniach motywy bliskie dziecku - uczucia rodzinne, miłość do matki, ojca, różny stosunek do rodzeństwa. A wszystko to dzieje się w atmosferze cudowności, ciepła, magii i fantazji tak bliskich dziecku.
Baśń to królestwo magii. Dziecko, z racji wyjątkowej siły wyobraźni, łatwo się jej poddaje. To dzięki magii pojawiają się mówiące zwierzęta i rośliny, podziemne skarby, nadzwyczajni pomocnicy, cudowne amulety chroniące przed siłą zła, magiczne przedmioty.
Baśń, uwalniając wyobraźnię, równoważy i kompensuje różne sfery rozwoju dziecka, skupia go na treści, uczy słuchania i patrzenia. Przez zastosowanie wielości środków artystycznych wprowadza dziecko w świat sztuki.
Z baśni płynie do dziecka nadzieja, że wiele potrafi, może, umie, ale też wiele musi się jeszcze nauczyć, poznać, zrozumieć, tak jak jej bohaterowie. Najważniejsze, że motywuje do tego, by spróbować.
W baśni dziecko znajduje jednoznaczny świat wartości, jednoznaczny podział na dobro i zło, sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Ceni się dobroć, pracowitość, odwagę; potępia chciwość, skąpstwo, lenistwo i tchórzostwo. Problemy dobra i zła są przedstawione w zrozumiały dla dzieci sposób. Oceniając postawy bohaterów - przedszkolaki uczą się wartościowania. Widzą, że zło jest zawsze ukarane, a dobro wynagradzane.
Dzięki temu baśń uczy optymizmu, zachęca do walki z przeciwnościami, dostarcza pozytywnych wzorców.
Dzieci słuchając baśni wyglądają jak oczarowane. Często identyfikują się z postaciami bohaterów, odnajduje uczucia podobne do własnych, co daje mu pewną wspólnotę z otoczeniem, przekonanie, że inni spotkali się wcześniej z takimi samymi problemami. Mały czytelnik ocenia bohaterów, usiłuje zrozumieć dlaczego tak postępują. To może pomóc w zdobyciu umiejętności oceny własnego postępowania. Baśń budzi niepokoje, skłania do pewnych refleksji, chęci szukania odpowiedzi na wiele pytań poza światem literackim, u dorosłych i u osób mu bliskich. Słuchając baśni, dziecko wychodzi poza ciasny egocentryzm, uczy się rozumieć przeżycia i odczucia innych. W sprzyjających warunkach może uda nam się głęboką mądrość baśni odnieść do życia codziennego. Pokazać, że warto rozejrzeć się wokół w grupie, na podwórku, w rodzinie. Może znajdziemy tych niepozornych, wyśmiewanych, innych, których wartości nikt nie dostrzega.
Baśń posiada ogromne znaczenie w kształtowaniu się pełnej osobowości dziecka. Dla dzieci młodszych wskazane są baśnie krótkie i o pogodnym zakończeniu - dziecko starsze natomiast żąda baśni o skomplikowanej akcji, pełnej niezwykłych przygód i zdarzeń, efektów dramatycznych i napięć emocjonalnych.
Książki są źródłem niewyczerpanych wrażeń, przeżyć i wzruszeń, uczą mowy ojczystej, wzbogacają słownik dziecka, rozwijają zainteresowania, pomagają dzieciom w przyswajaniu pewnych treści programowych. Dziecko w pewnym momencie zauważa, że oprócz własnego, bliskiego otoczenia - domu, przedszkola, podwórka - istnieje jeszcze inny, nieznany świat. To właśnie o nim może dowiedzieć się z książek. Z różnymi bohaterami literackimi warto odkrywać tajemnice przyrody, przenieść się do dalekich krain, na inne kontynenty. Dzięki utworom o treści przyrodniczej możemy zachęcić dzieci do obserwacji roślin i zwierząt. Chłopcy chcąc dowiedzieć się, jak zbudowane są różne pojazdy mechaniczne sięgną po następne dla nich książki z techniki.
Dobierając literaturę dla przedszkolaków, nie należy zapominać, że dzieci lubią się śmiać. Komizm to złożona kategoria estetyczna określająca właściwości osób i zjawisk zdolnych wywołać śmiech. Komizm w książce dziecięcej opromienia cały utwór atmosferą optymizmu i zadowolenia, tworzy pogodny i przyjemny stosunek do życia, uczy zachowania równowagi w zmieniających się okolicznościach, pomaga w wartościowaniu zjawisk, uczy selekcjonowania rzeczy wielkich i małych. Dlatego tak chętnie słuchają humorystycznych utworów Jana Brzechwy, Juliana Tuwima, Jerzego Kerna, Wandy Chotomskiej lub Czesława Janczarskiego. Uśmiech, dowcip, humor mogą stanowić cenną pomoc w pracy wychowawczej. Mali czytelnicy mają niezwykła wrażliwość językową. Trzy - czterolatki cieszą elementy dźwiękowe, wyrażenia dźwiękonaśladowcze, odtwarzanie głosów ptaków („Ptasie Radio” Juliana Tuwima), odgłosów oddawanych przez różne pojazdy („Lokomotywa”), śmiesznie brzmiące wyrazy lub nazwiska bohaterów, na przykład śpiewaka Tralalińskiego i całej jego rodziny. Postacie komiczne są często sympatyczne i mogą wzbudzić współczucie, są one śmieszne w swej życiowej bezradności, np. Pan Hilary czy Słoń Trąbalski z wierszy Juliana Tuwima. Dzieci bawi też rytm i rym, melodia wiersz, powtórzenia słów bez wnikania w ich znaczenie.
Małych czytelników bawi też humor postaci, dlatego lubią wesołe przygody Misia Uszatka, Koziołka Matołka, Kubusia Puchatka, które wypełnia atmosfera życzliwości, dowcip i uśmiech. Utworom tym towarzyszą zabawne ilustracje, które stany uczuciowe bohaterów, a czytelników wciągają do wspólnej zabawy.
Dzieci uwielbiają wiersze, w których następuje zabawa słowem, oparta na nonsensie, pokazująca świat na opak. Mistrzem tutaj jest Jan Brzechwa, który nie bez powodu jeden ze swych tomików zatytułował „Androny”. W wierszach tych następuje pomieszanie elementów realnych z nieprawdopodobnymi. Mamy tu zabawę myślami i pojęciami, odwracanie porządku, który dzieciom jest bardzo dobrze znany. Dziecięce upodobanie do absurdu to chęć ucieczki choć na chwilę ze świata realnego.
Te humorystyczne utwory przyczyniają się do wyrobienia u dzieci poczucia humoru, cechy pomagającej zachować pogodę ducha w wielu trudnych sytuacjach. Swój pierwszy kontakt z książką dziecko rozpoczyna od poezji, która dzięki takim elementom jak rym czy rytm, sprawia dziecku dużo radości i przyjemności.
Dla najmłodszych bardzo potrzebna jest poezja, nie tylko o charakterze użytkowo - moralistycznym ujmująca w formę wierszową zasady życiowe wpajane dzieciom, ale te prawdziwe miniatury poetycko-liryczne, które znaleźć można w wierszach J. Czechowicza, M. Konopnickiej, J.Kulmowej, J.Ratajczaka, J.Porazińskiej, E. Szelburg-Zarembiny. Osobny rozdział zwłaszcza w procesie unowocześnienia poezji dla dzieci stanowi twórczość Juliana Tuwima i Jana Brzechwy, których wiersze ze względu na swój język i sposób obrazowania zasługują na miano „szkoły” w literaturze dziecięcej.
W Polsce w rozwoju poezji dla dzieci wyodrębnić można dwa nurty: tradycyjny i nowoczesny.
Pierwszy reprezentują: Czesław Janczarski, Helena Bechlerowa, Stefania Szuchowa, Wiera Bodalska, Wanda Chotomska, K.I. Gałczyński, Jerzy Ficowski.
Do przedstawicieli liryki nowoczesnej zaliczyć należy pisarzy: Jerzy Kierat, Tadeusz Kubiak, Józef Ratajczak, Joanna Kulmowa, Danuta Gelnerowa, L.J.Kern.
Poezja działa na psychikę dziecka - odbiorcy za pośrednictwem wzbudzanych przeżyć emocjonalnych. Uczucia wywołane przez utwór pobudzają aktywność poznawczą, stają się bodźcem do stawiania pytań i dążeń do ich rozstrzygnięcia. Ważne jest, aby nauczyciele korzystali z dzieł o wysokich walorach artystycznych, gdyż „małe dziecko nie ma jeszcze wyrobionego smaku, ale jest wrażliwe na piękno. Jego sąd o wartości artystycznej dzieła kształtuje się jednak przede wszystkim pod wpływem dorosłych.”Poezja dostarcza dziecku wielu wrażeń, wzruszeń i przeżyć. Staje się ona ważnym elementem kształtowania wyobraźni i postawy twórczej dziecka.
Słuchając przekazywanego tekstu literackiego przedszkolak kreuje postacie bohaterów, ich losy, wyobrażenia przedstawionych zdarzeń. W sposób naturalny i spontaniczny uczestniczy w odbiorze utworu. Swoje przeżycia wyraża przez zabawę, ruch, śpiew, ekspresję słowną i plastyczną.Dzieci 6-letnie nie tylko lubią słuchać i bawić się wierszem, fascynuje je także wymyślanie wlanych wierszyków. Układają rymowanki do prostych słów i wyrażeń, a także do imion, tworzą wyliczanki, próbują układać krótkie teksty (bajki, opowiadania, dialogi) o najbliższych im przedmiotach (zabawki)
i znanych sytuacjach. Dzieci zachęcone literaturą piękną bardzo chętnie same bawią się w artystów i poetów. Poezja dziecięca jest piękna, czysta i szczera. Słowa z dziecięcych wierszyków to prawdziwe perełki, których wartości nie wolno podważać. Zasadnicza funkcją książki jest jej wpływ na wszechstronny rozwój osobowości dziecka i kształtowanie jego właściwej postawy wobec świata
i ludzi. Dziecko w książce nie szuka „wielkich spraw”, ale pragnie znaleźć odpowiedź na drobne, osobiste sprawy, które składają się na nurt jego codziennego życia.
Postulaty dziecka spełniają się w utworach, które eksponują problemy środowiska przedszkolnego czy szkolnego, rodzinnego czy rówieśniczego. Są to opowiadania realistyczne i niewielkie, łatwe opowieści, które przychodzą dziecku z pomocą w jego codziennych troskach i kłopotach. Niezastąpionymi pozycjami w tego typu twórczości są: „Plastusiowy Pamiętnik” M. Konopnickiej, „Zajączek z rozbitego lusterka” W. Bechlerowej. Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej polskiej mowy.
Mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym, na wzbogacenie zasobu pojęć i słów, na rozwój umiejętności komunikatywnej wypowiedzi i doskonaleniu stylu.
Stałe kontakty ze starannie wybranymi utworami literackimi z zakresu poezji i prozy - piękna książka zawierająca także piękne ilustracje, budzi wrażliwość estetyczną dziecka a jednocześnie sprzyja rozwijaniu jego postaw twórczych, wyzwalaniu ekspresji słownej, plastycznej…
Pod wpływem wierszy, bajek i baśni powstają różnorodne prace plastyczne. Dziecko buduje, komponuje, organizuje, przeżywa radość tworzenia, która pobudza do dalszej zabawy formami i barwami.
Możemy stworzyć dzieciom wiele okazji, by w zabawie poznawały nowe słowa, bogactwo znaczeń, dźwięków i skojarzeń, by jak najczęściej bawiły się słowem. Dziecko zachęcone, zainspirowane przez nas samo tworzy opowiadania, piosenki, wiersze. Niejednokrotnie jest to najprawdziwsza poezja, która niestety jest często krótkotrwała i ulotna. Przeżycia związane z utworem literackim dzieci wyrażają też w ruchu, w tańcu i śpiewie, dlatego chętnie organizują przedstawienia, których scenariuszem SA przetworzone wątki literackie.
Dziecko poprzez obrazy plastyczne, dziecięce wiersze, inscenizacje - opowiada o sobie, o tym, co czuje, odsłania cechy swojej osobowości.
Kontakt z książką i ilustracją aktywizuje myślenie, procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wniosków, tworzenia elementarnych pojęć, sprzyja ćwiczeniom pamięci, uwagi i operacji myślowych. Dzielenie literatury, wyodrębnienie różnych jej funkcji ma oczywiście charakter sztuczny. Zwracamy przede wszystkim uwagę na wartości poznawcze i artystyczne.
Interpretując utwór literacki nie należy zapominać jednak, że jest od dziełem sztuki, stąd jego piękno i wieloznaczność, dlatego oddziałuje na różne sfery osobowości.
Czytając dzieciom książki, należy znaleźć czas na refleksje, na wczucie się
w ich atmosferę, bo przekazania utworu to nawiązanie kontaktu emocjonalnego dzieckiem, śledzenie jego
reakcji (śmieje się, płacze, ma otwartą buzię w strachu lub nieruchomieje w momentach napięcia), wspólne
odkrywanie sensu i piękna poezji czy prozy.
H. Latyńska, Literatura dziecięca w pracy w przedszkolu, Warszawa 1991, s. 146.