Czym są zatem cele ?

Według M. Nagajowej „to, do czego się dąży, co się powinno osiągnąć w procesie nauczania i uczenia się, są to cele : dydaktyczne, tj. poznawczy - kiedy zmierza się do powiększenia wiedzy ucznia, i kształcący - kiedy doskonali się jego umiejętności, oraz cel wychowawczy - kiedy oddziaływa się na osobowość wychowanka.”

B. Niemierko mówi, że „cele kształcenia odnoszą się do uczniów i opisują zmianę, jaką chcemy w nich uzyskać”

Natomiast R. I. Arends proponuje taką definicję: „cele dydaktyczne to komunikaty wyrażające zamiary nauczyciela, jak powinni zmienić się uczniowie. Są niby mapy drogowe: pomagają nauczycielowi i jego uczniom zorientować się, dokąd zmierzają i w którym momencie się znaleźli w danym miejscu.”

Cytowani autorzy są zgodni, cele zakreślają obszar zmian, jakie chcemy wywołać w uczniach, poddając ich naszym działaniom dydaktycznym.

Cele lekcji pełnią funkcje : motywacyjną, organizacyjną, instrumentalną i kontrolną. Jest oczywiste, iż są jednym z najważniejszych elementów projektu lekcji, gdyż to z nich będzie wynikał temat i dobór metody pracy.

2. Jeśli chodzi o podział celów to w zasadzie panuje podobna zgodność. Niemierko dzieli cele ze względu na sposób formułowania - i tak, te, które wskazują kierunki dążenia, to cele główne, opis zaś wyników, które mają być uzyskane, to cele operacyjne. Nagajowa wyróżnia ogólne cele przedmiotowe - są one sformułowane w części wstępnej programu, i szczegółowe cele przedmiotowe, które ustala się dla każdej lekcji.

• 3. Kolejnym pojęciem, z którym każdy nauczyciel powinien się zapoznać, jest operacjonalizacja celów nauczania. Jest to zamiana celów ogólnych na cele operacyjne. W czasie tego działania „cele ogólne ulegają następującym zmianom : sprecyzowanie, uszczegółowienie, konkretyzacja i upodmiotowienie osiągającego cel” Procedura operacjonalizacyjna jest długa i żmudna, może zniechęcić najwytrwalszego nauczyciela, ale nie można zapominać, że jest to praktyka konieczna. Wyrażając cele jako zamierzone osiągnięcia, możemy sprawdzić, czy zostały osiągnięte, poza tym „połączenie dwu rodzajów celów wiąże cele nauczania z materiałem nauczania i wymaganiami, a więc umożliwia wprowadzenie pełnowartościowej treści nauczania. (...) Przez operacjonalizację celów nauczania uzyskujemy świadomość granicy użyteczności nauczania dla ukształtowania pożądanych postaw i planowość nauczania odpowiednich czynności.(...) jest ona zabiegiem pionierskim i bardzo kształcącym dla nauczycieli. Dopóki nasze programy nauczania zadowalają się formułowaniem niewiążących celów kierunkowych, jest także zabiegiem niezbędnym. Dzięki niej pozbywamy się deklaratywności w pracy szkolnej i uczymy doceniać określone umiejętności ucznia”.

4. Z klasyfikacją celów wiąże się jeszcze jedno zagadnienie, a mianowicie - taksonomia. Jest to hierarchiczna klasyfikacja celów, czyli uporządkowanie ich według ważności - od najniższych do najwyższych. Owa hierarchiczność polega na tym, iż „osiągnięcie niższych celów jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem osiągania wyższych celów.”

W Polsce pierwszą taksonomię opracował B. Niemierko. Nazywana jest taksonomią ABC, od tytułu książki, w której została przedstawiona. Obejmuje ona dwa poziomy celów, a w każdym z nich po dwie kategorie:

A. zapamiętanie

I. Wiadomości :

B. zrozumienie

C. stosowanie wiadomości w sytuacjach

typowych

II. Umiejętności :

D. stosowanie wiadomości w sytuacjach

problemowych

Formułując cele nauczania używamy czasowników operacyjnych, to znaczy takich, które określają nam, co uczeń powinien umieć zrobić.

Przy kategorii A zastosujemy m.in. takie czasowniki: nazwać, zdefiniować, wymienić, zidentyfikować, wyliczyć, przytoczyć.

Kategoria B wymaga określeń: streścić, wyjaśnić, zilustrować, rozróżnić.

Aby sformułować cele z kategorii C, użyjemy czasowników: rozwiązać, skonstruować, zastosować, porównać, sklasyfikować, narysować, scharakteryzować, zmierzyć, wybrać sposób, określić, zaprojektować, wykreślić.

Zaś ostatnia kategoria - D, wymaga użycia czasowników: dowieść, przewidzieć, zanalizować, wykryć, ocenić, zaproponować, zaplanować.

Na bazie taksonomii ABC powstała taksonomia osiągnięć w nauczaniu literatury. Opracował ją T. Patrzałek. Autor wyróżnił trzy kategorie, stopnie osiągnięć w literaturze, zaś wśród nich wyodrębnił poziomy i podkategorie:

I. Znajomość wiadomości z:

1. kontekstu;

2. utworu;

3. teorii.

II. Umiejętność analizy utworu:

1. opis:

1. brzmień i znaczeń (wyrazów i zdań);

2. rzeczywistości przedstawionej;

3. kompozycji;

4. utworu w kontekście i w teorii.

2. interpretacja:

1. utworu;

2. utworu w kontekście i w teorii.

III. Postawy

1. wartościowanie:

1. stosowanie kryteriów i ocena;

2. przekonania i upodobania.

2. udział

M. Nagajowa, ABC metodyki języka polskiego, WSiP, Warszawa 1990, s. 15

B. Niemierko, Cele kształcenia, W: Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, pod red. K. Kruszewskiego, PWN, Warszawa 1995, s. 10

R. I. Arends, Uczymy się nauczać, WSiP, Warszawa 1994, s. 77

J. Kulpa, W. Pasterniak, Metodyka nauczania języka polskiego w klasach V-VIII, Warszawa 1977, s. 17

B. Niemierko, Cele kształcenia, jw. , s.11 - 12

M. Nagajowa, ABC....; jw., s. 16

B. Niemierko, Między oceną szkolną a dydaktyką, WSiP, Warszawa 1997, s. 80

B. Niemierko, Między oceną szkolną a dydaktyką, WSiP, Warszawa 1997, s. 83

Niemierko, Między oceną..., s. 103

B. Niemierko, ABC testów osiągnięć szkolnych, WSiP, Warszawa 1975

Pisze o tym Ch. Galloway : „Głównym przedmiotem zainteresowania w nauczaniu i uczeniu się powinno być przede wszystkim zachowanie ucznia. Szczegółowe cele dydaktyczne powinny więc określać, co uczniowie potrafią zrobić, jeśli będą się uczyć, a nie ustalać, co robi lub co ma zrobić nauczyciel.(...) Cele szczegółowe

formułowane są z punktu widzenia ucznia i stanowią konkretne opisy jego zachowań.” Patrz. Psychologia uczenia się i nauczania, PWN, Warszawa 1988, s.58-59

Oczywiście są to tylko przykładowe czasowniki operacyjne podane dla ułatwienia posługiwania się taksonomią ABC

T. Patrzałek, Zarys taksonomii osiągnięć w nauczaniu literatury, W: Problematyka nauczania języka i literatury polskiej, cz. I, pod red. M. Inglota, Wrocław 1977, s. 89 - 124

Tamże

---