STYLISTYKA - 1. w XIX w. zbiór normatywnych zasad poprawnego i pięknego pisania lub mówienia, odpowiadający antycznej elocutio (retoryka); 2. w pocz. XX w. s. ukształtowała się jako dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisem, typologią i wyjaśnianiem sposobów ekspresji językowej: zainteresowania kształtem językowym dzieł lit. doprowadziły również do wyodrębnienia się s. jako działu poetyki. Sposoby określenia przedmiotu i zakresu badań s. zmieniały się w zależności od różnych rozumień podstawowego pojęcia stylu. Najważniejsze orientacje w tym zakresie to: 1. tzw. szkoła genewsko-francuska, której przedstawicielem był Ch. Bally: pojmuje ona styl jako indywidualny sposób posługiwania się językiem przez pisarza łub mówcę, mający na celu osiągnięcie swoistych wartości estetycznych. Zadaniem s. jest badanie wszelkich form językowych niezgodnych z normą, służących wyrażaniu emocji, pełniących funkcję ekspresywno-impresywną; 2. wywodząca się z estetyki B. Crocego (croceanizm), reprezentowana przez L. Spitzera i K. Vosslera tzw. szkoła neoidealistyczna (neoidealizm), która za przedmiot s. uznaje style indywidualne traktowane jako wyraz psychiki jednostki. Styl rozumiany jest w tym wypadku jako spontaniczna ekspresja, ujawniająca duchowy klimat „ja" głównie poprzez innowacje językowe, które śledzić należy przede wszystkim w najdoskonalszych dokumentach duszy narodu - dziełach lit.; 3. orientacja wywodząca się z tradycji rosyjskiej szkoły formalnej i kontynuowana przez czeskich strukturalistów (strukturalizm): w tym nurcie przedmiotem s. są normy i środki językowe użyte w wypowiedziach w rezultacie wyboru poczynionego ze względu na pełnione przez nie funkcje (funkcje wypowiedzi); 4. kierunek reprezentowany przez W. Winogradowa: przyjmuje się tu, że przedmiotem s. mogą być wszelkie rezultaty ludzkiej aktywności językowej, rozróżnia się jednak s. językoznawczą, która bada społeczne style funkcjonalne, oraz s. literacką zajmującą się stylem artystycznym, uzewnętrzniającym się poprzez indywidualny styl autora, styl dzieła, styl gatunku lit. lub styl epoki. S. literacka uważana jest za dział poetyki; 5. propozycja sformułowana przez M. Riffaterre, wg której przedmiotem badań s. są takie sposoby budowy tekstu, które stanowią odchylenia od normy językowej i powodują efekt nieprzewidywalności w procesie czytelniczego odbioru. Różnorodne propozycje badań stylistycznych płyną również z inspiracji gramatyki generatywnej. Por. pole stylistyczne, styl, stylometria.
STYL - sposób ukształtowania wypowiedzi polegający na określonym wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału językowego ze względu na cel przyświecający mówiącemu. Przy bardzo szerokim rozumieniu tej kategorii s. jest właściwy wszelkim przekazom werbalnym, ponieważ każda inicjatywa wypowiedzeniotwórcza wiąże się z nastawieniem na jakiś cel i nastawienie to decyduje, w mniejszym lub większym stopniu, o sposobie posługiwania się przez mówiącego lub piszącego środkami, jakich dostarcza mu system danego języka. W ściślejszym jednak rozumieniu s. to takie celowe ukształtowanie wypowiedzi, które charakteryzuje się bądź indywidualną wyrazistością i odrębnością na tle wypowiedzi zbudowanych w sposób standardowy („nienacechowanych"), zgodnych zwłaszcza z przeciętnymi normami języka literackiego, bądź też — przeciwnie odpowiedniością względem
norm stylistycznych realizowanych przez jakąś grupę wypowiedzi, W pierwszym wypadku mamy do czynienia ze s. indywidualnym, w drugim ze s. typowym. Pierwsza kategoria obejmuje zarówno s. dzieła literackiego, jak i s. autora; do drugiej kategorii zalicza się takie zjawiska jak s. gatunku literackiego, s. prądu literackiego, s. epoki, a w sferze pozaliterackich zjawisk językowych społeczne s. funkcjonalne. S. indywidualny wiąże się każdorazowo z jednostkową motywacją o charakterze ekspresywno-impresywnym; utrwala w sobie osobowe (psychologiczne i socjalne) cechy podmiotu; czyni z danej wypowiedzi (czy zespołu wypowiedzi tego samego autora) twór językowy naznaczony niepowtarzalnym piętnem, jedyny w swoim rodzaju. Dla s. typowego natomiast znamienne jest to, że właściwe mu reguły posługiwania się językiem powtarzają się w mniejszym lub większym zespole wypowiedzi; s. taki każdorazowo pozostaje w opozycji do analogicznych s. tego samego rzędu (np. s. gatunku do innych s. gatunkowych). Zarówno s. indywidualny, jak i s. typowy obejmować mogą wszelkie poziomy jednostek językowych: elementy brzmieniowe, leksykalne, składniowe, intonacyjno-rytmiczne (w tym sensie wiersz należy do domeny s.), a także ogólne schematy organizacji tekstu. Rolę dominanty stylistycznej mogą odgrywać jednostki rozmaitych poziomów, podporządkowując sobie lub neutralizując inne poziomy. W s. indywidualnym wartość stylistyczna środków językowych poddanych celowym operacjom wyboru, interpretacji i konstrukcji rodzi się z ich odchylenia lub sprzeciwu wobec ustalonych norm stylistycznych; inaczej w s. typowym, gdzie wartość taka kształtuje się jako wynik uległości wobec stosownej normy; s. indywidualny często pozostaje w konflikcie z konwencją stylistyczną (sam jednak może dawać początek takiej konwencji), natomiast s. typowy z natury swojej jest konwencjonalny. Przeciwstawienie s. indywidualnego i s. typowego nie wyklucza ich nieuchronnej współpracy w konkretnych inicjatywach wypowiedzeniotwórczych; jednostkowa ekspresja językowa musi odwoływać się do ustalonych schematów organizacji wypowiedzi, gdyż w przeciwnym razie nie mogłaby dotrzeć do odbiorcy. Z drugiej strony nawet najbardziej spetryfikowane formy wypowiedzi przez sam fakt konkretnego ich zastosowania w określonej sytuacji i w określonym celu w sposób konieczny ulegają minimalnej choćby indywidualizacji. Wyraziste współdziałanie s. indywidualnego i s. typowego charakteryzuje w szczególności wszelkie odmiany stylu artystycznego, w którym kanonizowane stereotypy wypowiedzi (formy narracji czy monologu lirycznego, system wersyfikacyjny itp), narzucające ramy aktywności językowej twórcy, podlegają nieustannej reinterpretacji ze względu na ekspresywne (funkcja ekspresywna wypowiedzi) i estetyczne (funkcja estetyczna wypowiedzi) zadania tej aktywności. Dziedzina zjawisk s. stanowi przedmiot zainteresowań stylistyki.
STYLIZACJA - celowe wprowadzenie do wypowiedzi realizującej określony styl pewnych istotnych właściwości stylu innego, będącego wzorcem stylizacyjnym, traktowanego jako obcy sytuacji nadawcy wypowiedzi. Wzorcem s. dla utworów lit. mogą być: style historyczne (np. historyczne fazy rozwoju języka, style minionych kierunków literackich, szkół i gatunków), style właściwe określonym warstwom kulturowym, innym niż ta, do której należy twórca dzieła, oraz style twórczości lit. tych warstw (np. style środowiskowe. terytorialne, style lit. ludowej); style pochodzące z innych kręgów kulturowych, czy też przynależne innym językom etnicznym; style będące odpowiednikiem innej niż literacka sytuacji komunikacyjnej (np. w przypadku skazu); sporadycznie wzorcem s. mogą być zjawiska pozajęzykowe (np. w wypadku onomatopei); wzorcem takim może być także styl indywidualny pisarza czy konkretnego utworu (pastisz). Pojedynczy utwór może odwoływać się do kilku wzorców jednocześnie (np. archaizacja i dialektyzacja w „Żywych kamieniach” W. Berenta). S. polega na przeszczepieniu do dzieła kształtowanego według stylu własnego właściwości i norm obcych. Wypowiedź stylizowana budowana jest na zasadzie wewnątrztekstowych opozycji elementów o różnej wartości stylistycznej i semantycznej, które na skutek tej opozycji zyskują szczególną wyrazistość i nabierają nowych zabarwień znaczeniowych. Jeden zespół tych elementów służy ewokowaniu wzorca i identyfikacji z nim, drugi odróżnieniu od wzorca i przywołaniu systemu macierzystego wypowiedzi. Wypowiedź stylizowana jest następowaniem jednostek językowych, które normalnie nie wchodzą ze sobą w syntagmatyczne relacje, lecz istnieją w obrębie obocznych i autonomicznych podsystemów, stanowiących konteksty interpretacyjne dzieła stylizowanego. Najwyrazistszym przejawem s. jest stylizowanie języka dzieła; może ono obejmować wszystkie warstwy, np. składnię, leksykę, brzmienie (stylizacja brzmieniowa), i realizować się na przestrzeni całego utworu lub tylko w jego części (np. w powieści tylko w wypowiedziach postaci). Każdy przejaw s. językowej jest w utworze celowym zabiegiem artystycznym i pełni w nim określone funkcje; ma zazwyczaj umotywowanie w sferze pozajęzykowej, np, w konstrukcji podmiotu literackiego czy postaci literackiej. Określająca s. zasada opozycji wewnątrztekstowej powoduje, że przywołaniu cudzych sposobów mówienia towarzyszy dystans wobec nich. Wypowiedź stylizowana jest wewnętrznie zdialogizowana i co najmniej dwugłosowa, ponieważ zderzają się w niej różne sposoby mówienia, podlegające wzajemnej reinterpretacji, która jest podstawą wytwarzania się nowych wartości znaczeniowych i artystycznych. W wypadku odwoływania się do stylów artystycznych s. jest sposobem oceny stylu minionego przez wprowadzenie go w kontekst strukturalny stanowiący rodzaj komentarza; jej wystąpienie jest dobitnym świadectwem konwencjonalności takiego stylu. Może być wyrazem uznania przydatności ukształtowanego przedtem stylu do celów nowych albo przejawem jego ośmieszającej negacji (parodia); jest więc wyrazem stanowiska twórcy wobec tradycji literackiej i sposobem włączenia dzieła w jej obszar. Pojawia się najczęściej w takich momentach procesu historycznoliterackiego, kiedy w obrębie panujących kierunków i tendencji rodzi się poczucie zużycia form własnych. Por. stylizacja biblijna.