Jolanta Kaczmarkowska
SP nr 1 Leszno
Przyczyny powstawania zachowań agresywnych oraz sposoby im zapobiegania
W życiu szkoły często występuje zjawisko agresywnego zachowania się dzieci. Ich zachowanie odbiega od oczekiwań i wymagań nauczycieli oraz norm współżycia społecznego. Stwarzają one określone trudności w pracy wychowawczej.
W młodszym wieku szkolnym agresja dość często ma jeszcze charakter bezpośredniej reakcji na trudności. Reakcji takich nie można akceptować, gdyż ich konsekwencja może być czyjaś krzywda. Nie muszą budzić większego niepokoju ze strony wychowawcy, ponieważ są one przejawem słabości procesów kontroli zachowania i wolno oczekiwać, że dziecko będzie umiało co raz lepiej je opanować. Jednakże stają się one problemem, gdyż zaczynają się powtarzać . jeśli wychowawcy i rodzice nie zwrócą należytej uwagi na zachowanie dziecka, może wytworzyć się nawyk agresywnego działania. Agresja może przyjąć w wieku późniejszym postać lekceważenia cudzych potrzeb, narzucania przemocą swojej woli, bezwzględnego zmuszania innych do uległości, naruszania zasad praworządności, wszczynania konfliktów, czynów chuligańskich i przestępczych.
Znając skutki do jakich może doprowadzić niepohamowana, czy też nie zwalczana agresja, należy dążyć do określonej przemiany agresywnych postaw uczniów. Przeciwdziałanie i zwalczanie agresji musi być oparte na wszechstronnej i pogłębionej znajomości jej przyczyn.
Słowo agresja pochodzi od łacińskiego „Agressio”, co oznacza napad, zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach.
Na to, że dziecko zachowuje o się agresywnie maja wpływ określone warunki jego rozwoju i sposoby wychowywania go.
A. Przyczyny agresji
1. Wpływ rodziny
Najważniejszą rolę w procesie kształtowania postaw dzieci spełniają rodzice. Źródłem agresji może być uczuciowe odrzucenie przez rodziców, unikanie czy stawianie nadmiernych wymagań. Takiej postawie rodziców towarzyszy na ogół krytyka, stosowanie kar, wyśmiewanie, lekceważenie osiągnięć dziecka, niepodejmowanie z nim jakichkolwiek form współpracy, a także nieliczenie się z jego rzeczywistymi możliwościami. Postępowanie takie prowadzi do deprywacji potrzeb dziecka, przede wszystkim potrzeb afiliacyjnych (potrzeby miłości, czułości, przynależności) oraz potrzeby bezpieczeństwa. Niezaspokojenie ich może wyzwalać u dzieci wiele rodzajów agresji.
Dzieci stają się agresywne wówczas, gdy w swej działalności napotykają wiele zakazów i ograniczeń, skutkiem czego również ich potrzeba aktywności ruchowej i poznawczej nie zostaje zaspokojona. Negatywnym oddziaływaniom rodzicielskim towarzyszą różnego rodzaju kary, w tym kary cielesne. Agresywność dzieci ma związek z częstością oraz intensywnością kar fizycznych stosowanych przez rodziców. Jak potwierdzają wyniki badań pedagogicznych, dzieci agresywne są częściej i surowiej karane niż dzieci nie przejawiające agresywności. Badania dowodzą, że dzieci karane za przejawy agresji przez rodziców zachowują się bardzo brutalnie poza domem - w szkole, wśród rówieśników. Do często popełnianych błędów przez rodziców należy też nieświadome uczenie agresji poprzez pobłażliwość i dawanie dziecku przyzwolenia na stosowanie agresji wobec innych (bądź mężczyzną, oddaj mu).
Do czynników zaburzających prawidłowy rozwój dziecięcej .należą nie tylko negatywne postawy rodzicielskie, ale niewłaściwe współżycie członków rodziny. Brak wzajemnego szacunku i równowagi wewnętrznej prowadzi do lekceważenia potrzeb fizycznych dzieci.
2. Wpływ szkoły
Wiele przyczyn agresywnego zachowania dzieci związanych jest ze szkołą, w tym: z jej organizacją (hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość, czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany, stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek,. Wśród innych czynników wymienić można te związane z relacjami nauczyciele - uczniowie, typu: chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów i złe komunikowanie się z nimi (poniżanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela, itp.), relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci oraz z procesem nauczania: zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości dzieci, niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów, mało uwagi poświęconej w rozładowanie napięć podczas lekcji, nuda i schematyczność. W szkole ponadto brak jest jasnych reguł życia oraz spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania i akty przemocy w szkole. Nauczycielom brak jest też konsekwencji i zgodności co do egzekwowania przyjętych norm a uczniom poczucia współodpowiedzialności za życie szkoły.
3. Agresja w szkolnych grupach rówieśniczych
Agresja bardzo wyraźnie widoczna jest też w szkolnych grupach rówieśniczych. Sprzyjają jej następujące czynniki:
- przekonanie o konieczności przejścia dzieci przez fazę bajek i traktowanie takich zachowań jako dopuszczalnych, bądź nawet korzystnych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia,
- wzrastanie w rodzinie, którą charakteryzuje chłód uczuciowy i przemoc,
- niewłaściwy klimat wychowawczy szkoły spowodowany brakiem kryteriów oceny wyników nauczania i zachowania uczniów,
- niedostatki w podmiotowym traktowaniu uczniów i rodziców przez kadrę pedagogiczną i personel administracyjny szkoły.
Dzieci mogą przyłączyć się do prześladowania kolegów, ponieważ naśladują osobę z grupy, ocenianą przez nich pozytywnie (odważna, silna), która zachowuje się agresywnie, widzą, że używający przemocy uczeń odnosi korzyści, nie traci swej popularności, naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych. W grupie rozmywa się ponadto odpowiedzialność (jeżeli jest się jednym z wielu odpowiedzialność słabnie i zmniejsza poczucie winy).Długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, że uczniowie zmieniają do niej swój stosunek; prześladowanie ofiary czyni ją w oczach dzieci mniej wartościową, zasługuje na taki los - poczucie winy maleje, wyrzuty sumienia słabną.
4. Wpływ mediów na zachowania agresywne dzieci i młodzieży
Na powstawanie agresywnego zachowania dzieci wpływ mają także media. Dzieci wyraźnie uczą się agresji, gdy:
- pokazywana forma przemocy przynosi sprawcy satysfakcje, nagrodę lub nie jest ukarana,
- jest demonstrowana przez atrakcyjna osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamić,
- jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób,
- jest usprawiedliwiona wyższymi racjami społecznymi,
- jest pokazywana realistycznie i atrakcyjnie (można ją naśladować).
Media obniżają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyższają próg tolerancji wobec przemocy, szczególnie, gdy nie pokazują cierpienia, krzywdy ofiary przemocy, nie ukazują negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po zastosowaniu przemocy znika, napastnik rozluźnia się.
B. Czynniki zapobiegające powstawaniu agresji
1. Otwarte mówienie o swoich uczuciach.
Jednym z uczuć prowadzących do powstawania zachowań agresywnych jest gniew. Istnieją jednak formy wyrażania gniewu, które nie wiążą się bezpośrednio ze stosowaniem przemocy. Jedna z nich jest jasne komunikowanie otoczeniu, że jest się złym i podanie przyczyn swego złego samopoczucia. Przyznanie się do własnej złości łagodzi doświadczane napięcie i poprawia samopoczucie. Prawdopodobnie najlepszym wyjściem jest powiadomienie o odczuwanej złości tej osoby, która ją wywołała. Jednak określone korzyści może także dać podzielenie się swoimi negatywnymi uczuciami z kimś innym.
2. Przeprosiny jako sposób na rozładowanie gniewu.
Frustracja prowadzi do agresji, jeśli osoba jej doświadczająca jest przekonana, że człowiek, który uniemożliwił jej osiągnięcie zamierzonego celu nie miał złych intencji. Skutecznie przeciwdziałać czyjejś agresji może osoba, która przyczyniła się do jej frustracji. Wystarczy, że poczuje się odpowiedzialna za swoje działania, przeprosi i obieca, że dana sytuacja więcej się nie powtórzy.
3. Modelowanie nieagresywnego zachowania.
Dzieci zachowują się agresywnie często dlatego, że są obserwatorami agresywnych zachowań innych ludzi (rodzice, rówieśnicy, itp.). Dowiedziono, że udostępnianie dzieciom wzoru zachowania nieagresywnego powoduje, że w sytuacji prowokacji o wiele rzadziej reagują agresją.
4. Trening umiejętności komunikacyjnych i strategii rozwiązywania problemów.
W większości społeczeństw najbardziej skłonne do rozwiązywania problemów interpersonalnych poprzez przemoc są osoby, które nie mają właściwie rozwiniętych umiejętności społecznych.. Dlatego jednym ze sposobów zapobiegania agresji jest kształcenie ludzi w zakresie konstruktywnego wyrażania gniewu i krytycyzmu, negocjowania i poszukiwania kompromisu w przypadku zaistnienia konfliktów oraz wrażliwości na potrzeby i pragnienia innych.
5. Rozwijanie empatii.
Amerykanie Seymour Fesbach i Norman Fesbach dowiedli, że rola empatii w zapobieganiu agresji nie budzi wątpliwości. Zauważyli, że jeśli nie znajdziemy sposobu dehumanizacji potencjalnej ofiary naszego ataku, to celowe zadanie jej bólu będzie sprawiało nam trudności. Dlatego , gdy USA toczyły wojny z narodami azjatyckimi, żołnierze często posługiwali się w odniesieniu do Azjatów określeniem „żółtek”. W ten sposób dokonywał się proces dehumanizacji, który pozwalał usprawiedliwić wszelkie akty okrucieństwa. Znacznie łatwiej jest użyć przemocy wobec ”żółtka” niż wobec drugiego człowieka.
Im więcej dziecko przejawia empatii, tym jest mniej skłonne do zachowań agresywnych. W związku z tym szczególny nacisk należy położyć na wyrobienie zdolności rozpoznawania cudzych emocji. Cel ten jest osiągany dzięki odgrywaniu przez dzieci ról w warunkach prowokujących odmienne emocje.
Bibliografia:
Baryłka A., Wpływ rodziny na powstawanie agresji u dzieci. w: Problemy opiekuńczo - wychowawcze, nr 9/2000
Frączek A., Agresja wśród dzieci i młodzieży. Kielce 1996
Grochulska J., Agresja u dzieci. Warszawa 1993
Grochulska J., Reedukacja dzieci agresywnych. Warszawa 1982
Lipińska J., Opieka, wychowanie, terapia. Warszawa 1999
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968
Stach R., Zachowanie agresywne. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1989