ABC terminów
i pojęć psychologicznych
oprac. MAG
Coraz częściej podczas dyskusji specjalistów zgłaszana jest potrzeba definiowania pojęć, a brak takich definicji wskazywany jest jako częste źródło nieporozumień. Psychologia to bogata i dynamicznie rozwijająca się dziedzina. Oferuje nie tylko wiele teorii wyjaśniających dane zjawisko, ale także różne sposoby jego rozumienia i definiowania. W artykułach publikowanych w specjalistycznych czasopismach, także w Remedium, pojawiają się terminy, które warto przybliżyć Czytelnikom, pokazując nie tylko ich znaczenie, ale również historię i zastosowanie. Będziemy to robić w nowym cyklu ABC terminów i pojęć psychologicznych, w którym w szczególności znajdą określenia używane w profilaktyce zachowań problemowych oraz promocji zdrowia.
A jak agresja
Terminem agresja (łac. aggresio - napaść) w psychologii określa się zachowania, ukierunkowane na zewnątrz lub do wewnątrz, mające na celu spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej. Psychologowie często odróżniają agresję od przemocy, wskazując, że celem pierwszej jest zaszkodzenie ofierze, a drugiej - wywarcie na nią pewnego rodzaju wpływu. Obecnie trudno znaleźć jedną definicję, która byłaby powszechnie akceptowana.
Jak podkreśla Elliot Aronson, agresja jest działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu (Aronson 2000). Może mieć charakter werbalny, jak i fizyczny.
Zgodnie ze słownikiem psychologii (Reber 2000) na ogół pojęcie "agresja" określa takie działania, co do których można przypuszczać, że ich przyczyną jest:
strach lub frustracja;
pragnienie wywołania strachu bądź frustracji u innych;
tendencja do forsowania własnych poglądów czy interesów.
Sposoby rozumienia terminu agresja powiązane są zwykle z przyjmowaną koncepcją teoretyczną. Etologowie traktują agresję jako ewolucyjnie zdeterminowany (instynktowny) wzorzec reagowania na specyficzne bodźce (np. zajęcie czyjegoś terytorium lub atak na potomstwo). Badacze proponujący teorię agresji instynktownej (teoria frustracji - agresji) są zdania, że przyczyną zachowań agresywnych są nieprzyjemne sytuacje i stany - frustracje. W teorii tej zachowania agresywne są zwykle sprowokowane przez czynniki zewnętrzne, które wywołują u ludzi nieprzyjemne stany wewnętrzne. Instynktowną reakcją na nie jest zachowanie agresywne. Badacze, którzy łączą agresję z frustracją, definiują ją jako każdą reakcję na frustrację.
Teoretycy z nurtu uczenia się społecznego wyrażają przekonanie, że zachowań agresywnych uczymy się przez obserwację i naśladowanie oraz otrzymywanie za nie wzmocnień. Niektórzy badacze określają agresję raczej jako wrodzony popęd, a nie zachowanie. Tak rozumiana agresja występuje w teoriach psychologii głębi, np. w psychoanalizie i psychologii ewolucyjnej oraz po części w neuropsychologii. Agresja jest tu popędem wrodzonym, który działa podobnie jak popęd seksualny. Napięcie popędowe kumuluje się i co pewien czas musi zostać rozładowane w odpowiednim zachowaniu. Ludzie różnią się siłą popędu oraz dojrzałością mechanizmów, które przekładają siłę popędu (impuls popędowy) na zachowanie.
W psychologii wyróżniana jest m.in.:
agresja wroga - która ma na celu zranienie lub zadanie bólu. Agresję wrogą poprzedza gniew.
agresja instrumentalna - służąca innemu celowi niż zranienie lub zadanie bólu, np. zastraszenie, usunięcie konkurencji itp. Jej efektem może być krzywda fizyczna, ale nie stanowi ona celu działania. Przykładem może być zachowanie obrońców w meczu piłkarskim, którzy próbując przejąć piłkę mogą zadać ból przeciwnikowi (jednak nie to było ich zamiarem).
agresja prospołeczna - chroniąca interesy społeczne.
agresja indukowana - powstająca w efekcie psychomanipulacji.
agresja odroczona oraz
autoagresja (zachowanie autoagresywne) - agresja skierowana na własną osobę.
Autoagresja to działanie mające na celu spowodowanie sobie psychicznej albo fizycznej szkody. Wynika z zaburzenia instynktu samozachowawczego, który wyraża się tendencją do samouszkodzeń zagrażających życiu. Autoagresja bywa elementem takich zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, jak borderline, psychopatia czy schizofrenia. Autoagresja może prowadzić do samookaleczeń (bezpośrednia), może też polegać na prowokowaniu i poddawaniu się agresji innych (pośrednia).
Jednym z ważnych pytań psychologii jest nie tylko kwestia przyczyn, źródeł i mechanizmów agresji, ale także to, w jaki sposób hamować zachowania agresywne. Czy surowa kara jest właściwą metodą przeciwdziałania agresji u dzieci? Niewątpliwie konsekwentne karanie jakiegoś zachowania zmniejsza częstotliwość jego występowania. Jednak warto pamiętać, że osoba wymierzająca karę (a karanie przybiera na ogół formę przemocy) staje się wzorem zachowania agresywnego (modelowanie). Dzieci traktowane surowo, karane - jako dorośli wykazują skłonności agresywne. Warto przywołać przykład Davida Olweusa pracującego w norweskim szkolnictwie, który zainicjował na początku lat 90. szkolenia nauczycieli w zakresie rozsądnych i szybkich interwencji w sytuacjach przemocy szkolnej. Stosowanie błyskawicznych, ale niezbyt dolegliwych kar okazało się skuteczne w hamowaniu zachowań agresywnych, zwłaszcza u młodszych dzieci. Liczba przypadków znęcania się uczniów nad rówieśnikami zmniejszyła się wówczas w szkołach o 50 proc. W odniesieniu do osób dorosłych efektywne w zapobieganiu aktom przemocy jest - zgodnie z wynikami badań - stosowanie kar o średnim stopniu dolegliwości, za to wymierzanych konsekwentnie.
Ważne pojęcia:
Etologia - dziedzina zajmująca się badaniami zachowań zwierząt - dziedziczonych jak i nabytych oraz ich aspektem przystosowawczym, rozwojem osobniczym, orientacją przestrzenną, zachowaniami społecznymi. Twórcą etologii jest Konrad Lorenz.
Popęd - nazwa ogólna różnorodnych wewnętrznych czynników wpływających na zachowanie zwierząt, w szczególności człowieka.
Psychologia ewolucyjna - jeden z nowszych obszarów badań psychologii; tłumaczy ludzkie zachowania jako wynik ewolucji biologicznej i kulturowej.
Frustracja - zespół przykrych emocji związanych z niemożnością realizacji potrzeby lub osiągnięcia określonego celu.