Teoria wymiany
Teoria wymiany powstała jako reakcja na funkcjonalizm, który koncentrował się na wpływie jakiegoś zjawiska na system. Nie jest to jednolita teoria, ale raczej zespół teorii, opisujących świat społeczny jako układ wymian dóbr (materialnych i niematerialnych) pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Teoretycy wymiany społecznej postrzegają każdą interakcję w charakterze transakcji - "coś za coś". Jest to jakby "teoria interesu własnego jednostki". Jeżeli człowiek podejmuje jakiekolwiek działanie, to robi to z perspektywą korzyści dla siebie. Często jest to pożytek niematerialny, w postaci np. szacunku od innych, posłuszeństwa, satysfakcji itd.
Teoria wymiany Homansa
Wg George'a Homansa "zachowanie społeczne jest wymianą dóbr materialnych, ale i niematerialnych, takich jak symbole aprobaty i prestiżu."[1] Wszystkie organizacje społeczne powstały na zasadzie działania sieci wymian międzyjednostkowych. W organizacji potrzeby danej jednostki są spełniane przez inne jednostki należące do tej organizacji. Stworzył on też szereg twierdzeń, wśród nich twierdzenie o sukcesie, twierdzenie o deprywacji - nasyceniu i twierdzenie o agresji. Twierdzeń tych jest łącznie siedem, a zdaniem wieńczącym tę listę jest twierdzenie o racjonalności, które mówi, że jednostka z dwóch alternatywnych działań wybierze te, które daje jej największe prawdopodobieństwo osiągnięcia większej korzyści.
Podstawowe twierdzenia:
o sukcesie: im częściej działanie jednostki jest nagradzane, tym bardziej prawdopodobne jest podjęcie przez nią tego działania.
o bodźcu: jeżeli w przeszłości wystąpienie określonego bodźca lub zespołu bodźców było okolicznością, w której działanie jednostki zostało nagrodzone, to im bardziej prawdopodobne jest, że jednostka podejmie to lub podobne działanie.
o wartości: im bardziej działanie jest dla jednostki wartościowe, tym jest prawdopodobne, że będzie ona przejawiała to działanie.
o deprywacji-nasyceniu: im częściej w niedawnej przeszłości jednostka otrzymała określoną nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej każda następna jednostka tej nagrody.
frustracji-agresji: jeżeli działanie jednostki nie doprowadza do otrzymania nagrody lub jednostka otrzymała karę, której się nie spodziewała, zareaguje gniewem, a w gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartości wynagradzające.
Teoria wymiany Petera Blaua
Peter Blau wprowadził do analizy procesów wymiany pojęcie "użyteczności krańcowej", które mówi o tym, że "im więcej oczekiwanych nagród jednostka uzyskuje w wyniku określonej czynności, tym mniej wartościowa jest ta czynność i tym mniej prawdopodobne będzie jej podjęcie"[2]. Chodzi o to, że jeśli w wyniku wykonywania jakiejś akcji otrzymujemy nagrody, to im więcej już otrzymaliśmy tym mniejszą wartość będzie miała dla nas kolejna porcja tej nagrody. Kolejnym pojęciem wprowadzonym przez Blaua jest pojęcie "normy wymiany sprawiedliwej", które wskazuje jaki powinien być stosunek nagród do kosztów w danej relacji wymiany. Jeśli normy te zostają zachwiane, strona pokrzywdzona może ujawniać zachowania agresywne. Koncepcja Blaua różni się tym od koncepcji Homansa, że przewiduje sytuacje konfliktowe. Równowaga w jednej relacji jest opłacona zaburzoną homeostazą w innej. Jeszcze jedno pojęcie Blaua to "atrakcyjność społeczna" czyli postrzeganie możliwości uzyskania nagrody. Jest to zdaniem tego socjologa czynnik konieczny do zaistnienia stosunku wymiany, który opiera się na przeświadczeniu, że ludzie, którzy "udzielają nagród, będą z kolei otrzymywać nagrody jako zapłatę za dostarczone dobra"[3]. Są cztery typy (klasy) nagród: pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek (poważanie) oraz uległość. Z nich największą wartość ma uległość, potem szacunek, akceptacja, zaś najmniej stosowną nagrodą w stosunkach wymiany społecznej są pieniądze.
Uległość jest najcenniejszą nagrodą ponieważ dla Blaua wiąże się nieodłącznie ze stosunkiem władzy, a ten z kolei niesie za sobą możliwość odmawiania nagród tym, którzy nie chcą podporządkować się normom. Władza rodzi się wtedy, kiedy wartość świadczonych usług przewyższa wartość usług otrzymywanych w zamian. Jeśli ludzie mają do wyboru jedno tylko lub niewiele alternatywnych źródeł nagród, wtedy również dochodzi do wymuszenia uległości. Jest to dodatkowo ułatwione, jeśli obdarowywane osoby nie mają możliwości zastosowania środków przymusu i przeciwstawienia się osobie świadczącej usługi. Niemożność obejścia się bez danych nagród również wpływa dodatnio na sposobność do wymuszania uległości przez osobę dysponującą tymi nagrodami.
Krytyka
Teorie wymiany były i są nadal często krytykowane za brak świeżości, oczywistość niektórych twierdzeń, za pomijanie istnienia sytuacji przymusowych. Najczęściej można spotkać się ze zdaniem, że ten punkt widzenia zawęża życie społeczne i stosunki między ludźmi tylko do wartości materialnych.
Teoria konfliktu
Teoria konfliktu - jeden z podstawowych paradygmatów w socjologii, konkurujący przede wszystkim z funkcjonalizmem. Właściwie nie jest to jedna spójna teoria, lecz zbiór podejść teoretycznych, które eksponowały pomijany często w analizach funkcjonalistów konflikt społeczny.
Geneza teorii konfliktowych wywodzi się w głównej mierze z opracowań teoretycznych Karola Marksa i Maxa Webera i Georga Simmla.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Karola Marksa
Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiększają się nierówności w dostępie do dóbr.
Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości podporządkowane będą wyraźniej kwestionowały taki porządek społeczny.
Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w wyniku istnienia nierówności.
Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej w efekcie czego rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Maxa Webera
Zbiorowości zdominowane prędzej będą wchodzić w konflikt ze zbiorowościami dominującymi, jeśli odmówią im legitymizacji władzy.
Prawdopodobieństwo konfliktu między zbiorowościami dominującymi i zdominowanymi jest większe wówczas, gdy na czele zbiorowości podporządkowanych staną przywódcy charyzmatyczni.
Ujęcie procesów konfliktowych przez Georga Simmla
Gwałtowność konfliktu wzrasta w sytuacji, gdy strony konfliktu są solidarne w działaniach konfliktowych wobec swoich przeciwników oraz ich członkowie postrzegają jako konflikt wartości, a więc konflikt dotyczący całej zbiorowości, a nie tylko własnych interesów.
Konflikt wywołuje następujące skutki dla stron w nim uczestniczących:
Ujednoznaczniają się granice grup
Następuje zwiększenie stopnia centralizacji władzy
Zmniejsza się tolerancja wobec dewiacji wewnątrz zbiorowości.
W późniejszym okresie paradygmat ten rozwijany był głównie przez Ralfa Dahrendorfa, Lewisa Cosera, a także przez Immanuela Wallersteina, Charlesa Millsa czy Randalla Collinsa
Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, wg której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.
Terminu „symboliczny interakcjonizm” po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta dobrze oddaje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi między świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.
"Ojcem" I.S. jest George Herbert Mead, który dokonał syntezy teorii Williama Jamesa, Charlesa H. Cooley'a i Johna Dawey'a w jedną - opisującą społeczeństwo jako: skonstruowane wzory uporządkowanego działania, które utrzymują się i zmieniają dzięki interakcji symbolicznej między jednostkami i wewnątrz nich.
Podstawowe założenia:
Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy.
Znaczenia pochodzą z interakcji.
Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.
Czterema podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:
Umysł - rozumiany jako proces; proces myślenia, który pociąga za sobą umiejętność "rozważania" alternatywnych możliwości działania - są to tzw. próby generalne w wyobraźni
Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności
Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania
Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą samowystarczalną zbiorowość.
Interakcjonizm symboliczny zazwyczaj opiera się na badaniach z wykorzystaniem metod jakościowych.
Etnometodologia - orientacja badawcza w socjologii wywodząca się z nurtu interakcjonistycznego i fenomenologii oraz perspektywy dramaturgicznej.
Etnometodologia opisuje wypracowywane w codzienności potoczne metody (dosłownie metody ludowe - ethno), które regulują wzajemne interakcje oraz dzięki którym ludzie porządkują swój świat społeczny. Pojęcie etnometodologii zapożyczone zostało z etnografii, w której badano potoczną wiedzę ludów i społeczności. W odróżnieniu od interakcjonistów, etnometodologów interesuje to, w jaki sposób ludzie wspólnie osiągają wrażenie, że istnieją wspólne reguły czy wartości. Etnometodologia próbuje określić metody, dzięki którym ludzie są w stanie osiągnąć wspólne definicje sytuacji i poczucie porządku społecznego.
Funkcjonalizm to w socjologii i antropologii jedna z ważniejszych orientacji badawczych, mająca znamiona paradygmatu (i za takowy uważana w typologii paradygmatów socjologicznych Burrella i Morgana), zapoczątkowana w badaniach antropologicznych Bronisława Malinowskiego i Alfreda Radcliffe-Browna w latach dwudziestych XX wieku, rozwijana później przede wszystkim przez Roberta K. Mertona, Talcotta Parsonsa, Jeffreya Alexandra i Niklasa Luhmanna.
W ujęciu funkcjonalnym, społeczeństwo postrzegane jest jako system wzajemnie powiązanych ze sobą elementów kulturowych, pełniących funkcje na rzecz równowagi całości. W nowszych koncepcjach teoretycznych (J. Alexander, N. Luhmann) zakłada się, że ład społeczny nie jest czymś koniecznym, bada się raczej warunki, w których społeczny system może zachowywać wewnętrzną równowagę.
Teoria socjologiczna Talcotta Parsonsa - notatka z Kłoskowskiej
Tytułem wstępu:
Teoria socjologiczna Talcotta Parsonsa wyrosła z oddziaływań europejskiej socjologii przełomu XIX i XX wieku, wśród których naczelne miejsce przypada wpływom Maxa Webera i E. Durkheima. W dziedzinie ekonomii oddziaływały nań najsilniej pewne koncepcje Sombarta, Veblena, Marschalla, a nawet teoria uczuć moralnych Smitha - a więc pomysły teoretyczne krytykowane z racji ich psychologizmu.
Parsons postulował wizję społeczeństwa pojmowanego jako analogię do biochemicznej całości organizmu. Rozwinął on swą teorię socjologiczną opierając się na bardzo różnorodnych elementach. Zsyntetyzował je, przyjmując za fundament teoretyczny koncepcję działania, jako ogólnej płaszczyzny odniesień służącej analizie zjawisk społecznych.
Zasadnicze założenia teoretyczne
Koncepcja działań ludzkich:
Działanie ludzkie pojęte jest tutaj jako system. Działanie realizuje się w sytuacji, na którą składa się aktywny podmiot i jego ludzki partner uczestniczący we wzajemnych relacjach, przedmioty fizyczne nie reagujące w toku interakcji, oraz przedmioty kulturowe - zobiektywizowane symboliczne elementy tradycji kulturowej, a zwłaszcza normy i wartości.
Działania ludzkie pojęte są jako długi łańcuch wyborów, wyznaczonych przez cel dążenia i kulturowe kryteria wartości. Skierowanie działania na cel - czyli jego orientacja - przejawia się w dwóch zasadniczych typach:
Orientacji motywacyjnej - właściwej jedynie jednostkom ludzkim.
Orientacji na wartości - określającej także działanie zbiorowości.
Orientacja motywacyjna wiąże się ściśle z funkcjonowaniem osobowości; obejmuje 3 subkategorie:
Działanie poznawcze
Katektyczne - polega na dążeniu do pewnych celów odczuwanych jako źródło przyjemności i zaspokojenia, oraz na odrzucaniu innych. Kateksja jest zatem mechanizmem wybiórczym reakcji człowieka; jest ona utożsamiana z systemem kar i nagród w teorii zachowania.
Wartościujące.
Klasyfikacja typów działań społecznych:
Orientacja instrumentalna - polega na poszukiwaniu środków realizacji celu
Orientacja ekspresyjne - zmierza do bezpośredniego zaspokojenia pragnień, uzyskania zadowolenia i wiąże się najściślej z motywacją katektyczną.
U Parsonsa oba te typy orientacji stosowane są w analizie zarówno całych systemów społecznych, jak i osobowości, zaś koncepcja działań ludzkich stanowi zaledwie element analizy bardziej złożonych systemów tj. systemu społecznego, osobowości i kultury. Teoria Parsonsa ma charakter funkcjonalno - strukturalny, on zaś w tych trzech kategoriach złożonych tworów społecznych widzi całości współzależnych i uporządkowanych elementów. Struktury bardziej złożone wyłaniają się z bardziej elementarnych, przy czym nie mogą być zredukowane do prostej ich sumy.
W rzeczywistości empirycznej system społeczny, osobowość, kultura stanowią jedną całość, w ujęciu analitycznym zostają wyodrębnione jako struktury funkcjonujące, odmienne od siebie i od swych elementów składowych, lecz analizowane przy zastosowaniu tej samej płaszczyzny odniesienia, którą stanowi system działań.