nr 10 (143) "Edukacja i Dialog"
grudzień 2002
Rysowanie jako akt twórczy jest ważne nie tylko z punktu widzenia dziecka, wyrażającego siebie w sposób graficzny, ale również z pozycji dorosłego, który dzięki dziecięcym obrazkom może obserwować rozwój podopiecznego.
Aneta Łosiewicz
Rysowanie odzwierciedla myślenie dziecka
Badania, które przeprowadziłam wraz z kolegami w jednym z warszawskich przedszkoli, miały na celu zaobserwowanie zmiany rozwojowej u dzieci w wieku 6-7 lat na podstawie ich rysunków. Naszym założeniem było wprowadzenie czynnika stymulującego, jakim jest czytanie dzieciom książek, który posłużyłby do wyjaśnienia różnicy powstałej w ciągu kilku miesięcy w sferze aktywności plastycznej. Już po pierwszym etapie badań możemy określić specyfikę rysunku dzieci w późnym wieku przedszkolnym oraz wyodrębnić różnice w poziomie wykonania prac plastycznych pomiędzy badanymi dziećmi.
Późny wiek przedszkolny to czas wielkich zmian w życiu dziecka. Potrafi ono już chodzić, mówić, rysować, zaczyna kreślić pierwsze litery i słowa. Dzięki temu jest bardziej samodzielne, ale również łatwiej z nim nawiązać kontakt. Dziecko może zadawać pytania, wyrażać swoje myśli, jak również nakłaniać innych do respektowania swojego zdania i potrzeb. Świat zewnętrzny staje się dla niego terenem ciągłej eksploracji i nowych odkryć. Dziecko uczy się spontanicznie, poprzez zabawę zdobywa nowe umiejętności lokomocyjne, percepcyjne i społeczne. Jest to szczególnie ważny okres dla tzw. małej motoryki - związanej z czynnościami manualnymi, takimi jak pisanie, rysowanie, wycinanie, ale także codziennymi czynnościami wymagającymi precyzji, takimi jak ubieranie się czy wiązanie butów.
Rozwój umiejętności pisania umożliwia dziecku rozumienie znaków i symboli, które znajdują się w otoczeniu, np. znaków drogowych, symboli informacyjnych w sklepie, na poczcie, na przejściu dla pieszych. Jest to nauka mimowolna. Dziecko interesuje wszystko, co dzieje się wokół, a zabawa, która jest podstawową formą aktywności w tym wieku, umożliwia nabywanie takich właśnie umiejętności społecznych, intelektualnych czy ruchowych.
Zabawa odgrywała znaczną rolę podczas przeprowadzonego przez nas badania dzieci przedszkolnych. Był to szczególny rodzaj zabawy - "zabawa na niby". Dzieci miały do dyspozycji "zaczarowane pudło". Wewnątrz znajdowały się szmatki, drewniane łyżki, garnki, koraliki, stempelki, gazety i inne przedmioty, które stawały się tworzywem w rękach dzieci. Okazało się, że dzieci nie potrzebują gotowych "produktów", by bawić się w dom lub sklep.
Zabawa stała się punktem wyjścia do dalszej pracy z dziećmi, która polegała na narysowaniu sytuacji społecznej, w której przed chwilą brały udział. Dzieci miały narysować to, w co się bawiły. To zadanie przysporzyło im wiele emocji, gdyż zdolności manualne dziecka na tym poziomie rozwoju nie są na tyle rozwinięte, by odzwierciedlić świat jego wyobraźni na kartce papieru. Brakuje im jeszcze odpowiedniego narzędzia, by móc wyrazić to, co widziały, robiły, co się z nimi działo. Dlatego podczas rysowania były nieuniknione komentarze, wzajemna wymiana zdań, a nawet wzajemna krytyka.
Późny wiek przedszkolny jest szczególny ze względu na relacje dzieci w grupie. Chłopcy i dziewczynki wolą bawić się oddzielnie, co wynika z poczucia wspólnoty z własną płcią i co sprzyja uczeniu się ról społecznych (Brzezińska 2000). Pomimo to potrafią działać wspólnie, w zespole, a także współpracować z nauczycielem podczas zajęć edukacyjnych. Jest to czas, kiedy przedszkolak przygotowuje się do nowej roli w jego życiu, jaką jest bycie uczniem w szkole. W wieku 6-7 lat dzieci potrafią kontrolować już swoją ruchliwość i skupić na dłużej uwagę na wykonywanym zadaniu. Umieją słuchać wychowawcy i rozumieją jego polecenia. Dziecko potrafi również przewidzieć konsekwencje swojego zachowania, co świadczy o rozwoju myślenia przyczynowo-skutkowego, np. podczas zajęć plastycznych, na których będzie malowało farbami, pod kartkę podkłada gazetę, by nie poplamić stołu. Wszystkie te umiejętności są niezbędne w kolejnej fazie rozwojowej, jaką jest wiek szkolny.
Źródła stymulacji
W tym wieku, jak i we wcześniejszych fazach rozwoju, najważniejszą formą aktywności jest zabawa. Z czasem jednak przekształca się ona w pracę (Debesse 1996). Praca jest tutaj rozumiana jako zaprogramowane przez wychowawcę działanie, któremu dziecko się poddaje. Wiedza o świecie jest zdobywana również poprzez zorganizowaną formę czasu, jaką jest czytanie lub pisanie. U dziecka pojawia się gotowość do podejmowania działań nastawionych na osiągnięcie celu, umiejętność organizowania sobie warunków działania, zdolność do znoszenia dłużej trwających nieprzyjemności (Brzezińska, Burtowy 1992).
Dominacja jednej tylko formy aktywności nie prowadzi do rozwoju. Gdy nauczyciel mówi dokładnie, co dziecko ma zrobić i w jaki sposób, motywacja wewnętrzna dziecka i zainteresowanie przedmiotem spada. Gdy nauczyciel określa granice i sposób działania, uniemożliwia rozwój twórczej aktywności dziecka. Jednocześnie spontaniczne działanie dziecka samo w sobie również nie jest rozwijające, gdyż nikt nie stawia przed nim wymagań, które mogłoby spełnić. Może powtarzać wyuczone schematy, w konsekwencji nie odkrywając niczego nowego. Najbardziej korzystnym rozwiązaniem jest połączenie wymagań wychowawcy z akceptacją i wsparciem indywidualnych działań dziecka. Stworzenie odpowiednich warunków, zorganizowanie przestrzeni, dyskusja, porady, konfrontacja mogą pomóc w realizacji pomysłów przedszkolaka z jednoczesnym ich ukierunkowaniem i stymulacją zewnętrzną przez opiekuna.
Z pracą i nauką jest bezpośrednio związana aktywność językowa. Dzieci w tym wieku opanowały już podstawy gramatyki oraz wymowy języka, rozszerzając teraz zasób swych słów o 5000 do 10 000 rocznie. Rozumienie słów, związane z ich ciągłym przyswajaniem, jest niezbędne do prawidłowego wykonywania poleceń nauczyciela. Coraz trudniejsze zadania i wymagania, które stawia on przedszkolakom, wiążą się niekiedy z długimi objaśnieniami i wskazówkami. Język jest również niezbędny do tworzenia fikcyjnej rzeczywistości podczas zabawy. Dzieci umawiają się, że będą strażakami, policjantami, mamusiami itd. Wówczas świat dziecięcej wyobraźni jest wspierany przez sferę językową. Przede wszystkim jednak język pozostaje podstawowym instrumentem porozumiewania się i komunikowania swoich potrzeb. Głośne czytanie dziecku pozwala mu najszybciej przyswoić i opanować tę trudną umiejętność.
W późnym wieku przedszkolnym ważna jest również aktywność plastyczna. Dzieci nie tylko mogą w ten sposób wyrażać swoje ukryte uczucia, ale również rozwijają swoje umiejętności graficzne. Pewność kreski i wyćwiczenie ruchu ręki są ważne ze względu na naukę pisania, która sprawia wiele trudności z powodu wymaganej precyzji i koordynacji ruchów. Aktywność plastyczna rozwija również poczucie estetyki, zwłaszcza wtedy gdy twórczy nauczyciele pozwalają korzystać dzieciom z różnorodnych materiałów, tworzyw, środków wyrazu: wycinanek, plasteliny, gliny, farb, kredek, flamastrów, kartonów, resztek tkanin itd. W ten sposób rozwijają one swoją wyobraźnię twórczą, ale również odtwórczą, jeżeli ich zadaniem jest przerysowanie jakiegoś przedmiotu czy postaci. Rozwijają się także takie funkcje poznawcze, jak uwaga, pamięć i myślenie konkretno-obrazowe.
Rysunek - narzędzie przekazu
Rysunek jest nie tylko narzędziem przekazu, którym posługują się dzieci, ale również narzędziem dla nauczycieli czy psychologów, które umożliwia poznanie myśli, uczuć, a także możliwości intelektualnych dziecka. Podczas badań, które przeprowadziliśmy w przedszkolu, dzieci miały za zadanie narysować pana i panią. Jest to polecenie zaczerpnięte z "Testu rysunku postaci ludzkiej" Goodenough-Harris, który zakłada, że różnice w rysunkach pomiędzy dziećmi są związane z różnicami ich poziomu intelektualnego. Interpretacja tego testu opiera się na analizie szczegółów uwzględnionych lub nieuwzględnionych na rysunku dziecka. Drugi rysunek, jaki miały narysować dzieci, dotyczył konkretnej sytuacji społecznej, w której uczestniczyły, czyli zabawy "na niby". Chociaż jest to dopiero pierwszy etap badań, już teraz możemy spróbować dokonać opisu twórczości plastycznej dzieci w późnym wieku przedszkolnym..
Jest to okres, kiedy z fazy bazgrot zaczynają wyłaniać się kształty. Ruchy ręki są bardziej kontrolowane, wyćwiczone. Dzięki większej sprawności mikroruchowej rysunki mogą zawierać więcej szczegółów. Głowonogi zamieniają się w postać ludzką, która ma ręce, nogi, uszy, nos itd. Dzieci w tym wieku nie dbają jeszcze o podobieństwo, ale o przedstawienie cech ogólnych, na przykład, czy ktoś jest mężczyzną, czy kobietą, nosi kapelusz lub nie. Proporcje postaci nie są jeszcze prawidłowe, a o wielkości przedstawionych przedmiotów i ludzi stanowi ich wartość dla autora rysunku. W ten sposób dziecko ujawnia swój emocjonalny stosunek do rysowanego obiektu oraz hierarchię postrzegania rzeczy i postaci wokół siebie. Szuman (1927) określa ten sposób przedstawiania obiektów na papierze jako "powiększenie afektywne".
Rysunki odzwierciedlają sposób myślenia dziecka i jego stosunek do otoczenia, który może ujawniać również poprzez kolory. Czasami może nam się wydawać, że barwy rysunku są przypadkowe, gdyż nie mają nic wspólnego z tym, co widzimy wokół nas. Niebieska buzia, zielone włosy - tak właśnie dziecko widzi swoją mamę. A jednak ma to ogromne znaczenie, gdyż zazwyczaj wybrane przez dziecko kolory, są jego ulubionymi kolorami. Zależy to oczywiście również od emocjonalnego stosunku dziecka do narysowanego obiektu. Przedmioty i postacie, których dziecko nie lubi, mogą być narysowane w kolorach ciemnych, smutnych, mało wyraźnych lub bardzo intensywnych, które pokrywają całą kartkę.
W późnym wieku przedszkolnym dziecko zaczyna się koncentrować na zależnościach pomiędzy przedmiotami i relacjach między postaciami. Potrafi narysować ludzi w różnych sytuacjach społecznych, na przykład podczas zabawy, nauki, w sklepie itd. Rysunki dziewczynek i chłopców zaczynają wyraźnie się różnić. Chłopców fascynują w tym wieku pojazdy i urządzenia techniczne, dlatego częściej rysują statki, samoloty, czołgi. U dziewczynek natomiast wzrasta liczba kompozycji plastycznych zawierających kwiaty i drzewa. Płeć dziecka ma duży wpływ na treść rysunku. Rysunki często odzwierciedlają role społeczne, których dzieci zaczynają się uczyć. W wieku 6-7 lat rodzi się już indywidualny sposób rysowania. Dziecko ustala swój własny schemat rysowania, często powtarza wyćwiczone już elementy, dzięki czemu nauczyciel może zidentyfikować autora takiego rysunku. Specyficzna jest również kompozycja prac plastycznych dzieci, a raczej technika rysowania. Rysują one tak zwanymi pasami. Na dole znajduje się pas pierwszy, który jest pierwszym planem rysunku, nad nim następny pas, to dalszy plan rysunku, a najwyżej - ostatni, trzeci pas. Stopniowo pojawia się również topograficzne ujęcie głównego planu, to znaczy elementy pojawiają się w perspektywie lotu ptaka, ale widziane z boku.
Jest to również okres, kiedy dzieci uczą się rysować postacie z profilu oraz nadają im formę ruchu. Narysowanie przez dziecko 6-7 letnie obiektu w ruchu oznacza "graficzne przedstawienie niektórych pozycji ciała, będących charakterystycznymi obrazami danego ruchu". Na przykład, może być to zgięte kolano, symbolizujące bieg. Dziecko z czasem uświadamiania sobie, jak wygląda osoba będąca w ruchu i dodaje nowe elementy do swojego obrazu: ruch ręki, stopy itd. Jest to jednak wciąż schemat bardziej wyobrażony niż próbujący naśladować rzeczywistość. Dalszy rozwój twórczości plastycznej dziecka polega na rozbudowywaniu tej podstawowej konstrukcji.
Rysunek - nośnik emocji
Czynnikiem stymulującym rozwój twórczości plastycznej u dziecka jest przede wszystkim środowisko zewnętrzne. Po pierwsze, dlatego że nagromadzenie tylu bodźców i doświadczeń dla małego dziecka potrzebuje środka wyrazu. Takim nośnikiem emocji może być właśnie rysunek. Czasami dziecku jest dużo łatwiej coś narysować, niż o tym opowiedzieć, zwłaszcza jeśli jest to coś przykrego. Dzięki temu może wyrazić swój stosunek do otoczenia, swój sposób myślenia o tym, co je dotyka. Po drugie, jest istotna dostępność materiałów, to znaczy stworzenie dziecku możliwości wyrażania siebie poprzez rysunek. Ten czynnik jest regulowany bezpośrednio przez rodziców i nauczycieli, którzy dbają o to, by dostępne były papier, najlepiej różnej faktury i barwy, kredki, farby, flamastry, a także plastelina, nożyczki, klej, kolorowe gazety, guziki i koraliki.
Dzieci uwielbiają żywe kolory, ładne przedmioty, szmatki, gałganki. Takie bogactwo środków sprzyja rozwojowi fantazji i zwiększa motywację do rysowania, wycinania czy lepienia. Ważne jest również miejsce, w którym dziecko będzie pracowało. Dobra aranżacja wnętrza, inna niż ta, do której dzieci są przyzwyczajone, a zwłaszcza samodzielnie prze nie wykonana, sprzyja rozwojowi twórczego myślenia i zapewnia im poczucie bezpieczeństwa (Gloton, Clero 1985). Jeśli dzieci mają do dyspozycji małe sztalugi, stoliki, ale ustawione nie jak w klasie podczas nauki, jeśli mogą rysować na ścianie, gdyż przymocowano do niej szary papier, lub chcą wyklejać na podłodze, to znaczy, że nauczyciel uwzględnia indywidualne potrzeby dziecka. Pełna akceptacja (Brzezińska 1984) jest bardzo ważna, by każdy przedszkolak mógł osiągnąć sukces w tym, co robi. Dostosowanie poleceń, zadań, częste rozmowy, możliwe jak największe ograniczenie zewnętrznych nagród i kar oraz bliski kontakt wychowawcy z dzieckiem umożliwiają mu twórcze działanie bez obawy o niepowodzenie. Najbardziej rozwijające są zadania "otwarte", w których dorosły "podpowiada" temat, ale nie określa formy wykonania pracy.
Wychowawca w przedszkolu powinien tak pokierować zajęciami w ciągu dnia, by rysunek był jego naturalną częścią. Jeżeli nauczyciel w przedszkolu czyta dzieciom książkę, to jest to doskonały pretekst do dalszej pracy plastycznej. Narysowanie tego, co mogło później przydarzyć się bohaterowi lub sporządzenie portretu ulubionej postaci, nieoglądanej wcześniej na rysunku w książce, daje dziecku szansę rozwoju własnej wyobraźni. Prowokowanie do myślenia, poznawania, uczenia się funkcji i ról obiektów jest jednym z czynników stymulujących rozwój nie tylko twórczości plastycznej, ale ma wpływ również na całą aktywność dziecka. Jeżeli, na przykład, nauczyciel przyniesie do przedszkola jakiś dziwny przedmiot i zachęca do stworzenia jakiejś opowiastki o nim lub narysowania, do czego może on służyć i kiedy się go używa, to jest to doskonały pretekst do wspólnej interesującej dla obu stron pracy z dziećmi przez cały dzień.
Aneta Łosiewicz
SWPS, Warszawa