Czynniki sprzyjające rozwojowi człowieka i hamujące jego rozwój
Używając terminu rozwój, mamy najczęściej na myśli proces, stosunkowo długotrwały, w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo po sobie następujące zmiany, które prowadzą do stopniowego przechodzenia od form czy stanów niższych, do wyższych, bardziej złożonych.
Czynniki działające na człowieka z zewnątrz mogą mieć charakter oddziaływań fizycznych, fizjologicznych i psychologicznych. Czynniki te maja dla człowieka wartość pozytywna lub negatywną (lub obie równocześnie).
Jednym z podstawowych zagadnień w problematyce rozwoju są jego uwarunkowania. Do przeszłości należy już zasadniczy spór o natywizm (przypisujący decydujące znaczenie czynnikom dziedzicznym i wrodzonym) oraz empiryzm (upatrujący głównej roli we wpływach zewnętrznego, szeroko rozumianego, środowiska) Poza dziedziczeniem i środowiskiem ważną rolę w rozwoju człowieka odgrywa własna aktywność oraz nauczanie i wychowanie.
Rozwój polega na stopniowym ujawnianiu właściwości zaprogramowanych genetycznie, jest w zasadniczym kształcie przesądzony już przed urodzeniem się dziecka. Odstępstwa od wzorca rozwojowego mogą być wynikiem różnego rodzaju anomalii występujących w momencie zapłodnienia, takich jak Zespół Downa, lub ich przyczyną mogą stać się geny warunkujące określone schorzenie. Niektóre z chorób, którymi zostanie dotknięta matka, mogą mieć negatywny wpływ na dziecko i stać się przyczyną chorób i wrodzonych wad fizycznych dziecka. Stosowanie przez matkę używek, takich jak alkohol i nikotyna, jest w dużej mierze szkodliwe dla rozwijającego się płodu. Ważna jest również dieta matki. Poważne niedożywienie ciężarnej zwiększa ryzyko poronienia, niskiej masy urodzeniowej dziecka , śmierci dziecka. W pierwszym okresie życia ważne jest karmienie naturalne. Wielokrotnie wykazano, że karmienie piersią jest lepsze niż karmienie butelką pod względem odżywczym, dostarcza przeciwciał i ogranicza ryzyko wystąpienia infekcji u dziecka.
Rodzina może być i bywa ujmowana jako grupa społeczna, środowisko społeczne i środowisko wychowawcze jednostki. Specyficzne otoczenie rodzinne, w którym dziecko jest wychowywane, również może zniekształcać jego tor rozwoju. Z jednej strony widzimy korzystne wpływy odpowiedniego środowiska, kochających, aktywnych i wrażliwych dorosłych z drugiej strony niektóre środowiska mogą być tak ubogie, że nie mieszczą się w kategorii „wystarczająco dobrych” i przez to nie mogą wspomagać podstawowego rozwoju dziecka. Zalicza się do niech sytuacje, w których dochodzi do poważnych zaniedbań lub nadużyć, jak również głębokiej lub długotrwałej depresji rodziców. Również status ekonomiczny rodziców może w różnoraki sposób wpływać na życiowe doświadczenia ich potomstwa. Ubogim rodzicom trudniej stworzyć bezpieczne i stabilne otoczenie dla dzieci, rzadziej mają zapewniona regularną opiekę lekarską, częściej ich jadłospis jest nieadekwatny pod względem odżywczym do ich potrzeb.
Pozbawienie małego dziecka opieki macierzyńskiej z przyczyn losowych może stać się źródłem nieodwracalnych zaburzeń w rozwoju psychicznym i fizycznym. Istnieje jednak znaczne zróżnicowanie jakości kontaktów matek z dziećmi. Zdolność do rozumienia sygnałów emitowanych zachowaniem się niemowlęcia i do reagowania na nie w odpowiedni sposób jest rozmaita u matek i wpływa w różny sposób na wzajemne interakcje oraz na rozwój społeczny dziecka. Przykładem tego, że do prawidłowego rozwoju niezbędny jest kontakt z dorosłym, kontakt zabarwiony emocjonalnie, są dzieci wychowywane w domach dziecka ale też dzieci oddawane pod opiekę do żłobka gdzie rozwijają się wolniej, później chodzą i maja mniejszy zasób słów. W żłobku grozi dziecku infekcja, zerwanie kontaktu z matką, opóźnienie rozwoju emocjonalnego i psychoruchowego, ponieważ brak jest kontaktu z dorosłymi, a więc bodźców do podejmowania wysiłku rozwojowego.
W rozwoju psychicznym dziecka bardzo istotną rolę odgrywa zabawa. Różne rodzaje zabawy, odpowiednio dobranych do wieku i możliwości psychofizycznych małego dziecka, poza doskonaleniem sprawności ruchowej i manualnej, opanowywaniem czynności precyzyjnych ćwiczą koordynację wzrokowo- ruchową, uczą spostrzegania, obserwowania, kojarzenia pojęć, logicznego myślenia. Dzieci oddawane do przedszkoli rozwija się społecznie. Poprzez zabawy grupowe uczy się współdziałania z grupą, przystosowania się do otoczenia.
Szczególnie ważną role w rozwoju człowieka odrywa nauczanie i wychowanie, ponieważ za ich pomocą można oddziaływać w sposób zamierzony, usankcjonowany i zorganizowany społecznie. Nauczanie i wychowanie traktowane bywa coraz częściej jako stymulacja rozwoju. Nauczanie powoduje zmiany w zakresie wiedzy i umiejętności, ale bywa tak że nabyta wiedza okazuje się nieużytecznym balastem. To samo może dotyczyć umiejętności. A więc nie każda wiedza i nie wszystkie zdobyte umiejętności świadczą o rozwoju. W wychowaniu istotne znaczenie ma naśladownictwo. Młody człowiek identyfikuje się z imponującymi mu postaciami ( matką, ojcem, starszym rodzeństwem, bohaterami, kolegami) i naśladuje ich zachowanie, chcąc się do nich upodobnić. Wykorzystując tę tendencję, można modelować zachowanie wychowanka oraz kształtować jego osobowość za pośrednictwem odpowiednich wzorców. Jednak nierzadko przyjmuje wzorce alternatywne, niekorzystne dla rozwoju. Ich źródłem może być na przykład telewizja, Internet.
Aktywność jest nieodłączna cecha człowieka już od najwcześniejszego etapu rozwoju, który dokonuje się w toku aktywnych kontaktów jednostki z otaczającą rzeczywistością. Aktywność ta jest motorem rozwoju, jego bezpośrednią przyczyną, a zarazem jest ona najbardziej podstawową potrzeba człowieka. Aktywność dziecka będzie się kształtować różnie w zależności od tego, czy dysponuje ono odpowiednią przestrzenią, czy warunki zewnętrzne pozwalają na koncentracje uwagi, czy nikt nie przeszkadza mu w zabawie, czy w przypadku trudności może liczyć na czyjąś pomoc. Do warunków wyznaczających możliwości działania należą też czynniki, od których zależy prawidłowość fizjologicznego funkcjonowania organizmu, takie jak: temperatura, skład i wilgotność powietrza, natężenie hałasu, rodzaj pożywienia itd. Duży wpływ na aktywność ma ogólny stan zdrowia i sprawność fizyczna. Niewątpliwie inne są warunki rozwoju dziecka zdrowego i silnego niż takiego, które łatwo się męczy, często choruje, opuszcza zajęcia szkolne. Aktywność dziecka zależy jednak nie tylko od jego możliwości, lecz także preferencji. Wpływ preferencji na aktywność oznacza, że jest ona w znacznym stopniu zależna od potrzeb jednostki, jej zainteresowań i zamiłowań, indywidualnej wiedzy dotyczącej tego, co złe, a co dobre, do czego warto, a do czego nie watro dążyć.
2