1. XX- lecie międzywojenne:

• nazwa: epoka między wojnami, 20 lat

• ramy czasowe : 1918-1939

• w krajobrazie najważniejszą funkcję odgrywały:

• kawiarnie - salony literackie, poeci czytali tutaj swoje wiersze, poddając je ocenie kolegów i publiczności

• kina - grano w nich filmy najczęściej slapstickowe wykorzystujące proste gagi; gwiazdą był Charlie Chaplin

• kabarety - wystawiano je w kawiarniach

• jazz - powstał w Nowym Orleanie i wywodzi się z tradycyjnej muzyki murzyńskiej; najważniejsza improwizacja i wzajemna inspiracja muzyków

• radio - od pierwszej chwili służyło nie tylko przekazywaniu informacji, ale upowszechniła się muzyka; narodziło się słuchowisko radiowe

• gramofon - rozpoczęła się na masową skalę produkcja płyt

• telewizja - przenosiła na odległość obrazy i dźwięki, doskonale nadawała się do transmisji wydarzeń kulturalnych; powstał teatr telewizji

• przemiany w sztuce:

• ekspresjonizm - nurt, w którym dominuje pragnienie wyrażanie świata wewnętrznego człowieka, brak realności

• futuryzm - nurt, w którym przedstawiciele chcieli zmienić estetyczne przyzwyczajenia Europejczyków, głosili potrzebę tworzenia nowej sztuki; chaos, szybkość, praca maszyn, zgiełk dużego miasta

• dadaizm - nurt, w którym przedstawiciele byli pacyfistami i zdeklarowanymi anarchistami, atakowali autorytety, instytucje, ideologie; improwizacja, gra skojarzeń, przypadek, czarny humor, parodia

• surrealizm - nurt, w którym przedstawiciele najradykalniej przeciwstawiali się racjonalizmowi w sztuce; wyższość wyobraźni nad regułami, chęć uwolnienia w ludziach stłumionych energii psych., fantazjowanie, skojarzenia, logika snu, halucynacji

• kubizm - nurt, w którym przedstawiciele geometryzowali widzianą formę, wpisując ją w kształt sześcianu, a następnie rozbijali ją na mniejsze elementy: stożki, walce, kule

• abstrakcjonizm - nurt, który polegał na wyodrębnieniu z realnego świata i przedstawieniu na płótnie wyłącznie ogólnych cech przedmiotów (kształtów i barw) oraz łączących je relacji

• prądy myślowe:

• psychoanaliza (Z. Freud) - nadrealizm - nieświadome strefy psychiki człowieka są równie ważne jak świadomość

• behawioryzm (J. Watson) - nurt w psychologii, który każe badać człowieka tylko na podstawie zewnętrznych obserwacji, ponieważ są to dostępne badania, a w głąb psychiki drugiego człowieka nie można zajrzeć

• egzystencjalizm (M. Heidegger, J.P. Sartre) - nurt w filozofii, który sięga korzeniami do Pascala (człowiek jako trzcina na wietrze) - kruchy człowiek w kosmosie; to, co jest pewne to to, że żyjemy, jesteśmy wolni, ale samotni, niewiele wiemy o wszechświecie

• katastrofizm ( Oswald Spengler) - myśl historiozoficzna o rozwoju, szczycie i upadku kultur; autor przewidywał rychły upadek europejskiej cywilizacji

• ugrupowania poetyckie:

• skamandryci:

• nazwa od mitologicznej rzeki Skamander (w „Akropolis” Wyspiańskiego)

• postulat bezprogramowości

• ideał młodości, siły twórczej i przyjaźni

• odrzucenie patosu i wielkich tematów narodowych

• mit twórcy - mesjasza i kult talentu

• dominacja tematów czysto poetyckich tj.: wiosna, miłość, radość życia

• zerwanie z tradycją

• Julian Tuwim:

• „Poezja”

• podmiotem lir. jest poeta utożsamiany z autorem

• autor przedstawia swój program poetyckich, osobiste spojrzenie na poezję

• ma zamiar kierować wiersze do czytelnika wyrobionego i prostego

• uważa, że człowiek obcując z poezją obcuje z Bogiem

• nie neguje twórczości klasycznej i romantyków, jednak uważa, że nie jest ona w stanie oddać obrazu ówczesnego, współczesnego świata, który zmienia się w szybkim tempie

• bohaterem lir. powinien stać się człowiek zwykły, szary, uboga gołota z miast, fabryk, podziemi

• poeta nie ma być przywódcą narodu, lecz być „ultimus inter pares” - ostatni wśród równych

• 1918-1926 - etap młodzieńczy; witalizm, entuzjazm, poetyckie zainteresowanie życiem dużego miasta, wulgaryzmy, kolokwializmy

• 1927-1939 - czas poszukiwania słowa poetyckiego; zwrócenie się ku wzorcom klasycznym, poezji romantyków; „Życie codzienne”, „Rzecz Czarnoleska”

• 1940-1953 - czas emigracji, potem powrotu do kraju i działalności wojennej; poemat dygresyjny „Kwiaty polskie”

• Antoni Słonimski „Czarna wiosna”:

• czarna - ciemność, otchłań, bezkres, zło, mrok, strach

• wiosna - nadejście czegoś nowego, pobudzenie, wyzwolenie

• „czarna wiosna” - odrodzenie Polski, budowa na zgliszczach powojennych; tytuł to oksymoron

• nadawca wiersza - rozgoryczony poeta, pisarz Polak, który przejawia postawę kosmopolity, znużony pisaniem o Polsce i niepodległości

• poeta odrzuca ideały tj.: niepodległość, kierowanie narodu przez poezję, czuje, że skoro ojczyzna jest teraz wolna, to jest niepotrzebny; odrzuca ideały romantyczne

• wiersz skierowany do Poezji - liryka bezpośrednia, osobista

• poezja oskarżona jest o to, że dyktowała rolę, tematykę twórczości poetów, teraz staje się bezużyteczna

• Jan Lechoń „Herostrates”:

• manifest artystyczno-ideowych poglądów autora

• poeta mówi o losach Polaków rozrzuconych po całym świecie podczas przymusowej emigracji

• wspomina o mesjanistycznym cierpieniu narodu pod zaborami, roli żołnierzy, którzy oddali swoje życie w walce

• autor neguje przeszłość historyczną Polski, wzywa do zburzenia zabytków, zerwania z tradycją

• „A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę” - postulat

• wiersz to odpowiedź na pytania targające ówczesnym społeczeństwem: jaka powinna być Polska odrodzona

• Jarosław Iwaszkiewicz

• Kazimierz Wierzyński

• futuryści:

• eksperymenty tj.: równoległy zapis wersów, odrzucenie ortografii i interpunkcji, brak reguł składni i logiki

• wiara w przyszłość, uwolnienie od przeszłości, mitów narodowych

• w Warszawie: Anatol Stern

• Aleksander Wat

• w Krakowie: Tytus Czyżewski

• Bruno Jasieński

• Stanisław Młodożeniec

• awangarda krakowska:

• sztukę należy dostosować do cywilizacji

• wiodącymi tematami powinny być miasto, masa, maszyna (3xM)

• silne dążenie do max skrótowości i skondensowania znaczeń

• metafora nadrzędnym chwytem poetyckim

• Tadeusz Peiper

• Julian Przyboś

• Jan Brzękowski

• Jalu Kurek

• Leśmian:

• czerpał z twórczości baroku, romantyzmu i Młodej Polski

• kontynuator literatury symbolicznej

• odświeżył i unowocześnił balladę

• odwoływał się do wierzeń ludowych

• krytykował mentalność mieszczańską

• tworzył neologizmy

• „Poeta”

• niebieski wycieruch (włóczy się, wałęsa, nie ma swojego miejsca)

• zbój (przestępca, bandyta)

• obłąkaniec (człowiek psychicznie chory)

• określenia pejoratywne, ale emocje i nastrój w wierszu pozytywne, w kontekście nastroju wiersza, poeta to indywidualista, wolny ptak

• przykład baśni filozoficznej

• oniryzm - konwencja w sztuce polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór snu

• poeta to wybraniec Boga, kreator, łabędź jako symbol

• „Dusiołek” - cechy ballady :

• synkretyzm gatunkowy

• wiara w ludowe prawdy (Dusiołek charakteryzuje zmorę, koszmar, zło)

• połączenie realizmu i fantazji

• nastrój tajemnicy, grozy

• bohater pochodzący z ludu (Bajdała)

• narrator stylizowany na gawędę

• opowiastka o wyraźnie ludowej tematyce staje się pretekstem do wprowadzenia filozoficznej tematyki i odwiecznego pytania człowieka o sens i powód obecności zła na świecie

• Bóg obarczony jest winą za istnienie zła, On je „zmajstrował”

• Bajdała prowadził ze sobą szkapę i wół, zachciało mu się spać, znalazł pod lasem ściółkę mchu, ułożył się na niej i zasnął; w jego śnie pojawił się Dusiołek, usiadł na piersi Bajdały i zaczął go dusić; ostatecznie udało się Bajdale zrzucić zmorę i obudzić się; zaczął robić wymówki szkapie, że mu nie pomogła uwolnić się od zmory; na końcu pretensje do Boga po co istnieje taki Dusiołek

• „Dziewczyna”:

• ballada o dwunastu braciach, którzy pragnęli odkryć tajemnice tego świata

• usłyszeli kiedyś dochodzący zza muru głos dziewczyny wołającej o pomoc, wierzyli, że skoro ją słyszeli, to ona istnieje

• kierowała nimi ciekawość i chęć odkrycia zagadki kim jest ta dziewczyna

• postanowili uratować dziewczynę i skruszyć mur - wzięli młoty i uderzali w mur z dużym zapałem i zawziętością

• ich wysiłek okazał się daremny i praca, którą wykonywali z takim zapałem doprowadziła ich do śmierci

• teraz żyją w postaci cieni, które nadal uderzają młotami w mur

• „Topielec”:

• tematykę utworu skraca już tytuł

• poetycka przestroga przed łatwowiernością

• topielec, przedtem wędrowiec, przebył cały świat i zapragnął go jeszcze zwiedzić w głąb, spotkał demona zieleni, który zaprowadził go tam, gdzie człowiek przestaje być człowiekiem (pozostają jedynie zwłoki - topielec zieleni)

• tytułowy topielec pokazuje, że należy spełniać swoje marzenia, ale pamiętać o ich skutkach

• Przedwiośnie

• powieść polityczna

• dot. tematyki politycznej (odzyskanie niepodległości, nadawanie kształtu państwa)

• akcja osadzona jest w czasie przełomowego momentu historycznego

• ośrodkiem akcji jest forum władzy

• bohaterami są osoby odpowiedzialne za kształt nowego państwa: urzędnicy, oficerowie, przedsiębiorcy, dziennikarze, parlamentarzyście

• ma za zadanie pokazać i wytłumaczyć zachodzące przemiany polityczne (program ewolucyjny i rewolucyjny)

• opowiada się za jedną z opisanych opcji politycznych, usiłując przekonać do niej czytelnika

• wydarzenia aktualnej polityki poddane są analizie, dyskusji i przetworzeniu

• nacechowana stylem reportażowym

• powieść edukacyjna

• fabuła obejmuje 8 lat z życia Baryki, bohater nie tylko rośnie i dojrzewa, uczestniczy w rozmaitych zdarzeniach, kontaktuje się z ludźmi, reaguje na ich słowa, czyny i uczucia

• aby ocenić postawę i wybory nie wystarczy poznać losy i poglądy bohatera, ale też charakter, temperament, marzenia, pożądania i lęki - osobowość

• narracja:

• narrator auktorialny - z dystansu relacjonuje wypadki, zna intencje bohaterów, często ocenia ich postępowanie

• narrator personalny - patrzy na świat oczami swojego bohatera, mówi jego językiem

• Granica - połączenie powieści psychologicznej, realistycznej, sensacyjnej i kryminału:

• obraz społeczeństwa i opis jego poszczególnych warstw

• analiza postaci pod względem ich przeżyć wewnętrznych, cech osobowości, motywacji, emocjonalności

• brak chronologii

• zastosowanie inwersji czasowej, polegającej na przedstawieniu na pocz. powieści finalnego jej rozwiązania

• wiele równoległych wątków

• odniesienie się do problemów egzystencjalnych

• naturalistyczny obraz

• realizm

• szczegółowy opis

• indywidualizacja języka bohaterów

• Ferdydurke - powieść awangardowa:

• odrealnienie

• deformacja

• kreacjonizm

• odstępstwa od normy

• brak logicznego związku między elementy

---