DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

20-lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja Październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku. Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.

Kierunki filozoficzne

Materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stworzona przez Karola

Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili też o pierwotności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych;

Intuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić;

Pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty

praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb.

Kierunki artystyczne

Ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona, który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym; ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską, celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem walki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów odnajdujemy świadomość kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycznych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też przeciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało twórcze kopiowanie rzeczywistości. Nadmiernemu estetyzmowi w sztuce

przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się głównie w

liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charakteryzował się

śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowaniem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu stał się kreatorem prawie równym Bogu (p.

romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca "krzykiem duszy", miała

wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój, niezatarte wrażenia. Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne, stosowano animozję i antropomorfizację przedmiotów realnych, a także abstrakcyjnych stanów duszy.

Futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia

społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult Nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem faszystowskim, w Polsce

futuryści opowiedzieli się po stronie rewolucjonistów i walczącego proletariatu. W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyraził ruch,

wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków; Polska: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Czyżewski.

Nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł

logicznego myślenia, poprzez eliminację nakazów rozumu, negacji wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku,

absurdalnego żartu, parodii i groteski. Z doświadczeń pierwszej wojny światowej nadrealiści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miłość, poezję, wolną grę wyobraźni, poprzez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu jawy i snu.

Neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązuj†cy do dziedzictwa kulturalnego

epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery, który sformułował program poezji

intelektualnej, łączącej tradycję z osiągnięciami symbolizmu i liryki

współczesnej. W jego poezji odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści

życiowych", każdy utwór był ilustracją tzw. "poezji czystej"; drugim wybitym przedstawicielem był Thomas Eliot.

Ugrupowania i kierunki poetyckie w Polsce

"Skamander" - grupa skupiała się wokół pisma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji

z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją

wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do

poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup

poetyckich.

Przedstawiciele "Skamandra" : Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz,

Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.

"Futuryzm" - kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie

"dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".

Przedstawiciele "Futuryzmu" : Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec,

Anatol Stern, Adam Ważyk.

"Awangarda krakowska" - poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian.

Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką

wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to "miasta, masa, maszyna". Szybki rozwój techniki,

ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.

Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.

"Poezja rewolucyjna" - w 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski

i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Tendencje poetyckie lat dwudziestych

-poezja buntu, walki i protestu społecznego;

-ucieczka od rzeczywistości;

-nastroje lęku, grozy, niepokoju moralnego.

Nurty w prozie dwudziestolecia

- neorealistyczny ("Noce i dnie" oraz Boguszewska, Gojawiczyńska);

- polityczno-dyskusyjny, polemiczny (S. Żeromski "Przedwiośnie");

- psychologiczny (Zofia Nałkowska "Granica", M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka");

- nowatorski nurt prozy historycznej

(Jarosław Iwaszkiewicz "Czerwone tarcze", Z. Kossak-Szczucka "Krzyżowcy");

- proza środowiskowa (G. Morcinek "Łysek z pokładu Idy",

P. Gojawiczyńska "Dziewczęta z Nowolipek");

- rewolucyjny, hist. i polit. (L. Kruczkowski "Kordian i cham",

przedstawienie dwóch racji: szlachcica i chłopa, uczestników powstania

listopadowego);

- proza awangardowa (Bruno Schultz "Sklepy cynamonowe",

W. Gombrowicz "Ferdydurke", "Zazdrość i medycyna");

- literatura faktu, dokumentu (M. Dąbrowska "Pamiętniki chłopów polskich");

- narodziny reportażu (Melchior Wańkowicz "Na tropach Smętka",

X. Pruszyński "W czerwonej Hiszpani").

Niektórzy twórcy okresu dwudziestolecia w Polsce i na świecie:

1. PROZA:

STEFAN ŻEROMSKI (1864-1925)

- wrażliwy na wszelkie przejawy krzywdy i niesprawiedliwości społecznej

- łączenie problematyki politycznej z moralną;

- dramaty: "Róża", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka", "Biała rękawiczka",

"Ponad śnieg bielszym się stań", "Sułkowski";

- utwory publicystyczne: "Drożyzna i Zamojszczyzna";

- proza poetycka: "Puszcza jodłowa";

- powieści: "Wierna rzeka", "Popioły", "Przedwiośnie";

ZOFIA NAŁKOWSKA (1884-1954)

- (1905-1914), tematyka powieści to analiza życia wewnętrznego i dążeń

kobiet oraz skomplikowane problemy płci;

- utwory: "Kobiety", "Książe", "Narcyze";

- (1914-1926), zmiana tematyki, zainteresowanie dla spraw codziennych,

"rzeczy małych i małych ludzi";

- utwory: "Charaktery" - cykl portretów syntetycznych; opowiadania:

"Dom nad łąkami" -studium psychologiczne życia prostych ludzi;

- (1928-1939), powieści: "Niedobra miłość", "Granica", "Niecierpliwi";

sztuki teatralne: "Dom kobiet", "Dzień jego powrotu";

MARIA DĄBROWSKA (1889-1965)

- postawa: afirmacja życia,

- opowiadania: "Gałąź czereśni" (1921), "Ludzie stamtąd" (1925),

- cykl powieściowy "Noce i dnie"; obejmuje okres 1863-1914

- ukazuje proces przeobrażeń społecznych szlachty, będących rezultatem

rozwoju kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów; przeobrażenia psychiki

ludzkiej, tworzą się nowe postawy, konflikty;

2. POEZJA:JULIAN TUWIM (1894-1953)- twórczość ma charakter synkretyczny (impresjonizm "Staruszkowie", futuryzm, ekspresjonizm);

- 1 okres: upojenie życiem, wyraz dynamiki i biologicznego witalizmu;

"Do krytyków", poeta ma cieszyć się życiem, a nie myśleć o filozofii;

- "Garbus", "Szczęście", "Staruszkowie" - zainteresowanie tematyką dnia

codziennego;

- potem coraz bardziej łączy się z klasycyzmem,

- wprowadzenie do poezji języka dnia codziennego;

- lata 30-te, negacja wobec rządu "Bal w operze" (satyryczny);

ANTONI SŁONIMSKI

- najwybitniejszy felietonista okresu międzywojennego;

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ

- nowelista, poeta humanista;

JULIAN PRZYBOŚ (1901-1970)

- poezja: intelektualna (uświadamia sobie rolę poety);

- retoryczna (podkreślanie znaczenia słowa i zdania poetyckiego);

- kreacjonizm (konkretność obrazowania);

- zbiory "W głąb lasu", "Równanie serca", "Z Tatr";

WŁADYSŁAW BRONIEWSKI (1897-1962)

- w tomiku "Trzy salwy" wiersz programowy "Poezja";

- osobistej funkcji poezji przeciwstawia poeta funkcją społeczną;

- tom "Dymy nad miastem"; nawiązuje do tradycji poezji romantycznej;

- poezja ma porywać do walki, "bić słowem" itd.

3. DRAMAT:

JERZY SZANIAWSKI (1886-1970)

- "Żeglarz", "Adwokat i róże", "Most", po wojnie "Dwa teatry";

- tendencje dramatu symbolicznego ścierają się z tradycją teatru

psychologicznego; fantastyka towarzyszy grotesce;

- rzeczywistość ma dwa wymiary: starcie wyobraźni z przeciętnością;

- konflikt dwóch postaw wobec życia: poetyckiej i "prozy życia";

- nie daje jednoznacznych odpowiedzi, sygnalizuje tylko ogrom i złożoność

problemów moralnych w życiu człowieka;

STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ (1885-1939)

- przeciwstawił się dotychczasowym normom literackim i etycznym;

- prekursor teatru absurdu;

- stosował groteskę;

- zagadnienia: sens istnienia, stosunek człowieka do świata;

dominujące uczucie: tzw. "niepokój metafizyczny";

- autor teorii tzw. "czystej formy" (oddziaływanie na odbiorcę przede

wszystkim swą kompozycją, czystą kompozycją poszczególnych elementów,

a dopiero później treścią oraz ideami jakie wyraża);

FRANCJA:

ANDRE GIDE (1869-1951)

- ostro atakował tradycyjnie uznane normy etyczne, które krępują swobodę

jednostki i nie pozwalają na pełnię życiowego rozwoju;

- propagator RELATYWIZMU MORALNEGO (prawo jednostki do indywidualnego

rozsądzania problemów etycznych);

MARCEL PROUST (1871-1922)

- usunął narratora wszechwiedzącego;

- propagował teorię BEHAWIORYZMU (sform. przez Johna Watsona; zastąpienie

tradycyjnej analizy psychologicznej opisem zachowań ludzkich);

"W poszukiwaniu straconego czasu" - obyczaje i umysłowość francuskiej

burżuazji i arystokracji XIX i XX w.

ANDRE MALRAUX (1901-1976)

- ukazuje tragizm ludzkiego bytu;

- traktuje žwiat jako okrutny i absurdalny, stając się prekursorem

EGZYSTENCJALISTŁW;

- reakcją na "bezsens istnienia" powinna być walka;

NIEMCY:

TOMASZ MANN (1875-1955)

- ukazuje konflikt między sztuką a życiem;

- upadek kultury jest wynikiem zwyrodnienia ówczesnego społeczeństwa;

- "Buddenbrookowie" - saga rodzinna;

- powiećś "Doktor Faustus" (WSPÓŁCZESNOŚĆ); upadek sztuki wiąże się z

czasem hitleryzmu w Niemczech;

AUSTRIA:

FRANZ KAFKA (1883-1924)

- katastrofista, ukazuje beznadziejne zmagania się samotnego człowieka

z groźnymi i wszechmocnymi siłami zbiurokratyzowanego świata;

- umowna sceneria utworów; rozgrywają się one poza czasem historycznym;

- powieść "Proces"; bohater Józef K. jest oskarżony, nie wie o co, lecz

godzi się na oskarżenie i proces; poszukuje swojego sędziego

bezskutecznie, ponieważ od początku jest już "skazany", a wyrok

jest nieunikniony;

USA:

WILLIAM FAULKNER (1897-1962)

- odsłania nieprzeniknione "mroki" duszy ludzkiej;

- dokonuje analizy psychologicznej, chcąc odkryć przyczynę konfliktów;

- "Sartoris", "Światłość w sierpniu", "Dzikie palmy";

ROSJA:

WŁODZIMIERZ MAJAKOWSKI (1903-1930)

- manifest "Policzek smakowi powszechnemu" (1912);

- hasło: Słowa na wolność;

- przekształcenie języka poetyckiego; poezja agitacyjna, masowa;

- wiersz biały; odrzucenie układu stroficznego;

- graficzne rozczłonkowanie tekstu;

WIELEMIR CHLEBNIKOW

- kult prymitywu, starych kronik, mitów, podań.

---