UNIWERSYTET GDAŃSKI

ATENEUM - SZKOŁA WYŻSZA

dr Marcin Szulc

Patologie społeczne

Psychologia zagrożeń społecznych dzieci i młodzieży

Tylko niewielki odsetek młodzieży patologizuje się, zaś specyfiką marginesu jest jego zauważalność. Aby zrozumieć skąd wynikają problemy należy poznać specyfikę
okresu adolescencji

• Do końca średniowiecza nie istniało żadne słowo określające czas rozwojowy zwany dzieciństwem

• Pierwsze 6 lat życia nazywano niemowlęctwem

• Miedzy 6 - 9 wchodziły w dorosłość

• Po okresie młodości następowała starość

• Dziś gdy wielu ludzi w wieku 20 lat zaczyna karierę Wilhelm Zdobywca panował już w Normandii

• Karol Wielki odniósł liczne zwycięstwa zanim w wieku 26 lat otrzymał koronę Franków (Turner, Helms, 1999, Zumthor, 1968)

1. Ramy czasowe okresu adolescencji

Podział na stadia jest uproszczony i schematyczny ze względu na różnice w tempie i rytmie zmian

S. Baley - wiek dojrzewania 13 / 14 - 20 lat wyróżnia trzy fazy:

• przedpokwitaniową 13 - 14 rok życia,

• pokwitaniową do ok. 17 roku życia,

wiek młodzieńczy do ok. 20 - 24 lat

S. Szuman - wiek dojrzewania i wiek młodzieńczy - 14 - 21 lat,

M. Kreutz - młodość 11 - 21 lat a w nim wyróżnia 3 fazy:

-okres przekory 11 - 14 lat,

-okres dojrzewania 14 - 17 lat

-okres harmonizacji 17 - 21 lat,

M. Żebrowska - 12 / 13 - 17 / 18 lat

J. Turner, D. Helms - adolescencja - okres miedzy dzieciństwem a dorosłością 13 - 19 lat (Turner J., Helms D., 1999)

E.B. Hurlock wyróżnia 3 fazy:

Faza pierwsza - preadolescencja, pubertacja od 10 - 12 roku życia (dziewczęta 10 - 11, chłopcy 11 - 12,5)

Faza druga - wczesna adolescencja 13 - 16 roku życia (dziewczęta 12 - 16, chłopcy 13 - 17)

Faza trzecia - późna adolescencja 17 - 21 roku życia (dziewczęta 17 - 20, chłopcy 18 - 21)

2. Pubertacja

Około 10 roku życia człowiek dojrzewa seksualnie, przez co staje się możliwa prokreacja.

Okres ten określa się mianem pubertacji.

Adolescencja - okres który trwa od początku pubertacji aż do okresu dorosłości

Podczas pubertacji przysadka wydziela hormony (gonadotropiny) działające na jajniki kobiet i jądra mężczyzn oraz na korę nadnerczy obu płci.

Gonadotropiny

folitropina (folikulostymulina, FSH od ang. follicle-stimulating hormone), hormon pobudzający u kobiet dojrzewanie pęcherzyków w jajnikach i wzmagający wytwarzanie estrogenów, natomiast u mężczyzn powoduje powiększenie cewek nasiennych i pobudza wytwarzanie plemników

hormon luteinizujący (LH), pobudzający u kobiet jajeczkowanie (owulację), natomiast u mężczyzn stymuluje wydzielanie testosteronu w jądrach. Poziom FSH i LH u kobiet zmienia się w czasie cyklu miesięcznego. U mężczyzn wydzielanie gonadotropin utrzymuje się na stałym poziomie.

prolaktyna, czyli hormon laktogenny, wpływający na rozpoczęcie i podtrzymanie laktacji u ssaków

W przypadku mężczyzn możliwość prokreacji zależy od produkcji męskich komórek rozrodczych, która rozpoczyna się zazwyczaj między 12 i 15 rokiem życia.

U kobiet pierwsza miesiączka występująca zazwyczaj między 11 a 14 rokiem życia świadczy o uwalnianiu się komórek jajowych

3. Obszary zmian

ROZWÓJ FIZYCZNY- polega na rozwoju struktury i funkcji organizmu, obejmuje zmiany anatomiczne i fizjologiczne (zwiększenie wielkości i ciężaru, różnice w proporcjach, kształt ciała, dojrzewanie płciowe).

Wiek dorastania charakteryzuje się akceleracją tempa rozwoju.

Wzrost i ciężar ciała

• intensywny przyrost wysokości występuje u dziewcząt pomiędzy 11,6 - 14,6 lat potem gwałtownie spada, u chłopców 13,6 - 15,6 lat (zwiększone tempo wzrastania u dziewcząt występuje o 2 lata szybciej, niż u chłopców), ciężar ciała u dziewcząt wzrasta najszybciej w wieku 14 - 15 lat a u chłopców pomiędzy 15 - 17 lat

Wzmożone tempo przyrostu obu wymiarów ciała występuje u obu płci podobnym czasie, jednak gwałtowny przyrost wysokości wyprzedza nieco przyrost ciężaru ciała - najpierw wydłużenie, potem poszerzenie.

Konsekwencją skoku pokwitaniowego mogą być dysproporcje w sylwetce.

Rozwój organów wewnętrznych

wzmaga się działalność gruczołów wydzielniczych skóry (łojowych, potowych), powoduje: pocenie się, przetłuszczanie włosów i łojotoki skóry (nadmierna produkcja androgenów).

Układ kostny i mięśniowy rozwijają się w różnym tempie (kostny szybciej niż mieśniowy). Powoduje to częste bóle mięśniowe i wpływa na koordynację ruchową

Układ sercowo naczyniowy przeobraża się około 12-16 roku życia:

- pogłębiają się i zwalniają skurcze co zwiększa ciśnienie w naczyniach krwionośnych

- wzrasta ciężar i objętość serca

- pobudliwość nerwowa powoduje wahania w ciśnieniu

• naczynia krwionośne wykazują większa nadwrażliwość - co uwidacznia się w zmianach ukrwienia skóry pod wpływem bodźców psychicznych np. nagłe bladnięcie lub czerwienienie się

Układ nerwowy

• zmiany anatomiczne dotyczą struktury mózgu polegają na zwiększeniu się rozmiarów komórek mózgowych, różnicowaniu się ich funkcji, wzroście rozgałęzień nerwowych dendrytów i neurytów, na powstawaniu nowych włókien i coraz większej ich specjalizacji

• zmiany funkcjonalne objawiają się w większej wrażliwości i pobudliwości oraz w zachowaniu równowagi podstawowych procesów pobudzania i hamowania.

Przeważa proces pobudzenia a obniżeniu ulegają procesy hamowania (tłumaczy to nerwowość, szybką męczliwość pracą, wrażliwość, drażliwość, nadpobudliwość, przeczulenie, rozdrażnienie, niepokój)

Organizm staje się bardziej podatny na choroby

ROZWÓJ POZNAWCZY

Intensywny rozwój wszystkich funkcji poznawczych szczególnie pomiędzy 12 a 18 rokiem życia

- pogłębiająca się zdolność analizy i syntezy oraz rozwijające się myślenie abstrakcyjne i logiczno dedukcyjne

Według koncepcji J. Piageta w okresie pomiędzy 11 a 15 rokiem życia rozwijają się operacje formalne

”...operacje logiczne są dokonywane na znakach: słowach, symbolach matematycznych, logicznych, itp. oderwanych od percepcji, doświadczenia....” (Turner J.S., Helms D.B.,1999, s.349)

Rozwija się myślenie hipotetyczno - dedukcyjne: pojawia się zdolność do wyciągania wniosków z samych hipotez bez konieczności fizycznej obserwacji (rozumowanie tylko w myśli)

Rozwija się myślenie abstrakcyjne, które pozwala na przedstawienie subiektywnych pojęć, bądź idei (zaczyna zrozumieć, to czego nie może zobaczyć)

Wynika z tego, że potrafi dokonywać predykcji wydarzeń...

Właściwości myślenia

1. systematyzacja, kombinatoryka postępowania w sytuacjach poznawczych

2. uniezależnienie czynności umysłowych od treści (formalizacja)

3. wykraczanie poza dane informacje

Wyobraźnia i fantazja - znajduje swój wyraz w marzeniach i twórczości.

Wiąże się z

• rozwojem myślenia hipotetyczno - dedukcyjnego, które pozwala na oderwanie się od aktualnej rzeczywistości i snucie przypuszczeń i przewidywań na temat swych dalszych planów losów często bardzo fantastycznych i utopijnych.

Wyobrażenia młodzieży wiążą się ze wzmożoną emocjonalnością. Treści marzeń i fantazji zależą od warunków życia, niezaspokojonych potrzeb, nastawienia do życia, poziomu aspiracji, a wzbogacenia dostarczają książki, filmy i inne źródła wiadomości o życiu i świecie

ROZWÓJ POZNAWCZO - EMOCJONALNY

Rozwój uczuciowy

Zmiany w treści i w formie przeżyć emocjonalnych (przebieg, intensywność i dynamika

Cechy życia emocjonalnego:

- intensywność i żywość przeżyć uczuciowych. Przeżycia osiągają stopień wysokiego napięcia (smutek przeżywany bardzo głęboko ma charakter tragedii)

- łatwość oscylacji między nastrojami krańcowymi

- chwiejność emocjonalna - ta sama osoba przeżywa biegunowo przeciwne upodobania i skłonności (raz garnie się do ludzi a raz izoluje)

-  ruchliwość emocjonalna - nietrwałość emocjonalna i łatwe przechodzenie z jednych stanów emocjonalnych do innych

-  bezprzedmiotowość - doznawane uczucia często nie są wiązane z określonym bodźcem

Dlaczego młodzież pyskuje rodzicom?

Młodzież pyskuje w wyniku pojawiającego się krytycyzmu myślenia (wynik decentracji) i nieumiejętności komunikacyjnych rodziców.

centracja - dzieci skupiają się na jednym szczególe, mając do rozwiązania problem dziecko widzi tylko jedno rozwiązanie

decentracja - rozwiązując problem dziecko widzi wiele aspektów (umie spojrzeć na problem z wielu stron)

Możliwość wieloaspektowego ujmowania świata jest wynikiem krytycyzmu myślenia, ta możliwość powoduje zauważenie wielu sprzeczności w rzeczywistości i to wzmacnia samodzielne myślenie

Przez krytycyzm myślenia dzieci uniezależniają się od autorytetów

Tożsamość

Według Eriksona umacnia się tożsamość (tożsamość ego)

1.próba sformułowania własnego systemu wartości

2. wykształcenie cnoty wierności (fidelity) zdolność dotrzymywania swobodnie przyjętych przez siebie zobowiązań, wbrew nieuniknionym sprzecznościom systemów wartości (Hall & Lindzey, 1994)

Tożsamość „ja” ma trzy składniki

1.    poczucie jedności (zgodność obrazu ja)

2.    poczucie ciągłości obrazu ja

3. poczucie wzajemności między własnym obrazem ja a sposobem spostrzegania przez innych

Moralność

Autonomia moralna - samodzielne sprawdzanie prowadzi do pogłębienia wiadomości czy normy są słuszne czy nie

Pojawia się własny stosunek do norm

Normy zostają przyswojone wraz z uznaniem - przez interioryzację

Wewnętrzne przekonanie do norm moralnych wpływa na zachowanie

Według Kohlberga

1. poziom przedkonwencjonalny (małe dzieci sterowane karami i nagrodami)

2. Poziom konwencjonalny (wczesna adolescencja - myśl moralna zdominowana jest troską o dobro własnej rodziny, społeczeństwa, czy wartości patriotycznych

3. Poziom postkonwencjonalny (wskazówki własnego sumienia

Wartości i cele

Systematyzacja operacji umysłowych - w myśleniu tworzą się zwarte systemy operacji myślowych, co prowadzi do integracji osobowości. Tworzy się hierarchia wartości (dominacja mechanizmów poznawczych nad sferą popędowo - emocjonalną.

Rozwój poznawczy prowadzi do pojawienia się myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego

Młodzi tworzą system hipotez na podstawie różnych czynników i badają relacje między nimi i systematycznie je sprawdzają. Systematyczność sprawdzania hipotez pozwala młodzieży oderwać się od treści jakie dotyczą hipotezy (pozwala rozwinąć myślenie formalne). Skutkiem myślenia formalnego jest możliwość formułowania przez dorastających coraz ogólnych celów i realizacji coraz odleglejszych celów.

4. Problemy wychowawcze

Najbardziej charakterystyczną cechą tego okresu jest CIEKAWOŚĆ ( ma ona swoje dobre i złe strony)

Niektórzy badacze określają czas dorastania mianem „Stürm und Drang” (burza i napór)

Problemy adolescencji stanowią immanentną część tego okresu życia (należy się raczej niepokoić, gdy dziecko nie sprawia kłopotów, np. nie pyskuje)

W okres adolescencji wpisane są zachowania ryzykowne

Grzeczne dziecko = łatwa miłość

Miłość rodzicielska sprawdza się w tzw. „warunkach bojowych” (Eichelberger W., Samson A., ) a zatem kiedy jest wystawiona na działania ryzykowne naszych dzieci

• eksperymenty z substancjami psychoaktywnymi

• szybka jazda samochodem

Najłatwiejszym sposobem zwracania uwagi

jest sprawianie sobą kłopotów

Nie powinno martwić samo pojawianie się kłopotów (bo to norma) ile niepokoić powinna eskalacja tychże i typ problemów np. przestępczość (wynikają z wadliwej socjalizacji)

Co zachowania ryzykowne zaspokajają młodym ludziom?

- Zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych - miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności (Nowak, 2007)

- Realizację ważnych celów rozwojowych - określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych (Nowak, 2007)

- Poradzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji) (Nowak, 2007)

Narkomania, sekty, samobójstwa, przemoc w szkole, niebezpieczne subkultury nie są właściwym problemem stanowią tylko OBJAW a nie przyczyne tego co z młodym człowiekiem dzieje się niedobrego np. zażywanie narkotyków jest często odpowiedzią na złe relacje rodziców, osobiste konflikty itp.

Goliat wśród zagrożeń...

Największym zagrożeniem są NIEODPOWIEDZIALNI RODZICE

Dziecko - wizytówka swoich rodziców

Ludzie uczą się głównie z obserwacji cudzych doświadczeń

Taki rodzaj uczenia się nazywamy modelowaniem (Bandura, 1974)

Dzieci nie uczą się z tego co mówisz tylko z tego co robisz

Zatem „Czyń to co głosisz”

5. Rodzice a stawianie granic dzieciom

Najważniejszym podsystemem warunkującym szczęście dziecka jest: podsystem małżeński a zatem najważniejszy jest partner.

Inaczej mówiąc szczęśliwi rodzice = szczęśliwe dzieci

Przepaść pokoleniowa jest sprzymierzeńcem stawiania granic

1. Granice wypływają z miłości (małolat jest niedoświadczony, więc w wielu sprawach musi polegać na zasobach dorosłych)

2. Mądrze stawiane granice dają poczucie bezpieczeństwa i nie tłumią zbierania doświadczeń przez dziecko lecz kierunkują je

3. Granice powinny być elastyczne - przesuwalne przez rodziców

4. Granice nie powinny być przesuwalne przez dziecko

5. Granice muszą być jasne i czytelne

6. Rodzice są najważniejszymi osobami i nauczycielami w życiu dziecka. Nie należy wytrącać sobie naturalnego narzędzia jakim są zwroty „MAMO” „TATO” do określania kim są rodzice

6. Poczucie kontroli i autorytet

7. Narzędzia wychowawcze

Kary mają mniejszą moc sprawczą niż nagrody. Nie oznacza to by nie karać, lecz starać się unikać kar konkretnych (fizycznych) Stosowanie kar jest sprawą trudną i dyskusyjną gdyż:

1. Jeżeli każesz dziecku przygotować się do lania, na które zasłużyło swoim złym zachowaniem mamy do czynienia z tzw. „ZIMNĄ EGZEKUCJĄ”

2. Z reguły bijesz dziecko wtedy gdy jesteś wściekły. Czy aby na pewno wtedy wychowujesz je, czy może pozbywasz się własnej złości na dziecko?

Nagradzanie zachowania sprawia, że zwiększa się prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia

. Jeśli dziecko się źle zachowuje a rodzic się poddaje dostarcza dziecku nagrody (Sutton, 1992)

Konsekwencje nadmiernego karania:

1. Łamanie „ducha” co zaowocuje gniewem

2. Budowanie ślepego posłuszeństwa zamiast rozumienia i akceptacji zasad etycznych

3. Dawanie dziecku złego przykładu

4. Zamiast eliminacji złego zachowania wzmacnianie go

5. Nauczanie dziecka unikania kary w niepożądany sposób (poprzez kłamstwa, składanie fałszywych obietnic

A jeśli dziecko nie słucha...

Trzymaj dziecko za ramiona, kiedy wydajesz mu polecenia

Patrz mu w oczy

Mów wyraźnie i zdecydowanie

Mów spokojnie

Jeżeli dziecko ma kłopoty z koncentracją, proście je aby powtórzyło to, co usłyszało (Sutton, 1992)

8. Kilka dobrych zasad...

1.Zanim będziesz porządkować innych zrób porządek we własnym życiu.

2. Szczęśliwy związek = szczęśliwe dzieci.

3. Pamiętaj, że dzieci uczą się z tego co robisz a nie co mówisz.

4. Problemy wychowawcze okresu dojrzewania są normą i świadczą o wzroście dziecka a nie patologii.

5. Przepaść pokoleniowa pomaga w ustaleniu granic, więc jej nie zacieraj.

6. Granice powinny wypływać z miłości a nie z poczucia władzy.

7. Mów do dzieci prostym, zrozumiałym językiem.

8. Dzieci są kopią twoich poglądów, więc uważaj co przy nich głosisz.

9. Nie kłam przy dziecku.

10. Nie zdradzaj dziecka i nie zachowuj się w taki sposób, żeby musiało się za ciebie wstydzić

11. Pamiętaj że nagrody mają większą moc niż kary.

12. Dziecko jest prezentem, więc nie żądaj od niego wdzięczności za swój obowiązek wychowawczy, bo ono tego nie rozumie i nie jest w stanie Cię „spłacić”.

13. Nie krzycz, lecz rozmawiaj.

14. Jeśli dziecko mówi ci „straszne” rzeczy o tym co robiło znaczy to, że darzy Cię zaufaniem a to raczej powód do radości

15. Zawsze można się dogadać - masz większe doświadczenie jako rodzic, więc wykaż się wspaniałomyślnością.

16. Ty często błądzisz choć jesteś taki mądry - czemu nie pozwalasz popełniać błędów Twoim dzieciom, które dopiero uczą się życia?

17. Mówiąc „nie, bo nie” niszczysz kontakt, bo boisz się, że druga strona może mieć rację.

18. Zanim osądzisz, zapytaj dziecko o jego wersje zdarzenia.

19. Jeśli popełnisz błąd nie wstydź się przeprosić - zyskasz szacunek.

plany zawodowe (znaleźć dobrą pracę, podjąć pracę) (Szulc, 2006)

plany dotyczące własnego wyglądu (schudnąć 10 kg, „przypakować”, zmienić fryzurę, zrobić sobie tatuaż, przekłuć pępek)

plany związane z własnym rozwojem (nauczyć się otwartości, być asertywnym, radzić sobie ze stresem)

plany moralne i duchowe (żyć w zgodzie z samym sobą, być dobrym człowiekiem, wynagrodzić innym krzywdy)

sfera rozległych

doświadczeń społecznych

sfera fizjologiczna

przemiany hormonalne

Przyczyny wzmożonej emocjonalności

plany życzeniowe (zagrać w filmie, śpiewać hip - hop, zmienić imię)

plany towarzyskie (odnowić kontakty ze znajomymi)

plany hobby (zająć się muzyką, nauczyć się grać na gitarze, zostać DJ.-em)

plany zdrowotne (rzucić palenie)

plany ekonomiczne (mieć własny samochód, dom)

plany rodzinne (założyć rodzinę, wyjechać z rodzicami na wakacje)

plany edukacyjne (uczyć się angielskiego, zdać maturę, przejść do następnej klasy)

Większość młodzieży ma bogate plany życiowe

Zaburzone dziecko

nie=

‚

Zaburzeni rodzice

100% Zaburzeni rodzice

=

Zaburzone dziecko

18 lat

wiek

Nasilenie kontroli

---