Janina Abramowska, Rehabilitacja alegorii [w:] eadem, Alegoria, Gdańsk 2003.
Kwintylian - „Alegoria [...] albo co innego słowami, a co innego sensem wskazuje, albo nawet coś wręcz przeciwnego”.
Istotą alegorii jest gra między dwoma planami znaczeniowymi. Zaliczana jako trop lub figura semantyczna, Kwintylian określa ją jako „metaforę ciągłą” ponieważ rozciąga się na obszar szerszy niż słowo i bywa realizowana w całym zdaniu lub wypowiedzi wielozdaniowej.
Operacja semantyczna nie ogranicza się do słów, lecz jest trójstopniowa: wyrażenie „a” wyznacza przedmiot znaczący (a), a dopiero ten odsyła do znaczonego pojęcia (A) lub innego konkretnego przedmiotu (b). Zasada ta może się realizować na różnych poziomach, od prostego wyrażenia po cały utwór.
Alegoria nasuwa więc natychmiast problemy komunikacyjne: są to pytania o intencje nadawcy oraz o granice przymusu bądź swobody rozumienia po stronie odbiorcy.
Alegoreza - budowanie tekstu alegorycznego, z pomocą różnych sygnałów odsyłającego do ściśle wyznaczonego drugiego planu znaczeń, ma więc odpowiednik w alegorycznym stylu lektury.
Antyczna zretoryzowana poezja wytworzyła wiele konstrukcji alegorycznych, w tym grupę stopizowanych, które, jak na przykład okręt-państwo, pozostały na stałe w europejskim repertuarze w postaci dających się dowolnie rozbudowywać obrazów, a także do dziś funkcjonujących frazeologizmów („nawa państwowa”).
Zapoczątkowana w antyku metoda interpretacji alegorycznej, stosowana przez stoickich filozofów do opowieści mitycznych, przez niektórych gramatyków do Homera, a przez Filona z Aleksandrii - do Biblii spełniła zasadniczą rolę w utwierdzaniu tendencji synkretycznych i legitymizowaniu obcych tradycji pogańskiego antyku oraz Starego Testamentu, w ujednoliceniu moralno-religijnej doktryny chrześcijańskiej i całej kultury łacińskiego Zachodu.
W zakresie mitologii i opartej na niej literatury antycznej, najważniejsze okazały się wyprowadzane z nich wzorem stoików i Fulgencjusza abstrakcyjne sensy „moralne”, które sprowadzały wydarzenia do formy egzemplów, a postaci, w tym boskie, redukowały do roli reprezentantów określonych cech, cnót lub wad, dziedzin lub „dróg życia”.
Na szczególną uwagę zasługuje rozkwitająca w średniowieczu alegoryczna interpretacja Biblii, także dlatego, że obrosła ona nader ciekawą teorią (teoria sensów, czyli noematyka). Ponad sensem literalnym (historycznym) nadbudowuje ona układ sensu duchowego, który odnosi się do najważniejszych elementów doktryny chrześcijańskiej. Wymienia się tu sens alegoryczny (w węższym znaczeniu!) czyli typiczny, odsłaniający prawdy wiary, moralny, nawiązujący do zasad postępowania i anagogiczny, odnoszący się do życia wiecznego.
Z biblijną noematyką wiąże się również dyskusyjny problem figury. Odnajdywanie sensów typicznych, czyli prefiguracji postaci i wydarzeń ewangelicznych, w narracjach starotestamentowych odkrywa ich synonimię. Sens figuralny różni się od pozostałych, pojęciowych, tym, że zawiera relację konkret-konkret. Temu rozróżnieniu odpowiada nie zawsze dostrzegana podwójna natura alegorii kreowanych w literaturze.
W średniowieczu rozkwit myślenia alegorycznego opierał się na bardzo głębokiej podstawie, jaką była dominująca koncepcja świata jako księgi. Znakami są w tym zaszyfrowanym zapisie wszystkie przedmioty materialne, a przy „czytaniu” dają się uruchomić wszelakie podobieństwa - cech istotnych, ale również całkiem marginalnych Stąd biorą się nadużycia i dziwactwa metody, która na przykład w homiletyce pozwala na łączenie wszystkiego z wszystkim.
Alegoria to nie gatunek literacki, jednak istnieją w literaturze tzw. gatunki alegoryczne, np. poematy (romanse) alegoryczne, różne odmiany paraboli (egzempla, przypowieści, bajka zwierzęca, moralitet). W utworach alegorycznych zasadniczo panują powaga i konsekwencja. Pojawiają się w nich jednak również elementy „realizmu obserwacyjnego”, alegoryczne postacie obrastają funkcjami społecznymi, a nawet swego rodzaju życiem psychicznym. Ponad potrzebę tezy mnożą się szczegóły naddane, znajduje się też miejsce na komizm.
Renesans, a w szczególności reformacja przynoszą kres alegoryzmu.
W wieku XVI i zwłaszcza XVII myślenie alegoryczne staje się środkiem powiązania słowa z obrazem (emblemat). Alegoryczność jest elementem wspólnym dla całej sztuki barokowej. W jakiejś mierze zjawisko to występuje także w wielkim malarstwie holenderskim, popularnością cieszą się zbiory rycin przedstawiających personifikacje pojęć takich jak Prawda, Miłość, Pycha (Ikonologia Cezarego Ripy). Przypisywane osobom i przedmiotom znaczenia alegoryczne zostają skodyfikowane w wielu encyklopedycznych kompendiach.
Interpretacja alegoryczna jako sposób czytania arcydzieł dawnej literatury rozwijana jest na uczelniach jezuickich i wiąże się z wielkim kontrreformacyjnym programem nowej chrystianizacji antyku (M. K. Sarbiewski).
W twórczości literackiej konstrukcje i gatunki alegoryczne stopniowo jednak tracą na znaczeniu w miarę narastania tendencji racjonalistycznych i klasycystycznych. Przedstawianie kogoś lub czegoś „pod figurą” pozostaje użyteczną metodą perswazji często wykorzystywaną w polskiej literaturze politycznej końca XVIII wieku, jednak teoretycy klasycyzmu przestrzegają przed jej nadużywaniem. Klasycyzm oświeceniowy sprowadza alegorię do pierwotnej roli tropu. Jako konwencjonalną, ozdobę, nieciekawą poznawczo, dawno rozwiązaną zagadkę będą ją postrzegać pisarze następnej epoki.
Romantyczna niechęć do alegorii wiąże się z negatywnym stosunkiem do całej retoryki. Dla swoich koncepcji rewelatorskich romantycy szukają innych środków wyrazu, a przynajmniej innej nazwy. Tą nazwą jest symbol. Różni go charakter indywidualistyczny - to wybrana jednostka, natchniony poeta, ma być spontanicznym odkrywcą głębokich, ukrytych sensów świata ( Coleridge, Friedrich Schlegel, Hegel, a przede wszystkim Goethe).
W polskich dziewiętnastowiecznych podręcznikach i wypowiedziach programowych cała ta dyskusja terminologiczna znajduje nikłe odbicie, a symbol funkcjonuje niejednokrotnie nadal jako synonim alegorii.
Temperatura sporu wzrasta na przełomie wieków, wraz z nadejściem symbolizmu (symbol, podobnie jak alegoria, jest zmysłowym odpowiednikiem idei. Różnica leży w stopniu zintegrowania znaczącego i znaczonego, a przede wszystkim w charakterze owej idei, która w wypadku alegorii jest rozumowo uchwytnym pojęciem, podczas gdy symbol próbuje uchwycić niewyrażalne). Symbolizm jako kierunek trwał stosunkowo krótko, w poezji odrzucony od razu w latach dwudziestych, kiedy odwrócono się od całej Młodej Polski.
Definicja współczesna - „Alegoria [gr.], w literaturze i sztuce plastycznej obraz mający poza znaczeniem dosłownym sens przenośny jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie (w przeciwieństwie do symbolu)”.
Od lat pięćdziesiątych następuje wyraźny wzrost zainteresowania, rehabilitacja, by nie powiedzieć: renesans zjawiska. Alegoria upodrzędnia symbol. Przyczyny:
Nowe spojrzenie na średniowiecze - stereotyp określa teraz średniowiecze jako epokę „światła”, zastępując nim dawne „mroki”. Pociąga to za sobą w historii kultury i literatury niebywały dotąd, a obserwowany w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, rozkwit mediewistyki, w tym prac poświęconych dawnej alegorii i alegorezie,
nawracające zainteresowanie retoryką.
Współcześnie preferowany styl czytania i wartościowania literatury (dzieło tym lepsze, im zawiera większe bogactwo możliwości interpretacyjnych) tylko pozornie przeciwstawny jest stylowi alegorycznemu. Sprzyja raczej wspomnianemu wcześniej redefiniowaniu alegorii, rozciągnięciu tego pojęcia na całą rozmaitość zjawisk literackich posiadających „drugie dno”, a jeszcze lepiej kilka den.