KRYMINOLOGIA Z ELEMENTAMI WIKTYMOLOGII

EGZAMIN 19.06.2011

DR ROBERT PAROL

Wiktymologia ogólna - samodzielna dyscyplina naukowa, która zajmuje się ofiarami niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia (obejmuje zarówno ofiary działań sił przyrody jak i działań ludzkich). Przedmiotem badawczym są pokrzywdzone jednostki oraz duże zbiorowości ludzkie.

(Mendens)

Nowa wiktymologia - za źródło pokrzywdzenia przyjmuje jedynie działanie człowieka. Podstawowy przedmiot badań stanowią ofiary pogwałceń praw człowieka

i ofiary przestępstw (w tym zakresie wiktymologia obejmuje również ofiary nadużyć władzy).

(Robert Elias)

Wiktymologia jako nauka o cierpiącym człowieku - osoby zagrożone

i pokrzywdzone lub unicestwione poprzez działanie lub zaniechanie człowieka, strukturę lub organizację wytworzoną przez niego.

(Zwolimir Separowicz)

Wiktymologia kryminalna - stanowi najwęższą koncepcję wiktymologii ujmującą ją jako subdyscyplinę kryminologii. Przedmiotem badań są jedynie ofiary pokrzywdzone przestępstwem. Pozwala to na dokładniejsze wyjaśnienie zjawiska przestępczości

i jest koncepcją uznawaną za priorytetową.

(Von Heiting)

Ofiara przestępstwa:

1. konkretny człowiek ponoszący szkodę, doznający nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego przestępstwa,

2. jednostka oraz grupa lub instytucja pokrzywdzona lub poszkodowana,

3. jednostka, instytucja, porządek prawny lub moralny zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez czyn karalny.

Ofiara - według polskiej karty praw ofiary, ofiarą jest osoba fizyczna, której dobro prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, a także jej najbliżsi.

Według art. 49 Kodeksu Postępowania Karnego pokrzywdzonym jest:

1. osoba fizyczna prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo,

2. instytucja państwowa samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej,

3. zakład ubezpieczeń w zakresie w jakim pokrył szkodę wyrządzoną poszkodowanemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

Przestępstwo bez ofiar - akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych lecz prawnie zakazanych dóbr i usług. By mówić o przestępstwie bez ofiar muszą być spełnione przesłanki:

- ludzie wiedzą co czynią, mają świadomość własnego czynu,

- zgadzają się na to,

- nikt poza uczestniczącymi nie jest poszkodowany,

- czyn jest zakazany przez ustawę karną.

(Edwin Szur)

Typologie ofiar:

1. klasyczna:

- ogólne: kobiety, ludzie młodzi, starsi, osoby ociężałe umysłowo,

- psychologiczne: osoby samotne, depresyjne, żądne zysku, zachłanne,

2. urodzona ofiara: są to pewne jednostki mające stałą wewnętrzną predyspozycję do bycia ofiarą,

3. osoby szczególnie predysponowane: jednostka narażona na bycie ofiarą

ze względu na cechy biologiczne i fizjologiczne, społeczne, a także psychologiczne.

Proces wiktymizacji:

1. pierwotna - jest to proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa wskutek czego ofiara doznaje szkody:

- bezpośrednia - dotyczy ofiary przestępstwa,

- pośrednia - dotyczy osób bliskich ofiary lub będących na jej utrzymaniu,

2. wtórna - ofiara doznaje krzywdy w konsekwencji reakcji społecznej na wiktymizację bezpośrednią. Dotyczy to reakcji sformalizowanej (przesłuchanie przez policję), jak i niesformalizowanej (opinie sąsiadów).

Czynniki wiktymogenne:

1. czynniki przestrzenne - wpływ architektury miasta na zjawisko przestępczości. Zabudowa przestrzenna miast i innych regionów w sposób zagospodarowania przestrzeni publicznej i prywatnej ma wpływ na ułatwienie lub utrudnienie popełniania przestępstw.

2. czynniki sytuacyjne - teoria rutynowych działań stwierdzająca, że na możliwość stania się ofiarą ma wpływ styl życia i aktywność człowieka.

3. czynniki związane z charakterystyką jednostki:

- zmienne zwiększające ryzyko stania się ofiarą (wysoki status społeczno-ekonomiczny, wiek poniżej 30 roku życia i mieszkanie w mieście powyżej 100 000 mieszkańców),

- zmienne zmniejszające ryzyko stania się ofiarą (mieszkanie w małym mieście, niski status społeczno-ekonomiczny, wiek powyżej 55 roku życia),

- prowadzenie domowego trybu życia.

Perspektywy wyjaśniania lęku:

1. wiktymizacja:

- strach jako rezultat indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych,

- osoba taka, która była już ofiarą ma wyższy poziom strachu, przez co stosuje częściej środki ostrożności,

2. kontrola społeczna:

- strach jest skutkiem rozpadu więzi, rozpadu wspólnoty, utraty nieformalnej kontroli nad otoczeniem,

- nieład okolicy miejskie, stan zniszczenia osoby pod wpływem alkoholu mogą wywołać strach nawet, gdy w konkretnych okolicznościach obiektywnie żadne niebezpieczeństwo nie występuje.

3. problem społeczny:

- rola mediów w kreowaniu problemów społecznych,

- strach wynikający z działalności środków masowego przekazu.

Kryminologia - to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego,

a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji

i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.

(A. Gaberze, K. Krajewski, J. Błachut)

Kryminologia - jest nauką o przestępstwie, objawach i przyczynach przestępczości oraz innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznych oraz metodach ich eliminacji.

(B. Hołyst)

Kryminalistyka - to nauka zajmująca się przede wszystkim opracowywaniem metod

i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz dowodzenia ich w sądzie. Kryminalistyka spełnia rolę usługową w procesie karnym w zakresie ustalania prawdy materialnej.

(A. Gaberze, K. Krajewski, J. Błachut)

Działy kryminologii:

1. symptomatologia kryminalna - dział zajmujący się formami objawowymi przestępczości, do których zaliczamy:

- kryteria opisu przestępczości,

- geografia kryminalna,

- sposób popełniania przestępstw,

- elementy organizacji świata przestępczego,

2. etiologia kryminologiczna - dział zajmujący się przyczynami zachowań przestępczych,

3. profilaktyka kryminologiczna - zajmuje się genezą i etiologią faktów kryminalnych bazując na pedagogice resocjalizacyjnej i społecznej oraz psychologii, ma za zadanie nadanie pozytywnego kierunku aktywności ludzkiej oraz usunięcia ujemnych postaw i tendencji, jeżeli takie w określonym zachowaniu występują,

4. funkcjonowanie systemu sprawiedliwości karnej - dział zajmujący się funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości, a w szczególności kształtowaniem polityki karnej państwa.

Podstawowe metody opisu kryminologicznego zjawiska przestępczości:

1. rozmiary przestępczości - ile zdarzeń określanych jako przestępstwa ma miejsce w danej społeczności w określonym przedziale czasu,

2. nasilenie przestępczości - jak wysokie jest nasycenie danej zbiorowości zdarzeniami definiowanymi jako przestępstwa,

3. dynamika przestępczości - jakim zmianom podlegają rozmiary i nasilenie przestępczości w czasie,

4. struktura przestępczości - jakie miejsce w ogólnej liczbie popełnionych przestępstw zajmują czyny określonego rodzaju.

Przestępstwo - (art. 1 k.k.) przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony

i społecznie szkodliwy (w stopniu większym niż znikomy).

Przedmiot analizy:

1. przestępczość rzeczywista - zbiór wszystkich zdarzeń, w danym okresie,

na danym terenie lub w określonej zbiorowości.

2. przestępczość ujawniona - zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły

do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane.

3. przestępczość nieujawniona - zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa,

o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, lecz nie zostały zarejestrowane.

SAMOBÓJSTWA

Samobójstwo - każdy przypadek śmierci będący wynikiem bezpośredniego lub pośredniego negatywnego lub pozytywnego działania wykonanego przez samą ofiarę, która wie, jaki będzie rezultat tego działania.

(Emile Durkheim)

Samobójstwo - świadome zachowanie jednostki, którego przynajmniej jednym

z bezpośrednich celów jest pozbawienie siebie życia,

Wady samobójstw (czynów heroicznych; bohaterskich):

- nie wyklucza zachowań autodestruktywnych, które nie są podejmowania z zamiarem samozniszczenia (uzależnienia, uprawianie ryzykownych sportów),

- nie uwzględnia motywów samobójczego działania,

- nie eliminuje zachowań, które niosąc ze sobą duże ryzyko śmierci, podejmowane

są jednak w celu ocalenia życia (akcje ratownicze).

Co rok samobójstwa popełniają:

- Dziesiątki tysięcy dorosłych i dzieci.

Rosenhan i Seligmann podają, że:

- 56% prób samobójczych motywuje pragnienie samozagłady,

- ok. 13 % ma charakter manipulacyjny,

- ok. 30 % motywy te się przeplatają.

Wiek osób popełniający zamachy samobójcze w Polsce:

- najwięcej zamachów:

* 45-49 lat (745 zamachów, w tym 659 zakończonych zgonem),

* 50-54 lat (649 zamachów, w tym 589 zakończonych zgonem),

- najmniej zamachów:

* 9 lat i mniej (2 zamachy, w tym 2 zakończone zgonem),

*85 lat i więcej (52 zamachy, w tym 46 zakończonych zgonem).

Samobójstwa najczęściej popełniają:

Ludzie osamotnieni lub wyizolowani z naturalnych więzi społecznych (kawalerowie, panny, owdowiali, rozwiedzeni, żyjący w separacji.) Stanowią około 43-45 % samobójstw. Najwięcej samobójstw popełniają żonaci, zamężne (2633), a najmniej żyjący w separacji (63).

Liczba samobójstw zakończonych śmiercią w krajach:

- najwięcej: Rosja, Estonia, Łotwa,

- najmniej: Azerbejdżan, Albania, Armenia.

Najczęstsze sposoby samobójstw:

- Polska: powieszenie,

- Stany Zjednoczone: zastrzelenie.

Różnice te wynikają ze zmian obyczajowych i rozwoju technologii.

Najstarsze rodzaje samobójstw związane są z:

Eliminowaniem ze społeczności ludzi starych i nieprzydatnych. Do dziś przetrwały one

na wyspach Południowego Pacyfiku, np. wyspa Tikopia, wyspy Trobriandzkie.

W czasach średniowiecza samobójcom odmawiano:

- kościelnego pochówku,

- mszy żałobnej za duszę zmarłego,

- prawa do pochowania w poświęconej ziemi.

Samobójców karano:

- ekskomuniką,

- pozbawieniem dobrego mienia,

- konfiskowaniem mienia samobójcy przez książąt świeckich.

Sposoby samobójstw:

1. śmierć voodoo - jest następstwem wyroku orzeczonego przez kapelana za złamanie tabu. Dokonuje się naturalnie, bez specjalnych aktów autodestrukcji, chociaż jest zdeklarowana. Człowiek, który złamał reguły nienaruszalne zostaje skazany na śmierć, która ma nastąpić w wyznaczonym okresie. W tym czasie z niezrozumiałych powodów, często w odosobnieniu człowiek umiera (kultury południowe).

2. zwyczaj sati lub sutteei - jest to samospalenie wdów po śmierci męża razem z jego zwłokami. Wykorzystywany był do regulowania spraw majątkowych. Nawet po wprowadzeniu zakazu sati wymuszano na kobietach dokonanie rytuału. Zwyczaj ten był honorowym rozwiązaniem wielu problemów związanych na przykład z brakiem posagu, utratą pozycji społecznej czy sprawami bytowymi (Indie, Chiny, Japonia).

3. kult religijny - istniał wśród mnichów, którzy przemierzali kraj bez celu aż do całkowitego wycieńczenia. Następnie wybierali sobie miejsce, najczęściej kultu religijnego

i tam udawali się, by umrzeć. Preferowanymi miejscami były: Kashi pod Benares, ujście Gangesu, świątynie himalajskie (Daleki Wschód).

4. hołd składany władcy - znane są przypadki oficerów, gwardii przybocznej, służby czy ludzi szlachetnie urodzonych popełniających samobójstwo w następstwie śmierci władcy. Wśród Tamilów istniał rytuał polegający na ofiarowaniu przez stu krewnych swego życia

i śmierci wstępującemu na tron władcy. Kiedy umierał, mężczyźni związani z przyrzeczeniem dokonywali aktu samospalenia (Daleki Wschód).

5. harakiri - japońskie cięcie brzucha. Związany był z ratowaniem honoru, protestem lub demonstracją wierności. Przy użyciu krótkiego miecza zadawano sobie dwa głębokie cięcia w brzuch, a następnie śmiertelny cios. Na trzeci cios najczęściej wojownikowi nie starczało siły, więc dokonywała tego osoba wybrana przez niego, ścinając mu głowę. Demonstrację wierności pokazali w czasie drugiej wojny światowej latający w samobójczych oddziałach kamikaze. Niszczyli amerykańskie okręty wojenne rozbijając się na nich w samolotach uzbrojonych w bomby. W okresie kilku miesięcy życie stracił około 1700 żołnierzy japońskich (Japonia).

6. samobójcza kąpiel - zwyczaj podcinania sobie żył w gorącej wonnej kąpieli, przy dźwiękach muzyki i w obecności zaproszonych gości (Cesarstwo Rzymskie).

7. samoofiara - samobójstwo heroiczne (bohaterskie) popełniane dla ratowania innego człowieka lub w obronie wiary. Dopuszczalne było tylko wtedy, kiedy śmierć nie jest celem samym w sobie, tylko konsekwencją wyznawanych wartości (Kościół Katolicki).

Trzy argumenty przeciwko prawu jednostki do samobójstwa według

św. Tomasza z Akwinu:

1. Samobójstwo jest sprzeczne z naturalnymi skłonnościami człowieka. Naturalne jest miłowanie samego siebie.

2. Człowiek nie należy do siebie, lecz do społeczeństwa, w którym ma swoją rolę

i określone zadania do spełnienia. Krzywdząc siebie, krzywdzi zarazem społeczeństwo.

3. W sprawach życia i śmierci samobójca uzurpuje sobie prawa, które przysługują tylko Bogu.

Powody samobójstw:

- trudna sytuacja ekonomiczna,

- nagła utrata jedynego źródła utrzymania,

- choroby (np. psychiatryczne).

Zachowanie suicydalne - zachowanie, które bezpośrednio zagraża życiu.

Aby mogło dojść do uruchomienia zachowania suicydalnego musi wystąpić co najmniej jeden z warunków:

- widzenie w sobie źródła frustracji,

- zablokowanie możliwości przeciwstawienia się sytuacji frustracyjnej,

- niemożność zareagowania odwetowego,

- frustracja postrzegana jest jako zagrożenie osobiste, tzn. zagrożenie obrazu własnego Ja, poczucia własnej wartości,

- ubogi repertuar mechanizmów obronnych wykorzystywanych przez jednostkę w sytuacji frustracji.

Typologia samobójstw według Emile'a Durkheim'a:

- anomiczne - powstaje na tle rozluźnienia lub zerwania więzi między jednostką,

a społeczeństwem. Dotyczy osób przywiązanych do istniejącego porządku społecznego.

- egoistyczne - dominuje u osób, które nigdy nie wytworzyły silnych więzi ze środowiskiem społecznym. Występuje poczucie wyobcowania.

- altruistyczne - jest to efekt przesocjalizowania. Wypływa z bardzo silnego przywiązania jednostki do norm społecznych. Często przejawia się w postaci heroicznej, np. poświęcenia się dla jakiejś idei, dla drugiego człowieka.

- fatalistyczne - wywołane jest jakimś zdarzeniem losowym, z którym jednostka nie jest

w stanie się pogodzić, np. uwięzieniem, kalectwem.

Efekt Wertera - dramatyczny efekt wywierania wpływu społecznego na jednostkę.

Czynniki mające wpływ na zwiększenie ryzyka naśladowania zamachu samobójczego:

- status społeczny samobójcy obserwowanego (osoby sławne),

- możliwość identyfikacji z obserwowanym samobójcą,

- gotowość emocjonalna do tego typu rozwiązań (gniew, pragnienie odwetu, silny lęk, niepokój),

- kryzys dotychczasowych strategii reagowania w sytuacjach trudnych.

Syndrom presuicydalny Ringela:

- zawężenie - fiksacja jednostki na własnych przeżyciach i ograniczenie naturalnej, życiowej ekspansji. Przejawia się ogólnym poczuciem niemożliwości sprostania wymaganiom życia, koncentracją na osobistych problemach i analizowaniu wszystkich zdarzeń przez pryzmat tych problemów.

- hamowanie agresji - kierowanie agresji na siebie jest efektem zablokowania możliwości wyładowania jej na zewnątrz. Jeżeli człowiek zostanie pobudzony do agresji i pobudzenie te nie zostanie rozładowane w działaniu, to energia zgromadzona do realizacji zamiaru agresywnego kumuluje się i w końcu musi znaleźć gdzieś ujście.

- wyobrażenie śmierci - często rodzi się ono na tle jakichś ważnych zdarzeń jako refleksja, wtargnięcie, czy skojarzenie. Pojawia się najpierw jako jedno z kilku rozwiązań, jednak stopniowo zajmuje coraz więcej uwagi i w końcu staję się uporczywym pragnieniem. Najbardziej niebezpieczne są te wyobrażenia, które mobilizują do przygotowań zamachu samobójczego.

Etapy kształtowania się w psychice jednostki decyzji o pozbawieniu siebie życia według Brunon`a Hołyst'a:

- samobójstwo wyobrażone - pojawia się w momencie, kiedy jednostka zaczyna myśleć, że jednym ze sposobów rozwiązania jej problemów mogłoby być samobójstwo.

- samobójstwo upragnione - myślenie o samobójstwie staje się uporczywe. Jednostka traktuje je jako jedyne lub najlepsze wyjście z sytuacji. Pojawia się przygotowanie do autodestrukcji (gromadzenie leków).

- samobójstwo usiłowane

- samobójstwo dokonane

1

---