NAUKI POMOCNICZE FILOLOGII POLSKIEJ
Cytat (łac. citatio, niem. Zitat) - dosłowne przytoczenie czyichś słów. Cytat w literaturze jest formą ekspresji artystycznej. Może mieć charakter jawny, w postaci wyraźnie wyróżnionego tekstu, lub niejawny, stanowiąc rodzaj aluzji.
W publikacjach naukowych cytat to dosłowne przytoczenie fragmentu innej publikacji lub sparafrazowane powołanie się na dane pochodzące z innej publikacji. Cytować można nie tylko dane zawarte w postaci tekstu, ale także zawarte w formie wykresu, schematu, rysunku czy tabeli. W publikacjach naukowych i technicznych cytaty powinny być zawsze jawne i z dokładnym wskazaniem źródła w formie przypisu. Cytaty niejawne w publikacjach naukowych i technicznych są uważane za plagiat.
Cytowanie w pracach naukowych może być dosłowne (zaznaczone cudzysłowem) lub sparafrazowane (cytujemy dane, fakty, teorie a nie ich kompozycję słowną - nie ma znaczenia czy napiszemy „ssaki mają cztery kończyny”, „ssaki posiadają dwie pary kończyn” - bo w obu przypadkach sens faktu naukowego pozostaje ten sam). Dosłowne cytowanie ma znaczenie w głównie naukach humanistycznych i filozoficznych, wtedy gdy kompozycja tekstu ma znaczenie w odbiorze artystycznym utworu lub ma znaczenie dla interpretacji logicznej. Dosłownie np. cytuje się definicje lub zdania, w których z kompozycji tekstu próbujemy odczytać i zinterpretować sens znaczeniowy. W naukach przyrodniczych cytowane są przede wszystkim fakty, dane, hipotezy, których znaczenie nie zmienia się wraz ze zmianą kompozycji stylistycznej czy gramatycznej. Te formy cytowania zaznaczane są przypisami, odnośnikami lub nazwiskiem autora. Pełne dane bibliograficzne cytowanej pracy są zawarte w pracy w formie przypisu dolnego lub zestawienia na końcu pracy.
Mechanizm cytatu polega na nakładaniu się dwóch znaczeń zdania: w jego pierwotnym użyciu i w nowym kontekście. Dla posługującego się nim staje się przysłowiem, utrwalonym zwrotem, podparciem wcześniejszej myśli. Cytat często używany jest dla osiągnięcia efektu komicznego czy ironicznego.
Cytat stosowany jest na dwa sposoby: w niezmienionej postaci, ale w nowych realiach, albo w sparafrazowanej formie. Obydwa powodują nadanie mu nowego znaczenia.
Posługiwanie się cytatem wymaga wspólnoty kulturowej. Nie spełnia on wówczas swej roli, jeśli czytelnik czy widz nie zna źródła literackiego, do którego autor zrobił aluzję, czy cytat jest dla niego nierozpoznawalny. Podobna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy odbiorca jest cudzoziemcem czy przedstawicielem innego kręgu kulturowego, w którym cytat nie funkcjonuje. Rozwiązaniem w takiej sytuacji może być komentarz zawarty w przypisie, odsyłający do pierwotnego tekstu. Jednak w przypadku intencji uzyskania efektu humorystycznego cytat nie spełnia wówczas swej funkcji, żart wymaga bowiem natychmiastowości zestawienia, a ponadto traci, gdy próbuje się go wyjaśniać. W przypadku cytatów nie mających charakteru zabawowego rozwiązaniem jest przybliżenie go przez użycie wyrażenia: jak powiedział... Ponadto mało znany cytat może być zastępowany podobnym, bardziej popularnym.
Posługiwanie się cytatem ma związek z wolnością słowa. Kiedy cenzura ogranicza swobodę wypowiedzi autora, język przenośni jest środkiem wyrażania własnych przekonań społecznych, politycznych, krytyki, ukrytej kpiny. Przenika wówczas zwłaszcza do tekstów kabaretu politycznego.
Formy cytowania naukowego wynikają z różnorodnych tradycji oraz komunikatywności i oszczędności miejsca. Poszczególne wydawnictwa i czasopisma zalecają czasem różniące się w szczegółach instrukcje. W naukach humanistycznych stosuje się najczęściej przypistradycyjny: cytowany fragment (w cudzysłowie lub bez, czyli w formie dosłownej lub mniej lub bardziej sparafrazowanej) oznaczony jest cyfrą lub innym znakiem z indeksem górnym, a opis bibliograficzny znajduję się na dole strony. W naukach humanistycznych często podaje się także numer strony lub nawet wiersza. W naukach przyrodniczych, gdzie zazwyczaj cytuje się krótkie publikacje w czasopismach oraz cytuje się dane a nie konkretne zdania i kompozycję słowną, w przypisach bibliograficznych podaje się zazwyczaj tylko całą publikację, bez wyszczególnienia strony, z której pochodzi cytat. W niektórych czasopismach w bibliografii podaje się tylko nazwisko autora, tytuł czasopisma, tom i strony publikacji (pierwszą i ostatnią), pomijając sam tytuł artykułu. W ten sposób oszczędza się miejsca a jednocześnie zachowuje możliwość łatwego odszukania cytowanej pracy. W naukach przyrodniczych zamiast przypisu tradycyjnego, stosuje się cytowanie w tekście (tak zwany przypis w systemie harwardzkim), gdzie za cytowanym fragmentem (najczęściej bez cudzysłowu, a więc w formie sparafrazowanej) pojawia się nazwisko i roku publikacji, np. (Kowalski 2007). Natomiast na końcu publikacji umieszcza się zestawienie cytowanego piśmiennictwa w kolejności alfabetycznej i pełnymi danymi bibliograficznymi (nazwiska i inicjały autora lub autorów, rok publikacji, tytuł artykułu, skrócony tytuł czasopisma, tom oraz strony publikacji). Jeszcze oszczędniejszy jest sposób cytowania za pomocą odnośników, gdzie zamiast nazwiska autora i roku umieszcza się numer publikacji (np. [3] ) w kolejności pojawiania się w tekście artykułu lub w kolejności zestawienia bibliografii na końcu pracy. [1]
Cytowanie w pracach naukowych jest niezbędnym ich elementem. Publikacje naukowe opisujące oryginalne, nowe badania muszą posiadać część wstępną, która umiejscawia te badania na "mapie nauki", poprzez liczne odniesienia do wcześniejszych prac na zbliżony temat i dowodzą sensu i oryginalności opisywanych badań. Ponadto, w ramach pracy naukowej wykorzystuje się zwykle dokonania innych badaczy, np. rozwinięte przez nich techniki badawcze i zacytowanie ich dokonań jest formą okazania im wdzięczności.
Istnieją też publikacje przeglądowe, które w zasadzie składają się niemal wyłącznie z samych cytatów (ściślej - cytowań). Ich użyteczność wynika z faktu zebrania w jednym miejscu najważniejszych informacji, co umożliwia przyjrzenie się określonemu fragmentowi wiedzy w sposób syntetyczny oraz oszczędza czas w dotarciu do tych informacji innym badaczom.
Cytowanie w pracach naukowych jest pożądane przez autorów cytowanych prac, gdyż liczba cytowań jest podstawową formą oceny znaczenia i wartości prowadzonych badań. Czym praca jest częściej cytowana przez innych badaczy, tym jej znaczenie dla rozwoju nauki rośnie. W naukowych bazach danych gromadzone są szczegółowe zbiory cytowań, na podstawie których oblicza się tzw. Impact factor lub Indeks h, stanowiące ilościową ocenę wartości prowadzonych badań i produktywności poszczególnych naukowców.
Zasady cytowania w pracach naukowych są dość ściśle określone. Przede wszystkim obowiązują tu nie do końca zdefiniowane normy obyczajowe, które obejmują:
maksymalną, dopuszczalną długość cytatu, którą zazwyczaj wynosi maksymalnie pół strony standardowego maszynopisu
unikanie cytowania "piętrowego", tj. odnoszenia się do prac, w których nie ma cytowanych danych, lecz jest tylko cytat do kolejnej pracy, w której są te dane.
cytowanie rzetelne - tzn. nieprzeinaczanie danych lub sensu wniosków z cytowanej pracy
zakaz cytowania selektywnego - tzn. pomijania prac, w których są podane informacje stojące w sprzeczności ze stawianą tezą
zakaz cytowania niejawnego - tj. podawania cudzych wyników jako swoje własne
ostrożne autocytowanie - tj. cytowanie własnych prac tylko wtedy, kiedy jest to naprawdę uzasadnione.
Oprócz norm zwyczajowych, większość wydawnictw naukowych posiada swoje formalne kryteria poprawności cytowania i formatowania przypisów, których naruszenie powoduje odrzucenie pracy już na wstępnym etapie recenzowania.
Przypisy - objaśnienia i uwagi, wiążące z tekstem głównym za pomocą odsyłaczy, odnoszące się do poszczególnych wyrazów, zwrotów i fragmentów tekstu
RODZAJE:
Przypis źródłowy zwykły - wskazuje źródło pochodzenia cytatu, opinii, danych liczbowych, sądów, klasyfikacji itd., np.:
1. M. Maj, Biblioteki, Warszawa 1997, s. 54.
W przypisach źródłowych pochodzących ze źródeł archiwalnych należy stosować skróty archiwów, całych zespołów i akt w nich zamieszczonych:
1. Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalej cyt. CAW), Akta personalne B. Wieniawy (dalej cyt. AP Wieniawy), sygn. 997.
2. ..
3. ..
4. CAW, AP Wieniawy, sygn, 998.
W przypadku, gdy autor w swej wypowiedzi powołuje się na inne źródło, należy tę informację ujawnić w przypisie, np.:
3. A. Krajewski, Prace magisterskie i licencjackie, Warszawa 2003, s. 71. Cyt. za J. Boć, Jak pisać pracę magisterską, Wrocław 1995, s. 31 i 38.
Przypis źródłowy rozszerzony - obejmuje wskazanie źródła i cytat z niego pochodzący, bądź komentuje przywołane poglądy, np.:
11. Autor wyjaśnia, że czyni tak "dla wygody legislatywy, zaoszczędzenia jej czasu [...]" - A. Nowak, Prawo Unii Europejskiej, Kraków 2004, s. 334.
Przypis odsyłający - kieruje czytelnika do innych fragmentów pracy, np.:
13. Zagadnienie to omówione zostało w rozdziale 3 prezentowanej pracy.
...
28. Była już o tym mowa w rozdziale 1 niniejszej pracy.
Przypis polemiczny - zawierające polemikę z przedstawianymi w tekście poglądami (przeprowadzenie dyskusji w tekście głównym mogłoby rozbić tok wywodów), np.:
17. Trudno zgodzić się z poglądami tych autorów, gdyż zdaniem innych badaczy metoda ta nie może być stosowana w odniesieniu do......
Przypis dygresyjny - pojawia się, kiedy autor chce podzielić się z czytelnikiem pewnymi uwagami czy spostrzeżeniami, które pojawiają się na marginesie rozważań, lecz nie mają charakteru polemicznego. W przypisach tego rodzaju często nie wskazuje się żadnych źródeł, a jeśli tak, to tylko w związku z uczynioną dygresją, np.
6. Doskonałym przykładem takiego stawiania sprawy było przemówienie radiowo-telewizyjne de Gaulle'a z 27.10.1962 r. poprzedzające rozwiązanie Zgromadzenia Narodowego.
Przypis słownikowy - podający znaczenie użytych terminów, np.:
3. Termin digitalizacja oznacza zamianę danych analogowych na cyfrowe z wykorzystaniem przetwornika analogowo-cyfrowego, por. Digitalizacja. W: Słownik Encyklopedyczny - Informatyka. Red. Z. Płoski. Wrocław 1999, s. 78.
SYSTEMY PRZYPISÓW:
I. System harwardzki:
Często stosowany w pracach z nauk ścisłych, przyrodniczych i społecznych. Oparty jest na prostej procedurze odwoływania się do dzieła. Podstawowa zasada sprowadza się do podawania w tekście głównym w nawiasie półokrągłym lub kwadratowym nazwiska autora (lub skrótu tytułu w przypadku prac zbiorowych), daty wydania oraz numeru strony. Ten rodzaj przypisów określany bywa mianem przypisu "nazwisko/data", a czasem "alfabetyczny" i występuje w wariantowych postaciach bez strony lub ze stroną, np.:
(P. Nowak, 1999)
(P. Nowak, 1999, s. 131)
(Biblioteki akademickie, 2005, s. 3)
W przypadku, kiedy autorami danej publikacji są dwie osoby, podaje się obydwa nazwiska rozdzielając spójnikiem "i", np.:
(P. Pioterek i B. Zieleniecka, 2000, s. 31)
W przypadku trzech autorów można podać nazwisko pierwszego i użyć skrótu polskiego "i in." lub łacińskiego "et al.", np.:
(Z. Żmigrodzki i in., 2007, s. 23-25)
Odsyłając do kilku prac tego samego autora wydanych w jednym roku, dla ich odróżnienia dodaje się po dacie publikacji małą literę "a", "b" itd.,np.
(M. Maj, 1999a, s. 2)
(M. Maj, 1999b, s. 14)
(M. Maj, 1999c, s. 1)
W powyższym przypadku pamiętać należy, by w bibliografii załącznikowej - będącej wykazem wykorzystanej literatury zamieścić odpowiednie oznaczenia przy latach wydania, np.:
1. Maj M. (1999a), Biblioteki, Warszawa: SBP, 250 s.
2. Maj M. (1999b), Infobroker, Zagadnienia Informacji Naukowej, nr 14, s. 13-24.
3. Maj M. (1999c), Kształcenie kadr bibliotecznych, Warszawa: Kontekst, 150 s.
Jeszcze bardziej uproszczony system oferuje tzw. przypis numeryczny. Polega on na odwoływaniu się do literatury przez dodanie w tekście głównym w nawiasie kwadratowym numeru pozycji z bibliografii załącznikowej wraz z numerem strony, z której pochodzi cytowany fragment, np.:
Obecnie UNESCO promuje i wspiera międzynarodową współpracę 191 krajów członkowskich i 6 stowarzyszonych na polach edukacji, nauki, kultury i komunikacji [3, s. 1].
Taki zapis oznacza, odwołujemy się do fragmentu na stronie 1 książki, wymienionej w bibliografii pod numerem [3].
W bibliografii:
1....
2....
3. Edmondson, R. (2002), Memory of the World. General Guidelines to Safeguard Documentary Heritage, London: Academic Print, 120 p.
II. System klasyczny (tradycyjny):
Istota przypisu klasycznego polega na wprowadzeniu do tekstu głównego odsyłaczy liczbowych (1 2, czasem używa się gwiazdek lub liter), którym odpowiada identycznie oznaczony przypis zamieszczony u dołu strony bądź na końcu rozdziału, zawierający informację o cytowanejpublikacji (opis zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie normami) lub komentarz.
PRZYKŁADY:
B. Kowalska, Piękne ulice, piękne kamienice, Poznań 2000, s. 15,
Autor nieco inaczej definiuje termin infobrokerstwo, niż zostało to powszechnie przyjęte.
M. Nowak, Budowle gotyckie w otoczeniu rokokowym, Kwartalnik Historii Sztuki 2001, nr 3, s. 38,
Por. rozdział 2 niniejszej pracy.
B. Major, Otoczenie gotyckie budowli rokokowych, [w:] Gotyk na dotyk, pod red. A Wagnera, Toruń 2007, s. 50-80,
S. Rosik, Bumelant w naszej rzeczywistości, Nowości z dn. 12.02.2003, s. 19.
Stan na 23.04.2004 r.
P. Lis, Polscy studenci w USA [on-line]. Portal onet.pl [dostęp 20 listopada 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://onet.pl/portalnaukowy/stud.php nauka.
Numer przypisu może być umieszczony w każdym miejscu, tj. przy cytacie, terminie ze słownika, na końcu zdania -> przed znakiem interpunkcyjnym bez spacji (wyjątek: cudzysłów, wykrzyknik, pytajnik - tu odnośnik pojawia się po nich).
PRZYKŁAD UMIESZCZENIA ODSYŁACZY LICZBOWYCH W TEKŚCIE PRACY:
„Do pionierów digitalizacji1 w Polsce należą trzy biblioteki, tj. Biblioteka Jagiellońska, Wojewódzka Biblioteka Publiczna - Książnica Kopernikańska w Toruniu i Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, ponieważ to im pod koniec lat 90-tych udało się zainicjować pierwsze prace w tym zakresie”2.
Dziś wszystkie digitalizujące biblioteki w Polsce zapoczątkowały już konwersję cyfrową, a w najbliższej przyszłości planują zintensyfikowanie tych działań3.
ZNACZENIE ODNOŚNIKÓW (PRZYPISÓW) WPROWADZONYCH DO POWYŻSZEGO TEKSTU:
1. Termin digitalizacja został wyjaśniony w rozdziale 1 niniejszej pracy.
2. E. Stachowska-Musiał, Zastosowanie techniki cyfrowej w ochronie dziedzictwa intelektualnego i kulturowego, [w:] SOS dla zbiorów, pod red. B. Drewniewskiej-Idziak, Warszawa 2004, s. 51-52.
2. E. Potrzebnicka, Digitalizacja nowoczesną formą tworzenia kopii dokumentów bibliotecznych, [w:] Trwałe zbiory - źródłem historii, pod red. B. Drewniewskiej-Idziak, Warszawa 2005, s. 66-77.
B. Antczak, Przypisy i bibliografia załącznikowa - poradnik dla piszących prace dyplomowe
KWERENDA
*1. zbieranie informacji i materiałów potrzebnych do wyjaśnienia jakiegoś problemu, zwłaszcza problemu naukowego, przez poszukiwanie w bibliotekach, archiwach, aktach, książkach, dokumentach itd.: Niemiecki historyk prowadził w polskich bibliotekach i instytutach pamięci kwerendę, poszukując materiałów dotyczących wywłaszczania polskich rolników przez hitlerowców i osadzania w ich gospodarstwach przybyszy z terenu Niemiec i Prus. Kwerenda biblioteczna. Kwerenda archiwalna.
2. przestarz. śledztwo, dochodzenie sądowe, łac. quaerenda `rzeczy poszukiwane' od: quaerere `poszukiwać'
*zbieranie informacji niezbędnych do wyjaśnienia jakiegoś problemu poprzez poszukiwanie w bibliotekach, archiwach, aktach; także ogólnie: poszukiwanie
1