Rokitnik - leczy i odmładza

Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki

Z uwagi na wysoką zawartość fenolokwasów, flawonoidów i witamin roślinę wykorzystuje się jako surowiec leczniczy i kosmetyczny.

      Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.) został opisany w tybetańskich księgach medycznych datowanych na VIII wiek n.e. W starożytnej Grecji rokitnikiem karmiono konie, aby miały błyszcząca sierść, stąd jego nazwa rodzajowa: hipp - koń, phaos - błyszczący. Obecnie rokitnik jest sadzony jako krzew ozdobny w ogrodach i parkach, a od niedawna wprowadzono go do uprawy jako krzew owocowy. Otrzymano już kilka odmian o owocach większych niż u formy dzikiej i o przyjemniejszym, miej gorzkim smaku. Duże ilości świeżych owoców przerabia przemysł spożywczy. Dzięki badaniom nad składem chemicznym rokitnika wyizolowano i opisano substancje czynne farmakologicznie, co pozwoliło racjonalnie wykorzystać różnorodne właściwości wyciągów roślinnych.

Rokitnik zwyczajny - morfologia i występowanie

Rokitnik zwyczajny (Hippophaë rhamnoides L.), rokitnik pospolity, rokitnik szakłakowaty to gatunek rośliny z rodziny oliwnikowatych (Elaeagnaceae). Nazywany bywa także rosyjskim ananasem. Występuje w Europie i Azji, aż po Chiny, głównie wzdłuż wybrzeży morskich. W Polsce rośnie nad Bałtykiem na wydmach, tworząc tam gęste zarośla. Ma niewielkie wymagania glebowe, może rosnąć na piaszczystych glebach. Jest odporny na mróz i suszę, niezbyt silne zasolenie gleby, dobrze znosi zanieczyszczenie powietrza. Na północ jego zasięg sięga aż do 68 stopnia szerokości geograficznej. Jest rośliną światłolubną i kwasolubną. Zdziczałe formy rosną również w Pieninach i w rejonach upraw, zwykle w obrębie obszarów zurbanizowanych.

Rokitnik jest to silnie rozgałęziony krzew lub rzadziej niskie drzewo, osiągający wysokość od 1,5 do 6 m. Wyglądem przypomina krzaczaste gatunki wierzb. Rośnie powoli, po 4 latach osiąga wysokość ok. 0,5 m. Młode pędy rokitnika są zakończone ostrymi cierniami. Kora na pniu i gałęziach jest podłużnie pękająca, łuszcząca się płatami, zwykle ciemnobrunatna, niekiedy czarna lub też jasnobrunatna w różnych odcieniach. Pączki są jajowate, złocisto miedzianego koloru. Pączki rokitnika są drobne, kuliste, okryte złotobrązowymi łuskami o metalicznym połysku. Pączki kwiatowe są znacznie większe od liściowych, zwłaszcza u okazów męskich. Młode gałązki są koloru pączków, starsze srebrzystoszare. Pędy z cierniami tworzą boczne odgałęzienia w postaci cierni drugiego rzędu. Liście rokitnika są lancetowate, wąskie i krótkoogonkowe, miękko, srebrzyście owłosione, z wierzchu szarozielone, spodem srebrzyste. Mają długość do 7 cm, brzegi lekko podwinięte.

Rokitnik jest rośliną dwupienną. Męskie kwiaty o żółtozielonej barwie występują w pęczkach od dwóch do pięciu, żółte kwiaty żeńskie występują pojedynczo. Wszystkie kwiaty są drobne i zakwitają przed rozwojem liści - od marca do maja. Roślina jest wiatropylna. Owocami rokitnika są pomarańczowe pestkowce, soczyste, aromatyczne, o charakterystycznym kwaśno-cierpkim smaku. Zawierają bardzo dużo witamin (wit. A, B, C oraz E). Owoce utrzymują się na roślinie przez całą zimę, aż do wiosny. Są niesmaczne, ponieważ zawierają mało cukru i wydzielają zapach, przez niektórych uważany za nieprzyjemny. Po przemarznięciu stają się słodkie.

Rokitnik jest krzewem szeroko uprawianym w wielu krajach, ze względu na małe wymagania glebowe, wytrzymałość na suszę i zanieczyszczenia powietrza oraz dość dużą wartość ozdobną. Szczególnie piękne są okazy żeńskie, obficie owocujące. Pod ciężarem dojrzewających, barwnych owoców gałęzie uginają się często do ziemi, a nierzadko rozłamują. Dekoracyjne jest również delikatne, szarozielone ulistnienie krzewów. Rokitnik wymaga stanowisk o pełnym nasłonecznieniu. Znosi słabe zasolenie gleby, bardzo dobrze rośnie na glebach wapiennych. Źle rośnie i marnieje na glebach wilgotnych, podmokłych, zimnych, ciężkich, gliniastych trudno przepuszczalnych i nieprzewiewnych. Jest szeroko stosowany do zadrzewienia gleb suchych, piaszczystych, hałd i innych nieużytków poprzemysłowych.

Substancje bioaktywne rokitnika

Owoce rokitnika są jednymi z najbardziej odżywczych i bogatych w witaminy. Zawierają duże ilości witaminy C. Zawartość jej jest różna w poszczególnych odmianach tego gatunku i zależy od miejsca występowania danej rośliny. Rośliny występujące na wydmach mórz europejskich zwierają w świeżych owocach 120-315 mg% podczas gdy występujące na obszarach gór środkowej Europy 405-1100 mg% kwasu askorbinowego. Jest to spowodowane różnicami w intensywności asymilacji witaminy C w owocach. Owoce rokitnika bogate są we flawonoidy, kwasy organiczne (głownie kwas maleinowy i szczawiowy) oraz wolne aminokwasy, których w owocach znaleziono aż 18. W soku z owoców rokitnika obecne są 24 pierwiastki chemiczne m.in. azot, fosfor, żelazo, mangan, bor, wapń i krzem. Miąższ owoców i nasiona zwiera olej,  jego zawartość w nasionach sięga aż do 12 %. Olej bogaty jest w kwas palmitynowy i palmitynowo-olejowy. Zawiera także wit. E i betakaroten.  Owoce zawierają kwercetynę, izoramnetynę i kamferol, a liście hyperynę i tylirozyd. W liściach zbieranych jesienią opisano występowanie do 5% garbników, a w młodych gałęziach do 4% tych związków. Zidentyfikowano obecność kwasu galusowego, epikatechiny, epigalokatechiny i galusanu epigalokatechiny. Kwas galusowy wchodzi w skład licznych garbników hydrolizujących, wykazuje silne właściwości hemostatyczne.

Zastosowanie w kuchni

Owoce rokitnika można spożywać na surowo lub przyrządzać z nich przetwory: dżemy, galaretki, konfitury i soki. Robi się z nich wina i nalewki. Można również piec ciasta z dodatkiem owoców. Ze względu na dużą zawartość witaminy C, sok doskonale nadje się do przyprawiania potraw zastępując cytrynę. Podczas obróbki i przechowywania owoce tracą bardzo niewiele kwasu askorbinowego ze względu na brak enzymu rozkładającego witaminę C (askorbinazy) w rokitniku. Z suszonych liści rokitnika można przygotować smaczny gorący napar, który może zastąpić zwykłą herbatę. Największymi producentami i konsumentami przetworów z rokitnika są obecnie Rosja, Niemcy, Chiny i Mongolia.

Zastosowanie w kosmetyce

Rokitnik stosowany jest w Rosji, Chinach, krajach Europy tj. Niemcy, czy Polska. Używany jest jako składnik preparatów nawilżających, przeciw łysieniu i przeciw łupieżowi. Oleje z rokitnika zawierają wysokie stężenie kwasu palmitynowego, składnika wchodzącego w skład związków budulcowych ludzkiej skóry. Kwas palmitynowy odpowiedzialny jest za szybsze ziarninowanie ran i regenerację naskórka.

Wyciągi z rokitnika stosowane są w kosmetyce do pielęgnacji skóry uszkodzonej przez promienie słoneczne (łagodzi tany zapalne). Wchodzą w skład środków kosmetycznych używanych do pielęgnacji skóry zniszczonej, przesuszonej i łuszczącej się. Ze względu na dużą zawartość witaminy C flawonów i flawonoidów w owocach, rokitnik jest cennym składnikiem preparatów likwidujących przebarwienia skóry, wykorzystywany jest do produkcji preparatów, do opalania się jako naturalny bloker promieni UVA i UVB.

Zastosowanie w medycynie 

Wyciągi olejowe z owoców zaleca się w chorobach gorączkowych (wywołanych przez wirusy lub bakterie), stanach zapalnych układu pokarmowego i chorobie wrzodowej żołądka oraz dwunastnicy, w stanach zapalnych różnych narządów wewnętrznych, biegunkach, w okresie ciąży i karmienia, przy dolegliwościach gośćcowych, niewielkich krwawieniach, zakrzepowym zapaleniu żył, wysokim poziomie cholesterolu we krwi, schorzeniach skórnych, wypadaniu włosów.

Napary z liści używane są pomocniczo w leczeniu gośćca, stanów zapalnych przewodu pokarmowego. W ilościach 1-3 ml w stężeniu 5% olej z rokitnika podawany jest w iniekcjach domięśniowych jako środek wpływający na poprawę samopoczucia i działający regenerująco na organizm człowieka. Owoce rokitnika w postaci świeżej lub dżemów, konfitur i soków stosuje się zapobiegawczo jako naturalne źródło dobrze przyswajanej witaminy C, a także w przypadku licznych schorzeń wymagających zwiększonej ilości kwasu askorbinowego w organizmie.

Zewnętrznie wyciągi olejowe z owoców, ze względu na duże zawartości karotenów, tokoferoli i kwasów tłuszczowych stosuje się w oparzeniach, odmrożeniach, odleżynach, uszkodzeniach skóry przez promienie słoneczne i rentgenowskie, trudno gojących się ranach, stanach zapalnych skóry, grzybicach, zapaleniu pochwy i szyjki macicy, nadżerkach, do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Napary z liści wykorzystuje się do przemywania i okładów przy trudno gojących się ranach oraz w schorzeniach skóry.

Napar z owoców rokitnika

Składniki

Suszone owoce                           150,0

Miód                                             15,0

Woda                                          800,0

Owoce zalewamy wrzącą wodą. Pozostawiamy pod przykryciem na 10-20 minut. Odcedzamy i dodajemy do smaku miód. Pijemy w dowolnych ilościach dla wzmocnienia odporności.

Krem przeciwzmarszczkowy z rokitnika

Składniki:

Euceryna                                                20,0

Gliceryna                                                 5,0

Olejek cytrynowy                                    1,0

Witamina E                                              1,0

Ekstrakt z rokitnika                               70,0

Do naczynia z euceryną dodajemy glicerynę. Następnie powoli wlewamy uprzednio przygotowany ekstrakt, mieszając aż składniki całkowicie się połączą. Dodajemy witaminę E i olejek cytrynowy. Całość dokładnie mieszamy, a następnie przekładamy do pudełka i opisujemy.

---