Lena Smolińska

Przedmiot: geografia

Metody aktywizujące
w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

METODY AKTYWIZUJĄCE

W NAUCZANIU PRZEDMIOTÓW PRZYRODNICZYCH

Wstęp

Metoda- od gr. methodes- to sposób postępowania przy zdobywaniu wiadomości i umiejętności, nadający się do stałego powtarzania. Wybór metod nauczania zależy od celów lekcji, wieku nauczania, poziomu jego wiedzy oraz bazy dydaktycznej szkoły. Zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie wymusza niejako stosowanie na szeroką skalę metod aktywizujących. Cechą metod aktywizujących w procesie nauczania- uczenia się jest przewaga czynności uczniów nad czynnościami nauczyciela. Każda metoda może być realizowana jako aktywizująca. Wszystko zależy od zachowania nauczyciela, który może określone reakcje uczniów wyzwolić lub zablokować.

„ Zadaniem nauczyciela jest budzić niepohamowaną ciekawość życia, aby dorastająca istota chłonęła je ze zdumieniem i podziwem ”- J. Garret

METODY AKTYWIZUJĄCE

1. Wykład

Wykład może być metodą aktywizującą proces nauczania. Na początku należy powiedzieć o czym będziemy mówić. Na koniec powinno znaleźć się podsumowanie. Mówimy o możliwie szybkim, dynamicznym tempie, zmieniając ton głosu. Robimy przerwy w celu refleksji. Odwołujemy się do zmysłów. Czas wykładów powinien być przewidziany na 15-20 minut. Dzieci lubią słuchać atrakcyjnego mówcy, atrakcyjnego tematu i atrakcyjnego sposogu mówienia.

2. Praca z tekstem

Aktywna praca z tekstem polega na przejściu przez kilka etapów

- uświadomienie sobie celu czytania określonego tekstu ( np. odszukanie

informacji, które będą odpowiedzią na zadane pytanie )

- analizę tekstu, wskazywanie na niezrozumiałe określenia

- właściwe czytanie tekstu, poszukiwanie odpowiednich informacji,

opracowywanie słów kluczowych, formy zapisu notatki.

3. Pomoce wizualne

Składają się na nie filmy, przeźrocza, grafika komputerowa, modele przestrzenne, obrazy, plakaty, mapy, tablice, plansz, schematy, ilustracje. Drogą wzrokową nabywamy 75% wiedzy. Pomoce wizualne powinny być wprowadzone w odpowiednim czasie, zaś uwaga nakierowana na określone elementy, zrozumiałe, widoczne dla wszystkich uczniów. Należy pamiętać, że film ponad piętnastominutowy jest nużący, a nadmiar ilustracji, obrazków powoduje chaos.

4. Pokazy, demonstracje, prace laboratoryjne, zajęcia praktyczne

Przy pokazie należy zwrócić uwagę na instrukcję, aby była w pełni zrozumiała i poprzedzona wyjaśnieniem.

W tradycyjnej metodzie laboratoryjnej umożliwia się uczniom wykonanie określonych eksperymentów, doświadczeń biologicznych, biochemicznych lub innych. Eksperyment taki służy do zilustrowania poznanych wcześniej praw czy zasad lub też do uogólnienia poznanych zjawisk.

W problemowej metodzie laboratoryjnej uczniowie przyswajają nowe wiadomości i umiejętności na drodze samodzielnej aktywności. Metoda ta wymaga wyraźnego odróżnienia rzeczywistych problemów dydaktycznych od zwykłych pytań uczniów, aby nie zahamować aktywności intelektualnej i samodzielnego myślenia uczniów. Nauczyciel powinien być tu dość czujny i umiejętnie postawić problem tak, aby jego celem było poszukiwanie pomysłów rozwiązania, postawa badawcza ucznia. Powinien sformułować hipotezy, sprawdzić ich słuszność.

Metoda ta aktywizuje myślenie produktywne i reproduktywne. Zaletą metod laboratoryjnych jest to, że ułatwiają one dzieciom bezpośrednie i zarazem skuteczne poznawanie rzeczywistości. Wymagają one od nauczyciela wielu umiejętności np. przeprowadzenia próbnego eksperymentu i odpowiedniego przygotowania uczniów do przeprowadzenia ćwiczeń. Element ten jest bardzo ważny, gdyż każde nieudane doświadczenie nie pozwala uczniom osiągnąć zamierzonego w eksperymencie celu oraz nasuwa watpliwości co do słuszności uogólnienia naukowego.

- Nauczyciel podaje właściwą instrukcję. Zwraca uwagę na ważniejsze

elementy eksperymentu i ukierunkowuje uczniów na odpowiednie wnioski.

- Po przeprowadzeniu ćwiczeń, w rozmowie z uczniami zbierane są wyniki

doświadczeń, porządkowane wnioski i uogólnienia wprowadzone na podstawie

eksperymentu.

- Nauczyciel dobiera odpowiednie pomoce techniczne, często organizuje pokaz.

Metody oparte na działalności praktycznej uczniów polegają na celowości racjonalnego łączenia wiedzy z czynnościami praktycznymi. W nauczaniu przyrody wiele tematów można realizować tą metodą. Uczniowie wykazują więcej aktywności i samodzielności niż podczas pokazu, kiedy są tylko obserwatorami.

5.Pytania i odpowiedzi

Pytania i odpowiedzi- jako element aktywizujący ucznia w procesie nauczania i uczenia- może być stosowany we wszystkich fazach lekcji: wstępnej, diagnozy przyrostu wiedzy oraz podsumowującej i ewaluacji wiedzy.

Pytania możemy zastosować ustne lub pisemne. Pytania mogą pełnić funkcje oceniające, wspomagające, diagnozujące, wyjątkowo- kontrolujące.

Ważną funkcję spełniają pytania o charakterze ewaluacyjnym.

Pytania zadawać powinni również uczniowie, co pozawala na uczenie się i doskonalenie tej umiejętności.

6.Dyskusja

Dyskusja- to wymiana zdań, myśli, poglądów uczestników grupy na dany

temat. Jest sztuką wyrażania swojego, popartego argumentacją stanowiska; jest próbą wypracowania stanowiska wspólnego z zachowaniem szacunku dla przekonań innych.

Niższą forma dyskusji jest pogadanka - swoisty rodzaj rozmowy nauczyciela z uczniami. Przykłady technik, prowadzenia dyskusji:

1. Dyskusja konferencyjna- stosowana jest wśród starszej młodzieży wtedy,

gdy zachodzi konieczność przeanalizowania jakiegoś obszernego zagadnienia

2. Dyskusja okrągłego stołu- polega na swobodnej wymianie poglądów między

uczniami a nauczycielem a także między samymi uczniami. Tę wymianę

myśli charakteryzuje swoboda wypowiedzi.

3. Dyskusja panelowa ( obserwowana )- jej cechą charakterystyczną jest

istnienie dwóch grup: dyskutującej ( eksperci- panel ) i słuchającej

( audytorium- uczący się ). Nauczyciel czuwa nad właściwym

( uporządkowanym ) przebiegiem dyskusji. W końcowej fazie dyskusji

pytania mogą zadawać słuchający. Mogą też oni przedstawić własne

stanowisko , uzupełnić dyskusję, wyjaśnić, zaakceptować lub odrzucić

stanowisko któregoś z ekspertów ( z uzasadnieniem ).

7. Burza mózgów

Stwarza możliwość spontanicznego zgłaszania wszystkich, nawet najbardziej śmiałych pomysłów rozwiązania bez ich wstępnej weryfikacji. Pomysły zgłasza cała klasa ( podzielona na grupy 4-6 osobowe, czas wykonania zadania 10 minut ).Najczęściej stosowana jest wtedy, gdy mamy w krótkim czasie rozwiązać problem o dużym stopniu trudności. Przebiega w dwóch etapach:

1 etap- gromadzenie pomysłów, formułowanie problemów, zgłaszanie

pomysłów, ich rejestrowanie zgodnie z zasadą „ pierwsza myśl

najlepsza ”,

2 etap- ocenianie pomysłów, propozycja przez zespół ekspertów, dokonanie

wyboru pomysłów najlepszych lub jednego najlepszego.

Wynikiem zajęć prowadzonych metodą „ burzy mózgów ” jest opracowanie wniosków, np. w postaci raportu- krótkiej, zwięzłej, konkretnej informacji.

8. Metody aktywności kreatywnej

1. kreatywne pisanie ( prowokacyjne tematy )

2. kreatywne działanie ( akcje, projekty, heppeningi )

- akcje tematyczne ( przemeblowanie klasy, plakat ),

- akcje paradoksalne ( świat wg reklam ),

- działania ( spontaniczne wg terminarza wydarzeń )

3. kreatywne działanie- ćwiczenia, zabawy doskonalące, ekspresję języka

jako środka wyrazu stanów emocjonalnych i porozumiewania się

d ) kreatywne mówienia ( ćwiczenia i zabawy rozwijające ekspresję

werbalną )

e ) kreatywne myślenie ( rozwiązywanie określonego problemu )

9. Odgrywanie ról

Odgrywanie ról jest charakterystyczne dla dziecięcych zabaw „ na niby ”. Spełnia się najmniej dwa ważne zadania:

- umożliwia badania osobistego doświadczenia, samowiedzy poprzez obejrzenie

siebie w sytuacji życiowej

- pozwala lepiej poznać świat widzialny i odczuwalny z perspektywy kogoś

drugiego

10. Drama

Metoda dramy polega na utożsamianiu się ucznia z określoną postacią, np. podróżnika. Nauczyciel przydziela role poszczególnym uczniom lub grupie uczniów. Mile widziane są rekwizyty ( np. tabliczki, emblematy, nakrycia

głowy ). Analizowane problemy rozwiązuje się uczestnicząc w improwizacji, fikcji dramatycznej. Drama jest inscenizacją przygotowaną wcześniej. Role otrzymują uczniowie dopiero w czasie lekcji ( uczeń spontanicznie staje się kimś - bohaterem części lekcji ). Stąd duże walory wychowawcze dramy. Drama rozwija kreatywność ucznia, zachęca do działania nieśmiałych, umożliwia realizację marzeń. Drama potwierdza opinię, że nauczanie przez przeżywanie podnosi znacznie skuteczność kształcenia.

11. Symulacja

Symulacje, czyli naśladowanie rzeczywistości. Ich ideą jest doskonalenie umiejętności oraz uczenie się na błędach popełnianych w bezpiecznej sytuacji ćwiczeniowej. Trening jest zasadniczym mechanizmem osiągania wysokiej sprawności w działaniu. Należy uświadomić dzieciom, jak ważna role pełni trening, konieczność powtarzania i próbowania. Podejmowane próby samoobserwacji przyrostu sprawności czy samowiedzy. Dzieci często są zdumione, gdy dowiadują się, że „ ideały ” ciężko pracują, całe godziny spędzają na treningach ze wszystkimi tego konsekwencjami. Należy uświadomić uczniom, że nie ma umiejętności gotowych, że należy powtarzać, powtarzać, powtarzać.... Dobrze dobrane tematy uczą umiejętności życiowych,

operacyjnych, sprawności w efektywnej komunikacji, zaradności, śmiałości. Każda symulacja wymaga podsumowania zebranego doświadczenia. Nauczyciel powinien przygotować pytania testujące emocje, wrażenia, opinie.

12. Mapy mentalne

Mapy mentalne (mapy mentalne, z ang. Mental maps lub mind- maps )

Jest to metoda wizualnego opracowania problemów- z wykorzystaniem rysunków, obrazków, zdjęć, wycinków, symboli, ideogramów, i \ lub słów, krótkich dynamicznych zwrotów, haseł. W postaci map mentalnej można rozwiązać następujące zagadnienia:

- narysuj z pamięci swój własny obraz pracowni biologicznej ( chodzi o to, że

każde dziecko inaczej zapamiętuje szczegóły otoczenia- jedni narysują tablice i

kwiaty, inni ryby w akwarium i patyczaki ). Każdy obraz ma tę samą wartość i

nie należy go korygować.

- opracowanie problemu w sposób syntetyczny, np. obserwujemy zmiany pór roku.

- rozpracowanie hasła, np. podróż po naszej planecie Ziemi.

Zadaniem nr 1 jest napisanie 5 skojarzeń z hasłem „ Podróż po naszej planecie Ziemi ”.

Zadanie nr 2- prowadzimy szersze dalsze skojarzenia, ale już z opisami.

Mapy mentalne ilustrują spiralność i złożoność myślenia i symultanicznego przebiegu procesów i występowania problemów. Punktem startowym jest dowolny, złożony problem.

13 Karty dydaktyczne

Jest to metoda umożliwiająca pełną indywidualizację nauczania, dostosowanie tempa pracy i stopień trudności do możliwości dziecka. Jest bardzo efektywna, ale jednocześnie bardzo trudna z powodów technicznych. Wymaga bowiem zaprojektowania całego programu czy określonego działania tematycznego w modułu problemowe. Modułu opracowane są na osobnych kartkach ( formatu A-4

Lub A-5 ), na których znajduje się informacja o temacie, odpowiednie streszczenie „ dawka ” wiedzy, przykłady oraz zadania do samodzielnego opracowania przez ucznia. Nauczyciel chodzi od ucznia do ucznia i pomaga, wyjaśnia, zachęca- jeżeli zachodzi taka potrzeba. W tym systemie nie ma miejsca na wykłady centralne. Metoda ta umożliwia uczniowi wybór poziomu, np. ktoś nie mający szczególnych skłonności do matematyki, może zaliczyć wymagania programowe w stopniu minimalnym; zaś uczeń „ mały geniusz matematyczny ”może cyzelować swoje czynności na poziomie mu właściwym! Inna wersja kart dydaktycznych to karty ewaluacyjne, weryfikujące przyrost określonej wiedzy i sprawności np. na dany etap nauczania czy semestr. Jest to informacja dla ucznia ( i rodziców ) jakimi umiejętnościami i na jakim poziomie powinien się wykazać w określonym okresie „ rozliczeniowym ”, aby uzyskać odpowiednie zaliczenie ( na dany stopień ) i promocję do następnej klasy. Taką kartę uczeń (i rodzice ) powinni otrzymać na początku roku szkolnego i nowego semestru.

14. Praca w grupach

Omawiając metody stosowane w nauczaniu i uczeniu się, sugerowano, aby pracować z uwzględnieniem podziału klasy na grupy.

Praca w grupach jest konwencją bardzo cenną:

- uczy kooperacji, respektowania przyjętych zasad i dyscypliny, umożliwia

doświadczenie współzależności i współodpowiedzialności,

- pozwala na doskonalenie kompetencji komunikacyjnych,

- ułatwia aktywizację wszystkich uczniów,

- działa wzajemnie inspirująco.

Jak dzielić na grupy ?

Z praktyki wynika, Ze najlepiej pracują grupy kilkuosobowe, mieszane pod względem płci. Grupy powinny być dobrane według zasady zmienności lub podziału automatycznego. W ramach grupy uczniowie mogą mieć do wykonania takie same zadania dla wszystkich grup, zadanie odmienne lub zadania względem siebie etapowe.

Funkcje w ramach grupy:

- uczniowie mogą mieć nieokreślone role ( wszyscy pracują na równych prawach ),

- wszyscy pracują na równych prawach plus jedna jest wyznaczona do kontaktu z

nauczycielem ( contact person ),

• każda osoba w grupie pełni jakąś funkcję.

15. Wizualizacja

„ Wyobraźnia jest ważniejsza od wiedzy ”

Wizualizacja to metoda wykorzystująca umiejętności kreowania w myślach obrazów rozmaitych stanów rzeczy. To trening wyobraźni i praca na wyobraźniach stanów przeszłych, aktualnych i przyszłych dla ich lepszego pamięciowego opracowania lub dokonywania nowych interpretacji i rekonstrukcji doświadczenia. Można stwierdzić iż jest to metaumiejętność uczenia się! Wizualizacja jest techniką lepszego zapamiętywania liczb i wielkości, systemów skojarzeń dla zapamiętania zależności, większych narracji.

16. Metoda metaplanu

Jest plastyczny zapis dyskusji, prowadzonej przez uczestników, którzy dyskutują na określony temat, tworząc jednocześnie plakat jej treści.

Sposób przeprowadzania zajęć:

1. Nauczyciel przedstawia klasie problem, który będzie przedmiotem ich

dyskusji.

2. Następnie dzieli klasę na 5-, 6- osobowe grupy.

3. Każda grupa otrzymuje materiały ( w pastelowych kolorach )

- 1 arkusz papieru,

- 1 chmurkę do zapisania tematu ( kawałek tekturki )

- około 6 kółek i 6 owali do zapisywania odpowiedzi,

- około 3 prostokątów do zapisywania wniosków,

- kolorowe flamastry, taśmę samoprzylepną.

4. Nauczyciel podaje czas wykonywania zadania ( ok. 20 min. ).

5. Każda grupa tworzy plakat zawierający propozycję rozwiązania, łącznie z

wnioskiem.

Grupa wybiera osobę, która będzie prezentować plakat. W trakcie prezentacji plakatów nauczyciel nie ingeruje w wypowiedzi ucznia. Na koniec nauczyciel zabiera kartki z wnioskami zaproponowanymi poprzez grupy i przykleja je na tablicy lub na dużym arkuszu papieru. Następnie otwiera dyskusję, której celem ma być przewartościowanie zaproponowanych wniosków, ustalenie wniosków końcowych \, zapis w zeszytach.

Zdania końcowe

Grupy prezentują swoje plakaty. Czynią to wybrane przez nie osoby. W trakcie prezentacji plakatów nauczyciel powstrzymuje się od ingerencji. Na koniec- zbierane są wnioski ze wszystkich plakatów i opracowywany wspólny wynik dyskusji.

Graficzny układ metaplanu

Jak jest ? Jakie ..... ?

( temat )

Dlaczego nie jest tak,

jak powinno być ?

^WNIOSKI

Podsumowanie

Dlaczego warto pracować metodami aktywnymi ?

- zwiększenie skuteczności nauczania i uczenia się

- umiejętność współpracy i komunikacji w grupie

- umiejętność organizowania pracy własnej i innych

- pozytywne przywództwo

- możliwość twórczego rozwiązania, zajęcia motywujące

- integracja wiedzy innych przedmiotów

- zajęcia interesujące i ciekawe

Źródła: Krzyżewska J., „ Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej”,

Wyd. AV OMEGA, Suwałki 1998r, Taraszkiewicz M., „Jak uczyć? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu” Warszawa 1996r, Poradnik metodyczny „Przyroda w kl. IV” Warszawa 1999r, Aktywne metody w edukacji geograficznej Toruń 2000r.

Zebrała i opracowała:

Lena Smolińska

---