Etyczne problemy opiniowania o procesach motywacyjnych w sprawach karnych na tle wybranych zagadnień deontologicznych psychologii sądowej - J. Gierowski

• Deontologia - dział etyki traktujący o obowiązkach moralnych; zbiór przepisów określających traktowanie pacjentów, współpracowników, normy moralne w badaniach.

• Psycholog realizujący swoje działanie diagnostyczne i terapeutyczne nie będzie mógł uniknąć ustosunkowania się do pewnych zagadnień natury moralno-etycznej. Zjawisko to występuje to również wtedy, gdy psycholog pełni obowiązki biegłego sądowego powołanego do wydania w konkretnej sprawie obiektywnej i bezstronnej opinii.

• Sytuacja biegłego psychologa jest trudna, ponieważ psychologia sądowa nie wypracowała dotychczas swoich specyficznych zasad etycznych i w praktyce odwołuje się najczęściej do wypróbowanych i mających swoją wielowiekową tradycję zasad deontologii lekarskiej.

• Podstawowe normy etyki lekarskiej kładą główny nacisk na realizowanie zasady, zgodnie z którą lekarz/psycholog winien stawiać na pierwszym miejscu dobro chorego. Owo dobro czy interes pacjenta mogą pozostawać w sprzeczności z wynikami i wnioskami zawartymi w opinii psychiatrycznej czy psychologicznej, która stanowi dla sądu podstawę do określonych rozstrzygnięć procesowych. W nieco łatwiejszej sytuacji znajdują się biegli wypowiadający się s prawach cywilnych, o zasadności całkowitego/częściowego ubezwłasnowolnienia - podstawową zasadą jest tu bowiem konieczność i obowiązek uwzględnienia szeroko rozumianego dobra czy interesu badanego.

Problemy deontologiczne: (co podlega etycznym ocenom?)

• sytuacja pacjent-terapeuta a sytuacja probant-opiniodawca

• należy unikać podejmowania się roli biegłego, wobec swoich pacjentów; zaangażowanie emocjonalne w proces terapeutyczny, mniej czy bardziej świadomie, uniemożliwia całkowitą bezstronność (a to podstawowa właściwość i zasada działania eksperta)

• zachowanie tajemnicy zawodowej

• miejsce i sposób przeprowadzenia badań

• większość ekspertyz przez całe lata dokonywana była w budynkach sądu, prokuratury, itd. - warunki te nie sprzyjają rzetelnym badaniom psychologicznym (pośpiech, brak intymności, itp.)

• artykuł 19 „ustawy o ochronie zdrowia psychicznego” przewiduje możliwość badania „stanu psychicznego” jedynie w pomieszczeniach służby zdrowia

• ekspertyza psychologiczna nie może być jedynie omówieniem wyników badań testowych; powinna zawierać odpowiedź na postawione w postanowieniu o powołaniu biegłego pytania; w żadnym wypadku nie powinny znaleźć się w niej sformułowania oceniające moralnie sprawcę czy też przypisujące mu winę

• stosowanie i interpretacja testów

• wymaga szczególnej uwagi, ostrożności i doświadczenia, ponieważ testy są niejednokrotnie tak czułymi narzędziami pomiaru, iż w efekcie mogą dawać obraz sprawcy mało przydatny przy analizie konkretnego czynu

• nieumiejętne posługiwanie się metodami testowymi w opiniowaniu sądowym jest błędem sztuki psychologicznej i podlega, w związku z tym, również ocenie moralno-etycznej

• metody uzyskiwania prawdziwych zeznań lub wyjaśnień (metody niedozwolone np. narkoanaliza; hipnoza, wariograf - uzyskiwane przy ich pomocy wyniki prawo nie zawsze uznaje za dowody w procesie)

• motywacja czynu

• dyskusja psychologów i psychiatrów - czy diagnoza motywów działania sprawcy czynu zabronionego nie jest przekroczeniem kompetencji biegłego i naruszeniem praw przysługujących oskarżonemu

• wszelkie wypowiedzi biegłych odnoszące się do motywów działania sprawcy naruszyć mogą jego podstawowe prawa do obrony, a sporządzenie charakterystyki osobopoznawczej sprawcy w aspekcie psychiatrycznymi i psychologicznym jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy jest niezbędne do rozpoznania zaburzeń psychicznych badanego i ich konsekwencji prawnych (stopnia poczytalności)

• ujawnianie motywów bez związku z oceną poczytalności wykracza zdecydowanie poza problematykę stanu zdrowia psychicznego i nabiera wyłącznie charakteru demaskatorskiego (wg Rutkowskiego i Gordona)

• wykorzystanie w psychologicznym postępowaniu diagnostycznym metod projekcyjnych
  (np. testy TAT czy Rorschach) może doprowadzić do ujawnienia motywów działania, których sam sprawca nie był świadomy i których mógłby nie chcieć ujawnić. Istnienie nieświadomej motywacji nie ulega w świetle aktualnej wiedzy psychologicznej wątpliwości, problemem etycznym jest natomiast sięganie do niej w opiniowaniu sądowo-psychologicznym. (możliwość uniknięcia w/w dylematu: biegłego psychologa obowiązuje zasada pełnego informowania sprawcy o celu badania psych., zastosowanych metodach i ewentualnego wpływu uzyskanych wyników badania na przebieg procesu)